گزارشـى از کنفـرانـس جمعیت در داکـا بنگلادش

پـس از خـاتمه جـاده فـرودگـاه منتهى به پـایتخت, در اولیــــن خیـابـانهاى شهر, فقـر و گـرسنگـى چشـم را آزار و روح را شکنجه مـى دهد. در داکا هستیـم, پایتخت بنگلادش, در اولیـن نگاه, شاهـد عبـور امـواجى از رکشه ها هستیـم که گـویى به جاى انسان, فقر را حمل مـى کنند; بچه هایى با چهره هاى زرد و بدنهاى نحیف که با نگاه و زبان به تو التماس مى کنند; و زنانى که پیشاپیـش چند بچه قد و نیـم قـد از انجام هیچ کار طاقت فرسایـى براى گذران زنـدگـى ابا ندارند; ... و اینها همه و همه چشـم و روح را بشدت آزار مى دهد.
پـس از یک سفر طـولانـى و خسته کننـده از تهران به داکا, ورود به خاک بنگلادش کشـورى که در جنوب آسیا عنـوان یک دمـوکراسى سیاسـى واقعى را یدک مى کشد, مى تـوانست نوید آرامشى در ساعات باقى مانده به شروع ((سمینار رسانه ها پنج سال پـس از قاهره)) باشد, اما در همان نگاه اولیه به پـایتخت ایـن کشـور و لمـس فقـرى همه جـانبه تصورات دگرگون شده و ایـن سـوال به ذهـن متبادر مى شد که اینهمه فقـر ناشـى از چیست؟ کشـور بنگلادش بـا مسـاحتـى حـدود 570 / 47 / 1 کیلـومتر مربع داراى جمعیتـى حـدود 126 میلیـون نفر است, مانند اینکه دو برابر جمعیت کشـور ما در خاکـى به انـدازه استان فارس تجمع کنند! با این اوصاف مـى تـوان گفت بنگلادش با چنیـن جمعیت و محـدودیت خاک بهتریـن مکان براى نماینـدگان رسانه ها بـود که از نزدیک معضل جمعیت را حس کنند و داکا بهتریـن مکانى بود که براى برگزارى سمینارى با هدف بازنگرى بر نقـش رسانه ها براى رفع ایـن معضل, پنج سال پـس از کنفرانـس جهانـى جمعیت قاهره, انتخاب شد.

از قاهره تا داکا
بحث جمعیت حدود 40 سال پیـش به طور جدى با تإکید بر کنترل کمى جمعیت در جهت پیشبرد امر تـوسعه و استفاده بهینه و کافـى همگان از منابع محدود دنیا آغاز شد.
بعدها یعنـى حـدود 10 سال پیـش بحث کنتـرل جمعیت از حـوزه عدد, رقـم, مرگ و میر, تولد و ... که نتیجه آن رشد کمى و عددى جمعیت بـود به حوزه کیفیت جمعیت کشیده و موضوع ((جمعیت سالـم, آگاه و توانا)) مطرح شد.
ایـن سلسله بحثها در سال 1373 (1994) با برگزارى کنفرانس جهانى جمعیت و تـوسعه در قاهره, پایتخت مصر به اوج خـود رسیـد و نقطه عطفى براى مباحث کیفـى جمعیت به حساب آمـد. در ایـن کنفرانـس و قطعنامه آن تإکیـد ویژه اى بـر زنان به عنـوان مهمتـریـن عوامل موثر در ایـن مبحث شده است. لذا موضوعاتى چـون مراقبتهاى دوران باردارى, دوران کـودکـى, بهداشت بلـوغ, آمـوزش دختـران, تغذیه, سـرطانها و بیماریهاى مقاربتى و حتـى خشـونت علیه زنان, استقلال اقتصادى و حضـور زنان در مراکز تصمیـم گیرى و به طور کلى ارتقإ مـوقعیت زن در جامعه, جزو اهـداف برنامه هاى جمعیتـى قرار گرفت. به عبارت دیگر مشخص شـد تنظیم و کنترل جمعیت ارتباط مستقیـم با نحـوه زندگى زنان, آموزش دختران و مادران در زمینه هاى بهداشتى, بارورى, تغذیه و ... داشته و همچنیـن وضعیت فـرهنگـى و اقتصادى زنان بـر این مهم تإثیر بسزایـى دارد. در ایـن کنفـرانـس, 180 کشـور جهان با تصویب قطعنامه اى پذیرفتند تا به طرق ممکـن طى یک بـرنـامه 20 ساله تـا سـال 2015م امکـان دستـرسـى همگـان را به ((خدمات)) و ((اطلاعات)) مربـوط به کنترل جمعیت و بهداشت بارورى فراهم آورند.
