شیر مادر و تغذیه شیرخوار
دوران شیرخـوارى مرحله اى است که در آن کـودک بیشتریـن سرعت رشد را دارا مى باشد. تغذیه در سال اول زندگـى اثر درازمدتـى بر روى سلامتى در طـول دوران زندگى دارد. مهمتریـن نشانه سلامتـى, رشد و تکامل مطلـوب کـودک است. مثلا انتظار مى رود که یک نـوزاد طبیعى, وزن تـولدش را در 4 تا 6 ماهگى دو برابر و در یک سالگى 3 برابر کند.
براى سنجـش رشد از منحنى رشد استفاده مى شـود. یکـى از اقدامهاى اساسـى مـراکز مـراقبت از کـودکان کمتـر از 5 سـال (مثلا مـراکز بهداشتـى ـ درمانـى شهرى یا روستایى و خانه هاى بهداشت روستایى) پایـش رشد کودک است; یعنى باید کودک را با فاصله هاى یک ماهه در سال اول زندگى, با فاصله هاى دو ماهه در دومیـن سال زندگى و پـس از آن بـا فاصله هاى 3 ماهه تـا 5 یا 6 سالگـى وزن نماینـد و در منحنـى رشد علامتگذارى نمایند تا در صـورت نارسایـى رشد, علل آن شناسایى و پیشگیرى گردد.

شیـر مـادر بهتـریـن غذا بـراى شیـرخـوار
تـرکیب شیر مادر کاملا منطبق با نیازهاى شیـرخـوار است و بـدیـن لحاظ مناسبترین رشـد را در کـودکان تإمیـن مـى کنـد. بـرخـى از مزایـاى شیـر مـادر شـامل مـوارد ذیل مـى بـاشـد:
1ـ شیر مادر به تنهایـى مـى تواند از لحظه اول تـولد تا پایان 4 ماهگى و حتى 6 ماهگى, تمام نیازهاى غذایى شیرخـوار را براى رشد طبیعى او تإمین کند.
2ـ آغوز (کلستـروم یا مـاک) یا شیـر روزهـاى اول که زرد و غلیظ است, بسیار مغذى و حاوى مـواد مفید و ارزنده اى است که اولیـن و بهتریـن واکسـن براى حفاظت کـودک بر ضد بیماریهاى عفـونـى است.
3ـ میزان ابتلا به آسـم, اگزمـا, آلـرژى, اسهال, عفـونتهاى گـوش میانى و عفـونتهاى حاد دستگاه تنفسـى در شیرخـوارانى که از شیر مـادر استفـاده مـى کننـد بسیـار کمتـر گزارش شده است.
4ـ چربى و پروتئین شیر مادر بهتـر از چـربـى و پـروتئیـن دیگـر انـواع شیـرهـا در شیـرخـوار هضـم و جذب مـى شـود.
5ـ ترکیب شیر مادر همراه با رشـد شیرخـوار تغییر پیدا مـى کنـد. چربـى شیر مادر در شروع هر وعده شیر کمتـر است و سپـس میزان آن تدریجا بیشتر مى شود.
6ـ به علت وجـود آب کافـى در شیـر مادر به خصـوص ابتـداى شیـر, تشنگى شیرخـوار برطرف شده و اشتهاى او تحریک مى شـود و نیازى به دادن آب یا آب قنـد, حتـى در مکانهایـى بسیار گـرم و خشک نیست.
7ـ تغذیه با شیر مادر رابطه عاطفـى بیـن مادر و فرزند را بیشتر مى کند. کـودکانى که با شیر مادر تغذیه شده اند در دوران بلوغ از امنیت روانى بیشترى برخوردارند.
8ـ جذب کلسیـم و آهـن شیر مادر بهتـر صـورت مـى گیرد و نیازى به دادن قطـره آهـن تـا شـروع تغذیه تکمیلى نیست.
9ـ شیرخـوارانـى که از شیر مادر تغذیه مـى کنند کمتر دچار مشکلات دنـدانـى نـاشـى از پستـانک و بطـرى مـى شـوند.
10ـ درجه هـوش شیرخـوارانى که با شیر مادر تغذیه مى شـوند بالاتر از شیـرخـوارانـى است که به طـور مصنـوعى تغذیه مـى شـوند.

