تـوسعه پـایـدار و نقـش محـورى زیست محیطـى زنـان روستـایــى

رفیع افتخار

با وجـود پیشرفتهاى قابل ملاحظه در دهه هاى 1950 و 1960 میلادى, بروز بحرانهاى خاص زیست محیطـى, اجتماعى و فرهنگـى در نقاط مختلف جهان; زمینه ساز ایـن دیدگاه شد که روند فعلى توسعه جوابگوى حفظ و بقاى انسانها در درازمدت نخواهد بود. اشاعه ایـن طـرز انـدیشه به تـدریج مایه عطف توجه به نگرشـى نو از توسعه تحت عنـوان تـوسعه پایدارsustaihable) Development) ) شـد.(1) ایـن نگـرش جـدیـد از تـوسعه به حفظ تعادل اکـولوژیکى تـوجه خاصى نشان داده و موجبات حفاظت از منابع پایه را فراهـم مىآورد, همچنیـن الگوهاى فرهنگى, اجتماعى و ملى را با بکارگیرى و تقـویت مشارکت مردمى در تصمیـم گیریها و اجراى طرحهاى تـوسعه پایدار ترویج مى نماید. کمال مطلوب در ایـن تـوسعه, مشارکت همه جـانبه و فعال روستـاییان, جنگل نشینان, کشـاورزان و کلیه اقشـار شهرى و روستـایـى در بـرنـامه ریزى طـرحهاى تـوسعه اى مـى بـاشــد.
در حقیقت, تـوجه به مسـایل زیست محیطـى در سطح جهان پـس از تشـدیـد فعالیتهاى آلـوده کننـده در دهه هاى 1950 و 1960 میلادى آغاز شـد. به دنبـال آن در سـال 1347 مجمع عمـومى سازمان ملل متحد تصمیـم به برگزارى کنفرانسى تحت عنـوان ((کنفرانـس بین المللى محیط زیست)) گرفت.
اولیـن کنفرانـس جهانى محیط زیست در ژوئن 1972 (1351) در استکهلـم سـوئد برگزار شد و حاصل کار آن بیانیه محیط زیست انسانـى و برنامه عملـى شامل 106 تـوصیه نامه بـود که وابستگى انسان به محیط زیست و ارتباط متقابل آنها را بیان مى نمود. علاوه بـر آن استفـاده منطقـى از منابع, کـاهـش آلـودگیها, آمـوزش همگانـى محیط زیست, تحقیقات زیست محیطـى و ایجاد سازمانهاى ملى و بیـن المللـى حفاظت از محیط زیست را به کشورها توصیه مى نمود. تدویـن برنامه محیط زیست ملل متحدUNEP) ) و نامگذارى 5 ژوئن (15 خرداد), هر سال به عنـوان ((روز جهانى محیط زیست)) از دیگر دستاوردهاى این کنفرانس بود.
واژه تـوسعه پایـدار در مفهوم گسترده آن, شامل اداره و بهره بـردارى صحیح و کارآ از منابع پایه, منابع طبیعى, منابع مالى و نیروى انسانى به منظور نیل به الگـوى مصرف مطلـوب همراه با بکارگیرى امکانات مورد نیاز و ساختار تشکیلاتى متناسب براى رفع نیاز نسلهاى امروز و آینده به طور مستمر, همه جانبه و رضایت بخـش است. تـوسعه پایـدار, تـوسعه اى مبتنـى بـر تمامـى ابعاد بـوده و کلیه جـوانب فنـى, اقتصادى, اجتمـاعى, فـرهنگـى و زیست محیطـى را به طـور یکجـا مـورد تـوجه قـرار مـى دهــد.
توسعه پایدار بر ایـن مفهوم استوار مى باشد که آیا مصرف را در شکل فعلـى مى تـوان در طولانى مدت ادامه و حفظ کرد و آیا به طـور کلى روشهاى فعلى زندگى قابل قبـول و معقولانه بـوده و در آینده, منجر به نابسامانى نخواهند شد؟ تـوسعه پایدار, مبتنى بر فرهنگ جـوامع بـوده و تلاش مى نماید با حفظ منابع طبیعى و محیط زیست, ارمغان گر رفـاه و آسـایـش بـراى تمـامـى آحـاد جـامعه بـاشد.
تـوسعه پایدار را مبتنى بر سه اصل عمده پایدارى بـوم شناختـى, پایدارى فرهنگـى و اجتمـاعى و پـایـدارى اقتصـادى استـوار دانسته انـد.
پایـدارى بـوم شناختـى, تضمیـن کننده آن است که تـوسعه با حفظ فـراینـدهاى اساسـى زیست محیطـى, تنـوع و منـابع و گـونه هـاى زیستـى سـازگـار خـواهـد بود.
