حریم خانه و زندگى

جواد محدثى

 

 

البته منظور, حریم زمینى و جغرافیایى مورد نظر نیست, بلکه حریم حقوقى و آسایش و آزادى افراد, منظور است. زندگى شخصى افراد و اوضاع خصوصى داخل خانه و روابط درونى, حد و حریمى دارد که باید پاس داشته شود, تا روابط دوستى و صفا نیز محفوظ بماند, چرا که تعدى به این حریم و مراعات نکردن این حق, کدورتها و دشمنیهایى را در پى دارد.
بگذارید سخن را این گونه آغاز کنیم, با طرح یک سوال:
آیا شما دوست دارید کسى سرزده و بى خبر, وارد خانه شما بشود؟
آیا ناراحت نمى شوید اگر دیگران, بدون رضایت شما در کیف و کمد یا اتاق و محل کار شما را باز کنند؟
آیا از دید زدن دیگران به دست خط و نوشته هاى محرمانه یا خصوصى تان, بدتان نمىآید؟
آیا اگر کسى از اسرار شما مطلع شود, یا آنکه خودتان رازى را با کسى در میان بگذارید, بخصوص اگر راز خانوادگى و مربوط به زندگى خصوصى شما باشد, او هم به دیگران برساند, خوب است؟
آیا خوشتان مىآید که بدون رضایت شما, کسى در اموال و وسایل شما تصرف کند؟
دید زدن به درون خانه دیگران چطور؟
اینها و مسایلى از این قبیل, نشان مى دهد که شما براى زندگى و خانه خویش, حریمى قایل هستید و دوست ندارید که آنها نادیده گرفته شود. مراعات یا عدم مراعات این نکات نیز, از جمله موضوعات ((اخلاق معاشرتى)) است که در اسلام براى آن قانون و حکم خاص وجود دارد. این مسإله را کمى بازتر با شما خوانندگان عزیز, مطرح مى کنیم:
خانه, یا محل آرامش و ایمنى به محل مسکونى هر فرد یا خانواده اى, ((مسکن)) هم گفته مى شود. یعنى اینکه خانه, محل قرار و استقرار و آرامش و سکون نفس و اطمینان خاطر است. از این رو, انسان باید در محل سکونت خویش, احساس امنیت و آرامش داشته باشد. براى تإمین این ((احساس آرامش)) نیز, اقدامهاى گوناگونى لازم است. از طرز معمارى خانه و نداشتن اشراف بر آن و مناسب بودن همسایه ها گرفته, تا نحوه ارتباط دیگران و همسایگان و ترددکنندگان به خانه.
در اتاق خصوصى, نباید کسى واهمه ورود ناگهانى دیگران را داشته باشد.
در خانه شخصى هم, نباید دیگران بى اجازه یا بى رضایت یا سرزده وارد شوند. اگر خانه اى مصون از دید زدن دیگران و چشم چرانى نگاههاى آلوده نباشد, ((مسکن)) نیست, بلکه عامل تشنج و اضطراب است.
اینکه باید بر در خانه یا اتاق, ((پرده)) باشد, براى جلوگیرى از افتادن نگاه ناروا به درون خانه است. اینکه قبل از ورود به خانه اى باید در زد, اجازه گرفت و خبر داد, براى همین نکته است. البته, هم صاحب خانه باید در تجهیز خانه اش و تإمین وسایلى که به این ((ایمنى)) و ((آرامش)) و ((آسایش)) کمک مى کند بکوشد, هم رهگذران, همسایگان, طبقات بالا و خانه هاى مشرف باید نگاه خود را کنترل کنند.
اگر بر در خانه اى پرده نباشد, باید کنار راست یا چپ ایستاد و در زد و یا صاحبخانه را صدا کرد, تا چشم به درون خانه نیفتد.
بگذارید از اسوه اخلاق بیاموزیم:
پیامبر اکرم(ص) که رفتارش مایه درس و الگو براى همگان است, وقتى به در خانه کسى مىآمد, رو به روى در نمى ایستاد; بلکه سمت راست یا چپ قرار مى گرفت و مى فرمود: ((السلام علیکم)). با این سلام دادن بلند, اجازه ورود مى گرفت. زیرا آن روزها هنوز معمول نشده بود که همه در برابر خانه شان پرده بیاویزند.(1) یک بار هم ((ابوسعید خدرى)) روبه روى خانه حضرت ایستاد و اذن ورود طلبید. حضرت فرمود:
روبه روى در, اجازه ورود مگیر!(2) وقتى اشخاص به خانه شخصى خود وارد مى شوند, نوعى ((پناهگاه)) امن و آسوده را برگزیده اند تا استراحت کنند و آزاد باشند. این نکته ایجاب مى کند که حریم و حرمت داخله منزلها حفظ شود و بى اجازه, کسى وارد خانه ها نگردد.
استیذان در اینجا با یک واژه قرآنى و حدیثى که به همین مسإله مربوط مى شود آشنا مى شویم.
استیذان یعنى ((اذن طلبیدن)), اجازه گرفتن و رخصت خواستن هنگام ورود به خانه یا اتاق کسى دیگر.
همچنان که گذشت, خداوند خانه ها را محل آسایش افراد قرار داده و براى آنها احکام ویژه اى مقرر کرده است. چه بسا کسى خسته یا بیمار یا بى حال است و آمادگى پذیرش کسى را ندارد.