نکـات اسـاسـى در تغذیه بـا شیـر مادر
1ـ در مـورد مـدت شیردهـى, خـداونـد در قرآن کریـم مـى فرمایـد: ((مادران بایستى دو سال کامل فرزندان خـود را شیر بدهند))(سوره بقره, آیه 233)
صاحب نظران و سازمانهاى بیـن المللى بهداشتى نیز ادامه شیردهى را دو سـال تمام یا بیشتـر به همـراه مـواد غذایـى, مناسب و کافـى توصیه مى کنند.
2ـ در 2 تا 3 ماهه اول زندگى به مجرد احساس گرسنگى در شیرخـوار باید او را تغذیه کرد.
همچنان که شیرخـوار بزرگتر مى شود صبـورتر نیز مى گردد. براى جلب اطمینان و احسـاس نزدیکـى, شیـرخـوار را در هنگـام تغذیه کـردن مى باید دوستانه و نزدیک به خـود نگه داشت, نوازش نمـود و با او صحبت کرد.
3ـ تغذیه با شیر مادر بلافاصله پـس از تـولد شروع شـود و اولیـن غذاى نوزاد, شیر مادر باشد. بهتر است که در اتاق زایمان پـس از خشک کردن نوزاد و پـوشاندن سر او, نوزاد را روى سینه مادر قرار دهند و هر دو را با پوششـى گرم بپوشانند تا تماس پوست با پـوست بخـوبـى بـرقـرار شـده و تغذیه بـا شیـر مـادر آغاز گـردد.
4ـ شیر مادر که در روزهاى اول, آغوز یا ماک نامیده مى شـود حجـم محدودى داشته و ممکـن است در هر نـوبت شیردهى از یک یا دو قاشق مرباخـورى در هر سینه تجاوز نکند. نیاز نـوزاد هـم در همیـن حد است.
5ـ در هفته هاى اول, در هر وعده تغذیه, بایـد از هر دو پستان به نـوزاد شیر داد تا سبب تحریک ترشح شیر شـود. در هفته هاى بعد بر حسب نیاز و میل شیرخـوار مى تـوان از یک یا هر دو پستان استفاده نمـود. بـایـد تـوجه داشت که در شیـر دادن به تنـاوب از سینه ها استفاده شود. مثلا اگر در یک وعده شیرخـوار از شیر طرف چپ تغذیه کـرد, در وعده بعدى بـایـد از طـرف راست شـروع کند.
6ـ طول مدت شیرخوردن و فواصل شیر خـوردن از همان روز اول تـولد باید مطابق میل و دلخواه شیرخـوارها باشد و هرگز نباید براى آن محدودیتى قایل شد.
7ـ براى اینکه شیرخـوار بتـواند به راحتـى و به مقدار کافـى از شیـر مـادر تغذیه کنـد بهتـر است خشک و تمیز بـاشـد.
8ـ نـوازد روزهاى اول, کمى وزن از دست مى دهد; ایـن پدیده طبیعى است و جاى نگرانى ندارد و نباید آن را به حساب کمبـود شیر مادر گذاشت. گرچه کـودکانى که با شیر مادر تغذیه مـى شـوند در روزهاى اول وزن کمترى از دست مى دهند.
9ـ مـدفـوع شیرخـوارانـى که از شیر مادر تغذیه مـى کننـد شلتر و دفعات آن نیز بیشتـر از دفعات اجابت مزاج شیـرخـوارى است که با شیرخشک تغذیه مى شود. لذا ایـن مسإله را نباید با اسهال اشتباه کرد.
10ـ دو هفته پـس از تولد, باید قطره ویتامیـنA وD و یا مولتى ویتـامیـن را بـراى نـوزاد شـروع کرد.
11ـ در مـواردى از قبیل مصرف داروهایى که شیردهى را منع مى کند, بیمارى درازمـدت یا مـرگ مادر که مـوجب محـرومیت نـوزاد از شیر مادر مى گردد, سالمتریـن شیر, شیر خشک کامل است. شیر بدون چربـى و یا 2 درصـد چـربـى بـراى شیـرخـوار در سال اول زنـدگـى مناسب نمى باشد.
در زمینه تغذیه کودک با شیر مادر ممکـن است پاره اى پرسشها براى مادران مطرح گردد.
در ایـن قسمت به اهـم ایـن پـرسشها اشـاره مـى کنیم:

چگونه متـوجه مى شـویـم که شیر مادر براى رشد کـودکـش کافى است؟
اگر هر بار که کـودک براى معاینه ماهیانه به نزد پزشک یا مراکز بهداشتـى ـ درمانى برده مى شـود رشد قدى و وزنى مناسبـى داشته و منحنـى رشد او به مـوازات منحنیهاى چاپ شده روى کارت رشد باشد, نشـان دهنـده کفـایت شیـر مـادر بـراى رشـد متنـاسب کــودک است.

چرا برخـى از شیرخـواران از گرفتـن سینه مادر امتناع مـى کننـد؟
امتناع کـودک ممکـن است علل مختلفـى داشته باشد که در هر مـورد باید آن را بررسـى و براى رفع مشکل اقدام نمـود. مهمتریـن آنها بیمارى کودک یا مشکلات مربـوط به بینى و دهان او است که باید در صـدد درمان آن برآمـد. مشکل دیگر استفاده از بطرى است که بایـد منع شود.

آیـا در مـوقع اسهال کـودک بـایـد شیـر مـادر قطع شـود؟
خیر, هـرگز نبایـد در زمان اسهال, تغذیه کـودک با شیر مادر قطع شـود, بلکه بـراى جبـران مـایعات از دست رفته کـودک علاوه بـــر استفاده از محلـولO R S , تعداد دفعات تغذیه شیـرخـوار از شیـر مادر را نیز باید افزایش داد, زیرا در ایـن زمینه نیاز کودک به شیـر مـادر از مـواقع دیگـر بیشتـر خـواهـد بود.

آیا شیر مادر بـراى شیرخـوار مبتلا به یـرقان (زردى) مناسب است؟
بلى, یرقان یا زرد شدن نوزاد ممکـن است در 24 ساعت اول تولد رخ دهـد, در ایـن صـورت نیاز به درمان سـریع تـوسط پزشک دارد امـا تغذیه بـا شیـر مـادر مـى تـوانـد و بـایـد ادامه یـابد.

آیـا استفـاده از پستـانک بـراى آرام کـردن شیـرخـوار لازم است؟
استفاده از پستانک به علت احتمال آلـودگـى و ابتلإ شیرخـوار به بیمارى توصیه نمى شود.

چه زمـانـى غذاى نیمه جـامـد و مکمل بـایـد داده شود؟
مناسبتریـن زمان معرفـى غذاى جامد را 4 تا 6 ماهگـى دانسته اند. البته ایـن زمان به معناى گـرفتـن شیـر از نـوزاد نیست بلکه به معناى همزمان کـردن مصـرف شیـر مـادر و غذاى تکمیلـى است که در شماره آینده به نحـوه تغذیه تکمیلى در نوزادان خواهیـم پرداخت.