پایـدارى فـرهنگـى و اجتماعى, مبیـن ایـن نکته است که تـوسعه بایـد با فـرهنگ و ارزشهاى مـردمـى سـازگـار بـاشـد و استحکـام گـر هـویت جـوامع بـاشــد.
پایدارى اقتصادى بایـد تضمیـن بنمایـد که تـوسعه واجـد کارآیـى اقتصادى بـوده و منـابع به تـرتیبـى اداره خـواهـد شـد که بتـوانـد پشتیبان نسلهاى آتـى بـاشـد.
چنانچه در پیـشآمد یکـى از عوامل اصلـى توجه به مفهوم توسعه و مطرح شـدن تـوسعه پایدار, رونـد رو به افزایـش و شـدیـد تخـریب محیط زیست بـوده است. آمارهاى زیر گویاى این امر مى باشد: سالانه حـدود 70 هزار کیلـومتـر مربع زمین زراعى در جهان تخریب و از بیـن مـى رود و نزدیک به 4 میلیون هکتار اراضى کشت دیـم به دلیل فرسایـش خاک نابـود مى شـوند.
بر اساس تخمین برنامه تـوسعه ملل متحـد, کره زمیـن 13 از زمینهاى زراعى خـود را تـا پـایـان قـرن بیستـم بـر اثـر کـویـرزایـى از دست خـواهـد داد.
در هـر ثـانیه بیـش از 200 تـن گـاز دىاکسیـد کـربـن در هـوا رهـا مـى شــود.
در هـر ثـانیه 750 تـن لایه سطحـى خـاک از دست مــى رود.
روزانه 47000 هکتار جنگل نابود مى شود.
روزانه 34600 هکتـار زمیـن به بیـابـان تبـدیل مـى شود.
و روزانه 100 تـا 200 گـونه جـانـدار منقـرض مـى شــود.
از طرف دیگر فقـر و محـرومیت خطـر بزرگى است که همبستگـى اجتماعى و سلامت محیطـى کره زمین را تهدید مى کند. ایـن امر بویژه در کشورهاى در حال توسعه بسیار شدیدتر مى باشد. بر اساس آمارهاى منتشره قریب 13 جمعیت ایـن گـونه کشـورها یعنى حدود یک میلیارد و سیصد میلیـون نفر, زیر خط فقر, زندگـى کرده که در دستیابـى به حـداقل نیازهاى غذایـى خـود با مشکل روبه رو مـى باشند. فقر و محرومیت, افقهاى دید افراد را کوتاه تر ساخته و افقهاى کوتاه باعث مى شـود افراد جهت مقابله با خطرى که حیات و بقاى آنان را تهدید مى کند, با سرعتـى بیـش از آنچه از نظر اجتماعى مطلـوب است به بهره بردارى از منابع بپردازند که نتیجه محتوم این عمل, تخریب و داشتـن منابع ضعیف خـواهد بـود. آنچه در جـوامع فقیر در معرض خطر قرار دارد کیفیت زندگى نیست بلکه خود ((زندگى)) است.
مطالعات انجام شده در برخـى کشـورها نشان مى دهد که فقر بـویژه در مناطق روستایى بیـش از آنکه ناشـى از بیکارى باشـد از بهره ورى پاییـن تـولیـد سرچشمه مـى گیرد.
تلاشهایـى تـوسط کشورهاى مختلف بـویژه کشـورهاى در حال تـوسعه در مبارزه با فقـر انجام شده که تجارب آنان در قالب راهبردهایـى عملـى همچـون ارایه خدمات اجتماعى اساسـى, اصلاح نظامهاى بهره بـردارى کشاورزى, تإمیـن اعتبار بـراى همه, اشتغال و تـوسعه فـرصتهاى اشتغال, مشارکت و تإمیـن اجتماعى قابل بهره بـردارى مـى بـاشـد.
شرکت و تعهد کلیه گروههاى اجتماعى, شرط لازم جهت اجراى مـوثـر اهـداف, سیاستها و راهکارهاى فعالیتهاى مختلف در تـوسعه پایدار مـى باشـد. ایـن گروههاى اجتماعى به ترتیب زیر مى باشند:
1ـ زنان: زنان کشـورهاى فقیر بار ظالمانه ترین شرایط فقر را بر دوش دارند و ایـن در حالـى است که قریب 49 درصد فعالیتهاى کشاورزى تـوسط آنان انجام مـى شـود. در ارتباط با ایـن قشر باید شـرایطـى فراهـم آیـد تا دسترسـى به آمـوزش بـراى زنان و دختـران امکان پذیـر گشته و از فشـار کار بـر دختـران و زنان کاسته شـود. همچنیـن امکـان اشتغال و مشارکت کامل آنان را در زندگى اجتماعى, فرهنگى و عمـومى به وجـود آید.