یا در خانه اش کسى است که با وجود او, نمى خواهد دیگرى را پذیرا باشد.
یا اوضاع خانه به نحوى است که دوست ندارد دیگران, آن حالت و وضع را ببینند.
یا از نظر لباس و وضع پوشش در شرایطى است که آماده آمدن کسى نیست, یا وقت و هنگامى است که لباسها را در آورده و به استراحت نیم روز یا شبانه پرداخته و مایل یا مهیاى آن نیست که کسى مزاحم یا وارد شود یا ... یا ...
به هر دلیلى, گاهى شرایط به گونه اى است که بى اذن وارد شدن, صاحبخانه را ناراحت مى کند. در چنین مواقعى باید ((اجازه)) گرفت.
دیده اید که افراد یک خانه, وقتى از پیش, در جریان آمدن کسى باشند یا خودشان مهمان دعوت کرده باشند, خانه را مرتب و خود را مهیاى پذیرش و پذیرایى مى کنند.
ولى وقتى کسى بى خبر و سرزده وارد مى شود, هر کدام به گوشه اى فرار مى کنند, یا با شتاب و عجله, به جمع و جور کردن وسایل خانه و سامان دادن به وضع ظاهرى منزل مى پردازند. این یعنى چه؟ یعنى اینکه افراد, همیشه آمادگى پذیرش دیگران را ـ بخصوص بى خبر و ناگهانى ـ ندارند.
در چنین مواردى وظیفه داریم که ((استیذان)) یا ((استیناس)) کنیم و بدون خبر دادن و سرزده وارد نشویم, تا به حریم امنیت شخصى افراد در درون خانه, تعدى نکرده باشیم.
نحوه خبر دادن متفاوت و بسته به شرایط و محیطها و اشخاص گوناگون است.
با ((در زدن)), ((اجازه گرفتن)), یا الله گفتن, زنگ زدن, سرفه کردن, پا بر زمین کشیدن یا به هر وسیله ممکن باید صاحب خانه یا ساکن اتاق و محلى را خبر داد. اگر اجازه ورود داده شد, وارد مى شویم, و گرنه, بدون هیچ ناراحتى برمى گردیم.
همچنان که اگر ما در شرایط نامساعد بودیم و براى ورود کسى به خانه یا محل کار, تمایل نشان ندادیم, انتظار داریم که نرنجد و این را ((توهین)) تلقى نکند.
از پیشوایان بیاموزیم پیامبر اکرم(ص) همواره براى ورود به خانه دیگران, اجازه مى گرفت. اجازه گرفتنش هم به این صورت بود که با صداى بلند, به اهل خانه سلام مى داد و منتظر جواب مثبت مى ماند.
حتى براى ورود به خانه دخترش فاطمه زهرا(س) نیز بیرون خانه مى ایستاد و با صداى بلند سلام مى کرد. شنیدن جواب از داخل خانه به معناى آمادگى آنان براى ورود پیامبر بود و آن حضرت داخل مى شد.(3) به نظر برخى فقها, این اجازه گرفتن سه بار لازم است. برخى هم یک بار را کافى مى دانند. ولى رعایت جنبه اخلاقى اقتضا مى کند سه بار, اعلان قبلى شود.
امام صادق(ع) مى فرماید:
براى ورود به خانه اى, اذن گرفتن و اعلام, سه بار است: بار اول, تا بشنوند. بار دوم براى آنکه خود را جمع و جور کنند. در مرتبه سوم اگر مایل بودند اجازه دهند, والا, اذن نمى دهند و اجازه گیرنده برمى گردد: ((الا ستیذان ثلاثه:
اولهن یسمعون, والثانیه یحذرون و الثالثه ان شاووا اذنوا و ان شاووا لم یفعلوا, فیرجع المستإذن))(4) در سیره پیامبر نسبت به حضرت زهرا(س) نوشته اند که گاهى در خانه آنها مىآمد, سلام مى داد, پاسخ نمى شنید. تا بار سوم, که مى خواست برگردد, آنان جواب مى دادند.
حضرت مى پرسید: چرا جواب نمى دادید؟
مى گفتند: یا رسول الله, دوست داشتیم که صداى تو را بشنویم (این نمونه و شبیه آن در مورد قیس بن سعد بن عباده هم نقل شده است).
سرزده وارد خانه شدن, حتى خانه خود نیز ناپسند است. در آداب سفر آمده است که پیامبر اکرم(ص) نهى کرد که اگر کسى شبانه از مسافرت برگشت, سرزده وارد خانه شود, مگر آنکه قبلا اعلام کند و خبر دهد: ((نهى رسول الله(ص) ان یطرق الرجل اهله لیلا اذا جإ من الغیبه حتى یوذنهم)).(5) از زبان قرآن گفتیم که موضوع ((استیذان)), در قرآن هم آمده است و نشان دهنده اهمیت این مساله در روابط اجتماعى و خانوادگى است. جایگاه این مسإله در آیات قرآن, بیشتر مسایل جنسى و نگاههاى ناخواسته است و آیات قبل و بعدش نیز به کنترل چشم و نگاه مرتبط است.
چه بسا سرزده وارد اتاق یا خانه یا محلى شدن, سبب مى شود که نگاه به چهره یا اندام یا صحنه اى بیفتد که ابلیس وسوسه گر, انسان را به دام و کام فتنه بکشد. از این رو اجازه ورود گرفتن, یک پیشگیرى احتیاطآمیز از هر نوع نگاه ناروا یا دیدن صحنه هاى ناپسند یا غیر حلال است.