از سـوى دیگر, این کنفرانـس را مـى تـوان اولیـن مکانى دانست که کشـورهاى اسلامـى در آن به صراحت مـواضع خـود را در زمینه مسایل جمعیتـى و بهداشت بارورى ابـراز کردنـد. کشـورهاى اسلامـى اگرچه بسیارى از نکات مثبت بـرنامه عمل کنفرانـس قاهره را پذیرفتنـد, اما همگـى متفقا اذعان داشتنـد که ایـن برنامه عمل باید متناسب با نیازها و ویژگیهاى جوامع و مطابق با مفاهیـم ارزشى, قانونى, اخلاقى, فرهنگى و دینى آنها به اجرا درآید. از ایـن رو بسیارى از کشـورهاى اسلامى شـرکت کننـده در کنفرانـس از جمله جمهورى اسلامـى ایران, مصر, سـوریه, لیبى, کـویت, امارات متحده عربـى, برونئى, مالت, اردن و ... بیانیه ها و تحفظهایى را بـر روى بنـدهایـى از قطعنامه و بـرنامه عمل قاهره اعلام کردنـد. مهمتـریـن تحفظات یا شروط کشـورهاى اسلامـى بـر دو محـور ((تعریف زوج و خانـواده)) و ((سقط جنیـن)) استـوار بـود. چنـانچه در تحفظات جمهورى اسلامــى ایران آمـده است: ((اگـرچه بـرنامه عمل داراى مسایل مهم و نکات مثبتى است اما آن طور که باید به نقـش مذهب و سیستمهاى دینى در امور توسعه تـوجه نکرده است. در ضمـن ایران نسبت به استفاده هر واژه و اصطلاحـى که روابط جنسـى را خـارج از قـالب ازدواج مطـرح مى کند اعلام تحفظ مى نماید)). همچنیـن در تحفظات کشـور لیبى آمده است: ((لیبـى نسبت به تعریف زوج و خـانـواده در بـرنـامه عمل و همچنین نسبت به بحث سقط جنیـن اعلام تحفظ مـى کنـد چرا که بنا بر قانون اساسى این کشور سقط جنیـن تنها در صورت در خطر بودن سلامت مادر مجاز است)).
بهرحال, امروز, پـس از گذشت پنج سال از وعده و وعیدهاى کنفرانس جمعیت, کماکان اکثـر کشـورهاى متعهد دست به گریبان مشکلات جمعیت چه از بعد کمـى و چه از بعد کیفـى هستنـد. بر اساس جـدیـدتریـن اطلاعات سـازمـان جهانـى بهداشت, هـر ســاله 580 هزار زن به علت بـاردارى و زایمان جـان خـود را از دست مـى دهنـد; هـر سـاله 20 میلیون سقط جنیـن غیر ایمـن صورت مى گیرد و در نتیجه آن 70 هزار زن از بیـن رفته و میلیونها تـن نیز معلول مى شوند; سالیانه 120 میلیـون زن به خاطـر عدم دستـرسـى به وسایل ضـد بـاردارى دچـار حاملگـى ناخـواسته شده و سالها تبعات آن را بر دوش مى کشند و از 15 میلیـون حاملگى زیر 20 سال در بیـن مادران جـوان بسیارى جان خـود را از دست مـى دهنـد; همچنیـن سالیانه حـدود یک میلیـون زن قـربـانـى ابتلا به بیماریهاى مقـاربتـى و خصـوصـا ایـدزAIDS) ) مـى شـونـد. اینهمه, گـواه بـر ایـن مطلب است که اکثـر کشـورهاى شرکت کننـده در کنفرانـس قاهره به دلایل مختلف ـ و مهمتـر از همه جدى نگرفتـن این کنفرانس مثل کنفرانسهاى دیگر ـ نتوانسته اند آن طـور که باید و شایـد خـدمات بهداشتـى لازم را در ایـن زمینه در اختیـار مـردم خـود قـرار دهنـد و به حـداقل تعهدشـان که همـان اطلاع رسانى و افزایش آگاهى, دانـش و درک همه سطوح جامعه نسبت به مسـایل جمعیتـى و خصـوصـا بهداشت بـارورى است, عمل نمـاینـــد.