2ـ جوانان و کودکان: مشارکت جـوانان در فرایند توسعه و ایجاد امکانات لازم جهت رشـد تـواناییهاى آنان امـرى لازم و ضـرورى در تـوسعه پـایـدار مـى بـاشــد.

3ـ مردم بومى: مردم بـومى مى توانند مـوارد زیادى را در ارتباط با تـوسعه پایدار به جهان صنعتى بیامـوزند. نقطه شروع ایـن کار, اتخاذ اقدامات مربـوط به حمایت از حقـوق آنان و حفظ میراث آنان مى باشد.

4ـ سازمانهاى غیر دولتى: سازمانها و نهادهاى غیر دولتـى مـدافع محیط زیست در اکثر کشـورها تشکیل و یا در حـال تشکیل است و بـایـد تلاشهاى آنـان سـازمـانـدهـى و متشکل شـود.

5ـ مقامات محلى: عمـده مسایل و مشکلات مطرح در راه تـوسعه پایدار, ریشه در اقـدامات محلـى دارند.
ایجاد تفاهـم عمـومـى در میان مـردم و تلاش مسـوولان محلـى در مشارکت دادن زنان و جـوانـان در مـراحل تصمیـم گیـرى, بـرنـامه ریزى و اجـرا لازم و ضـرورى است.

6ـ کارگران و اتحادیه هاى کارگرى: فقـرزدایـى و ایجاد اشتغال کامل و پایـدار باعث ایجاد یک محیط زیست امـن, پاک و سالـم مى شود. اقدامات مربـوط به توسعه پایدار لزوما به محل کار و نوع کار مرتبط مى شود.
تـوجه به نظر کـارگـران به منظور تـرویج یک اقتصـاد اجتمـاعى متعهد ضـرورى است.

7ـ تجارت و صنعت: در حال حاضـر بیـش از 350 شـرکت بزرگ فرامرزى که 40 درصـد تـولیـدات جهان را در اختیار دارند و در واقع ارگانهاى اصلـى تإثیرات تکنـولـوژى بر محیط زیست هستند در سطح جهان فعال مـى باشند. تـوجه جدى در سطح ملى و بیـن المللـى به امر تجارت و صنعت و ایجـاد همـاهنگـى منـاسب در آن کـاملا ضــرورى است.

8ـ علوم و تکنولوژى: ایجاد روابط و تفاهمـى نزدیکتـر میان جامعه علمـى, تکنـولـوژى و سیاستگذاران از الزامات حصول توسعه پایدار مى باشد. علوم و تکنولوژى باید در خدمت تـوسعه پایدار باشند و همگام با آن حرکت کنند.