از زبان قرآن بشنویم که مى فرماید:
((اى ایمان آورده ها! به خانه هایى جز خانه خویش وارد نشوید; مگر آنکه قبلا خبر دهید و اذن بگیرید و بر اهل خانه سلام کنید. این برایتان بهتر است; باشد که پند بگیرید. اگر در خانه, کسى را نیافتید, وارد خانه نشوید تا آنکه به شما اجازه دهند و اگر به شما گفتند:
((برگردید)), شما هم برگردید. این برایتان پاکیزه تر (و رشددهنده تر) است)).(6) اگر اجازه داده نشد, بدون ناراحتى باید برگشت. دلیلى بر ناراحت شدن نیست. خانه, خانه دیگرى است و آماده و متمایل نبوده که وارد شویم. این ((ادب قرآنى)) است که خدا به ما یادآورى مى کند که نحوه ورود به خانه دیگران, هم با اجازه باشد, هم همراه با سلام, هم بدون ایجاد وحشت و اضطراب, به نحوى که آنان احساس ((انس)) کنند; استیناس! به تعبیر مرحوم علامه طباطبایى: این اجازه گرفتن براى ورود به خانه, کمک مى کند که ساکن خانه خود را بپوشاند و از خودش ایمن و خاطرجمع باشد و این روش پسندیده, کمک مى کند تا اخوت و برادرى و الفت و تعاون عمومى در مسیر آشکار کردن خوبیها و پوشاندن ناخوشایندیها استمرار یابد.(7) ابوایوب انصارى از پیامبر خدا مى پرسد که یا رسول الله, این استیناس که در آیه قرآن مطرح است, چیست؟ حضرت پاسخ مى دهد:
گفتن سبحان الله, الحمدلله, الله اکبر, سرفه کردن براى اهل خانه.(8) روایت است که مردى به رسول خدا عرض کرد: آیا من براى وارد شدن نزد مادرم نیز اجازه بخواهم؟ پیامبر فرمود: آرى. آن مرد پرسید: مادرم خدمتکارى جز من ندارد, آیا لازم است هر بار که بر او وارد مى شوم, اذن و اجازه بگیرم؟
حضرت فرمود: آیا دوست دارى که مادرت را عریان ببینى؟ مرد گفت: نه. فرمود: پس اجازه بگیر و وارد شو!(9) آموزش قرآن در باره استیناس و اذن گرفتن, هم در باره خانه هاى خودمان است, هم خانه دیگران و در هر دو مورد, احترام گزاردن به حرمت ساکنان خانه و محترم شماردن حقوق شخصى آنان است.
ادامه بحث در این موضوع را به بخشى دیگر وا مى گذاریم.
منابع:
1ـ تفسیر فخر رازى, ج23, ص198.
2ـ همان.
3ـ تفسیر نورالثقلین, ج3, ص586, تفسیر نمونه, ج14, ص431.
4ـ وسائل الشیعه, ج14, ص141.
5ـ مکارم الاخلاق, ص266.
6ـ نور, آیه 27 و 28.
7ـ المیزان, ج15, ص118.
8ـ مجمع البیان, ج14, ص135.
9ـ همان.