سمینـار رسـانه هـا پنج سـال پـس از قـاهـره
و اینک با گذشت 5 سال از کنفرانـس جمعیت قاهره, پـس از سمینارى که سازمانهاى غیـر دولتـى بـراى بـررسـى مسایل جمعیتـى و نتایج مصـوبه هاى قاهره در ماه فـوریه سال جارى در شهر لاهه کشـور هلند بـرگزار کـردنـد, نـوبت رسـانه هاى کشـورهاى مختلف رسیـد تـا در سمینارى منطقه اى به بازنگـرى نقـش خـود و کشـور خـود در نیل به اهـداف کنتـرل کمـى و کیفـى جمعیت بپـردازند.
بـدیـن منظور بیـش از 30 تـن از نماینـدگان رسانه ها و انجمنهاى تنظیـم خانواده 7 کشـور منطقه جنوب آسیا در روزهاى 26 ـ 24 ماه مـى سـال 1999 میلادى مطابق بـا 5 ـ 3 خـرداد 1378 شمسـى در شهر داکا پایتخت کشـور بنگلادش گردهـم آمدند تا شاید با تبادل نظر و تجربیات بتوانند با انجام رسالت اطلاع رسانى خود بـویژه در زمینه مسایل جمعیتـى بارى را از دوش کشـورهاى خـود برداشته و تا حـدى معضل جمعیت را که مانع تـوسعه کشـورهاست تعدیل نماینـد. جمهورى اسلامـى ایران نیز با دو نماینده, یکـى از سـوى رسانه ها و دیگرى از طرف انجمـن تنظیم خانواده ایران, در کنار 6 کشور دیگر منطقه جنـوب آسیا یعنى هند, پاکستان, بنگلادش, سریلانکا, نپال و مالایـو حضورى فعال داشت.
ایـن سمینـار و کـارگـاه آمـوزشـى 3 روزه که بـرگزار کننـده آن فـدراسیـون جهانـى تنظیـم خانـواده و میزبـان آن انجمـن تنظیـم خانواده کشـور بنگلادش بـود, با ایراد سخنرانیهایى از سـوى وزیر مشاور در امـور بهداشت بنگلادش, یکـى از مدیران فدراسیـون جهانى تنظیـم خانـواده و یکـى از تـولیدکنندگان برنامه هاى تلـویزیـون بى بـى سىBBC) ) که همگى بر اهمیت تـوجه رسانه ها بر مسایل جمعیتى تإکید داشتند, آغاز شد. اهداف ایـن سمینار و کارگاه آموزشى از سـوى نماینده فدراسیـون جهانى تنظیـم خانواده چنیـن عنـوان شد:
ـ افزایـش آگاهى در زمینه مسایل مطروحه در برنامه عمل کنفرانـس جهانـى جمعیت قاهره; ـ ایجاد امکانات و تسهیلات براى رسانه ها در زمینه پوشـش خبرى مسایل جمعیتى مورد بحث در فرآیند بازنگرى پنج سـاله بـر دستـاوردهاى کنفـرانـس قاهـره; ـ تشکیل شبکه هایـى از روزنامه نگاران که در زمینه مسایل مـربـوط به تنظیـم خانـواده و بهداشت بارورى آمـوزش دیـده انـد; ـ حساس کـردن روزنامه نگاران و سایر دست انـدرکاران رسانه هاى گـروهـى نسبت به مسایل مطـروحه در کنفـرانـس جهانـى جمعیت قاهره و فعالیتهاى صـورت گرفته در ایـن زمینه طـى پنج سـال گذشته; ـ کمک در جهت اهمیت یـافتـن مســایل جمعیتـى و بهداشت بـارورى بـراى رسانه ها در زمینه ایجاد پـوشـش خبـرى دایـم نسبت به ایـن مسـایل; ـ تبـادل نظر و تجـربیــــات دست اندرکاران رسانه هاى گروهـى کشـورهاى مختلف در زمینه چالشهاى مـوجـود براى پـوشـش دادن به مسایل جمعیتى و بهداشتى; ـ فراهـم آوردن زمینه براى ایجاد تعهدى همیشگى در رسانه ها براى پرداختـن به مسایل توسعه.