9ـ کشاورزان: کشاورزان, پاسـداران تـوسعه پایدار مـى باشنـد. آنها مسـوولیت 13 از زمینهاى کره زمیـن را بـر عهده دارنـد. ایـن کشاورزان نیازمنـد کمکهاى مالـى, فنـى, علمـى و تکنـولـوژى جهت اجـراى کشاورزى خـودکفا و کـم مصـرف به لحاظ انرژى و مـواد اولیه مـى باشنـد و زنان که بخـش قابل ملاحظه اى از فعالیتهاى کشاورزى را انجام مـى دهنـد باید به مالکیت, استفاده از زمیـن, اعتبارات مالى و تکنـولـوژى کشاورزى دسترسـى داشته باشند.
شـواهد موجـود نشان مى دهند که نه تنها در ایران بلکه در سراسر جهان, بخـش عظیمى از تـولیدات با مسوولیت زنان انجام مى شود. در نپال, موریتانى و بـولیوى, مدیریت جنگلدارى, تثبیت شنهاى روان و اجراى برنامه عمرانى حـوزه هاى آبگیر به عهده زنان بـوده و در ایـن امر, موفقیتهایى هـم کسب کرده اند. به عنوان نمونه, مشارکت زنان در ایجاد یازده هزار هکتار اراضـى جنگلـى جـدید در ((کیپ ورد)) را مـى تـوان ذکر کرد. کشتزارهایـى که با پیشروى صحرا به ستیز بـرخاسته, از آب و خاک محافظت کرده و به تـولیـد و تـإمیـن نیـازهـاى جـوامع محلـى مـى پـردازنــد.
در نپال نیز, زنان عمده تریـن جمع کننده هیزم, علـوفه دامـى و علفهاى چراگاهى به شمار مـىآیند. از آنجا که برداشت بیـش از حد ایـن منابع, منجر به کاهـش و تخریب روزافزون مناطق جنگلى شده بود, ((سازمان فائو)) با همکارى ((بخـش کنترل جنگلهاى ناحیه ماک وان پور)), برنامه اى جهت بازسازى و احیاى مجدد جنگلها تنظیم کرد. بدیـن ترتیب که, 25 هکتار از اراضـى تخریب شـده را برگزید که با مساعدت و همکارى صد زن و مـرد محلـى, علاوه بـر پاکسازى بـوته زارها, باریکه اى به عرض دو متـر بـراى غرس درختان و نهالهاى جـدیـد تسطیح شـد. در مـدت اجـراى طـرح, زنان مجاز بـودنـد به جمعآورى علـوفه ادامه دهند اما قطع درختان و چراى دام در منطقه, ممنوع اعلام شد.
زنان با تشکیل کمیته مـدیریت امور جنگل, مـوجـودیت خـود را به عنـوان فعالتریـن اعضاى کمیته به اثبات رسانـدنـد. در یک مـورد نیز, گـروهـى از زنان, ابتکار عمل بـراى گستـرش منطقه تحت حفاظت را در دست گرفتنـد و مقـدار اراضـى زیر کشت را سه برابر افزایش دادند. در عرض یک سال, ارتفاع درختان کشت شـده که شامل بیـش از سـى گونه مختلف بـود, به سه متر رسید. با موفقیت به دست آمده, زنان علاقه و تعهد خود را نسبت به حفظ منـابع حیـاتـى به اثبـات رسـانیـدنـد.
در کشور ما نیز زنان در تـوسعه و احیاى منابع طبیعى نقـش بسزایى دارند. در ایـن خصـوص فعالیتهاى آنـان در نهالستـان ((کلـوده)) مـازنـدران از مـوفقیت چشمگیـرى بـرخـوردار بـوده است. نهالستان کلـوده با مساحتـى بـالغ بـر 50 هکتار, یکـى از نهالستانهاى بزرگ بـوده که سبب بالا بردن سطح کیفـى و کمـى تـولید نهال شده است.
هدف از احداث ایـن نهالستان, تکثیر و پرورش انواع گونه هاى سوزنى برگ و پهن برگ به منظور تإمیـن چوب مـورد نیاز بخـش صنایع چـوبـى, احیإ تـوسعه جنگلهاى مخروبه, تـوسعه فضـاى سبز اطـراف شهرهـا و روستـاهـا, تـإمیـن نهالهاى مـورد نیــاز به شهرداریها, نهادها و مـوسسات دولتـى و خصـوصـى, تـإمیـن نهال مـورد نیاز بـراى درختکارى, تشـویق و ترغیب مردم در امر درختکارى است. از آنجایـى که تـولید نهال نیاز به ظرافت و حساسیت, دقت و سـرعت عمل, استفاده و بهره گیـرى بهینه از زمان و مکان و امکانات تولیدى خاص دارد, نقـش زنان در پرورش و مراقبت از نهال, بیـش از مـردان است. اهـم فعالیتهاى زنان در نهالستـان کلـوده عبارت است از: بـازدیـد و انتخاب درختـان مادر بذرده, جمعآورى بذر, خشک کـردن, پـاک کـردن, بـوجارى و ضـد عفـونى بذر, خیساندن و تیمار بذر, کاشت بذر, پـوشـش دادن بذر, وجیـن, سله شکنـى, آبیارى, تنک کـردن, محلـول پاشـى, تهیه و پخـش طعمه مسمـوم, پخـش کـود شیمیایـى, درآوردن نهال از خاک, پس از کندن (توسط ماشیـنآلات), حمل نهال انتخاب شده, شمارش نهال, بسته بنـدى نهال, آغشته کردن ریشه نهال در دوغاب, ذخیره سازى نهال, بازکاشت نهال, پـر کـردن گلدان, بذرکارى در گلدان, حـرس ریشه, حمل گلدان, چیـدن گلـدان, وجیـن و سله شکنى نهال گلدانـى, آبیارى گلدان, جابه جایـى گلـدان, خالـى کردن خاک گلـدان, آماربـردارى, محاسبـات آمارى, جمعآورى علفهاى هـرز, حمل نهال گلـدانـى, بارگیرى نهالهاى گلدانى, انجام امـور کارشناسـى در زمینه هاى فنى و ادارى, انجام امور ادارى مانند تایپ و بایگانى, کنترل امور فنـى, انجام امـور نظافت و بهداشت در نهالستان, امـور آشپزى کارکنان و کارگـران, تهیه جـدول کارآیى, راهنمایـى در امـور عملیات کاشت, داشت, بـرداشت و ... 75% از ایـن کـارها تـوسط زنـان انجـام مى شـود. طبق تحقیقاتى که به عمل آمده براى جنگل کارى, حاشیه جنگل بیشتر از وجـود زنان جنگل نشیـن و زنان روستاهاى حاشیه جنگل استفاده شده است. به عنـوان مثال در 100 هکتار از منطقه مسکوپاى سـوادکوه عملیات پاکتراشـى, کـودبردارى, کاشت نهال, سله شکنـى و وجیـن تـوسط زنـان روستـاهـاى مجـاور انجـام گرفته است.
نقـش زنان روستایـى علاوه بـر بـازسازى و حفظ جنگلها در جلـوگیـرى از آلـودگیهاى زیست محیطى نیز بسیار حائز اهمیت است.
نخستیـن قـدم در راستـاى حفظ محیط زیست, جلـوگیـرى از آلـودگـى آبهاست. در ایـن ارتباط, نقـش محورى زنان با آموزش صحیح و اصولى به کودکان شکل مى پذیرد. هر کودک باید از مادر خـود بیامـوزد که مـواد زایـد و زباله ها را در آب نـریزد, چـرا که ساکنان پـاییـن دست رودخانه ها نظاره گـر و بهره منـد از نتایج شـوم ناشـى از تخلیه فاضلاب و زباله ها خواهند بود.
رودخانه اى که به گنداب, مبدل مى شـود و ماهیهاى آن در این آب مـى میرند و ایـن از وظایف اساسى و حساس مادران است که با آموزش صحیح, کـودکان را از آلـوده کردن آب بـاز داشته و مـراقب پـاکیزگـى آب بـراى خـوردن بـاشنــد.
مـوارد مـورد اشـاره, تنها گـوشه اى از کارهایـى است که زنان روستـایـى به منظور حفاظت از محیط زیست انجام مـى دهنـد. با رعایت بهداشت خانـواده و بهداشت محیط که جزء واجبات مذهبى بـوده و اجر آن کمتر از عبادات نیست, محیط پیرامون (چه در شهر و چه در روستا) روزبه روز روبه زیبایـى و بـرکت مـى رود و مردم نیز پیـوسته رو به تعالـى و پیشـرفت هستنـد. بنابـرایـن نبـایـد از نظر, دور داشت که سلامت روستـا, روستایـى و محیط زیست در گـرو مشارکت فعال, پـویا و مستمـر زنان روستـایـى است.

پى نوشت:
1 ـ بنـا به نظر دکتـر مجیـد محذوم, استـاد دانشکـده محیط زیست تـرجمه واقعى Sustaihable development
((پـایـدارى درخـور بـودن)) است.
منابع: 1ـ راهبـردهاى عملـى تـرویج کشـاورزى و منابع طبیعى در تـوسعه پـایـدار, معاونت تـرویج و مشـارکت مـردمـى, دفتـر مطـالعات و بـررسیها.
2ـ نقـش زنـان در تـوسعه و احیـاى منـابع طبیعى, جهاد روستـا, شماره 334.