در ادامه, نمـاینـدگـان انجمنهاى تنظیـم خـانـواده هفت کشـــور شـرکت کننـده از جمله ایران در زمینه فعالیتها و چالشهاى انجمـن خود به ایراد سخـن پرداختند و متعاقب آن جلسات بحث و گفتگو بین نمایندگان رسانه ها و انجمنهاى تنظیـم خانواده به شکل یک کارگاه آموزشى برگزار شد.
در آخریـن روز سمینار, شرکت کنندگان از پروژه موفق انجمـن تنظیم خانـواده بنگلادش در روستاى پانچـدونا در حـومه شهر داکا که بـا کمک مـالـى یک شـرکت ژاپنـى و صنـدوق جمعیت سـازمـان ملل متحـد راه انـدازى شـده است, بـازدیـد کـردند.
اهداف بلندمـدت ایـن پروژه پنج ساله مـوفق عبارتنـد از: آگاهـى نسبت به نیـازهـاى زنان, افزایـش نـرخ رشـد سـواد زنـان منطقه, افزایـش آگاهى زنان نسبت به حقـوق قانـونى خـود, ایجاد دوره هاى آمـوزش حـرفه هـا و مهارتهاى مختلف و فـراهــــــم آوردن تسهیلات بازاریابـى کالاهاى تـولیدى زنان روستایـى در جهت افزایـش درآمد خانواده.
در خاتمه ایـن سمینار سه روزه از نمایندگان کشـورهاى شرکت کننده خواسته شد تا برنامه عملـى را براى رسانه هاى کشـور خـود در جهت پرداختـن به مسایل ((کمى و کیفى)) جمعیتـى ارایه دهند. در ایـن بیـن نماینـده رسانه هاى کشـور ایران با اشاره به فعالیت مـوثـر رسانه هاى ایران همگام با سیستـم بهداشتى کشـور در کاهـش چشمگیر نرخ رشد جمعیت در طول دهه گذشته از 2 / 3% به 4 / 1 %, نقـش رسانه ها را در پـوشـش مسایل مربـوط به بهداشت بارورى ضعیف عنوان کرده و مـوفقیت برنامه عمل براى رسانه ها به منظور پـوشـش مسایل جمعیتى را در گرو همکارى تنگاتنگ رسانه ها, حضـور رهبران مذهبى در ایـن عرصه, پیگیرى دستگاههاى اجـرایـى ذیربط, و استفاده از جاذبه هاى تکنولوژى رسانه اى عنوان نمود.
اگرچه این سمینار زمینه اى را براى ایجاد مفاهمه بیـن رسانه ها و دست اندرکاران مسایل جمعیت فراهم مىآورد, اما نتیجه ایـن نشست و تفاهمات به عمل آمـده در سالهاى بـاقیمانـده تـا خاتمه بـرنامه کنترل جمعیت کنفرانـس قاهره یعنى سال 2015 آشکار خواهد شد; آیا معضل جمعیت رو به بهبـود خـواهـد گذاشت یـا وخـامت؟!