آیا با ویتامینهاىE وK آشنا هستید؟

ویتامینE
اولین مطالعات بـر روى موشـهاى آزمایشـگاهى که بـا پـروتـئین کازئین, نشاستـه, ذرت, چربـى حیوانى و مخمر تـغذیه شده بـودند, نشان داد که آنها دچار اختلال در تولید مثل گردیدند, به طورى که موشهاى ماده سقط جنین کرده ومـوشـهاى نر, نازا شـدند. این علایم بـا دادن بـعضى از روغنهـاى گیاهى برطرف شد و بالاخره ویتامینE از روغن جوانه گندم استخـــراج گردید. دانشمندان در سالهاى بعد تـوانستـند این ویتـــامین را درآزمایشگـــاه بســازند و آن را (توکوفرول) نامیدند. این ویتامین در برابر مواد قلیایى, نور و اکسیژن
هوا ناپایدار است و وقتى در بـرابـر چربـیهاى تند شده, سرب و آهن قرار مى گیرد, تـخـریب مى گردد. از آنجـا کـه تـرکـیبـات این ویتامین همانند ویتامینهاىA وD که در قسمتهاى قبـلى بـا آنها آشـنا شـدید, در آب نامحـلولند, بـه وسـیله پـخـتـن در آب, هدر نمى روند. آنچه که سبـب تـخریب ویتـامینE مى گردد, انجماد و سرخ کردن عمیق مى باشد.
مهمترین خـصوصیت شیمیایى ویتـامینE , این اسـت که بـه آسـانى اکسید مى شود و بـدین وسیله میزان اکسیژن در دستـرسى را که ممکن است سایر مواد را از بین ببرد, کاهش مى دهد. خوب است بـدانید که بـه موادى نظیر ویتـامینE کـه داراى چـنین خـاصـیتـى هسـتـند, ((آنتى اکسیدان)) مى گویند.

اعمال ویتامینE
عـمل اصـلى ویتـامینE , همان فعـالیت ضـد اکسـیدانى یا آنتـى اکسیدانى است که بـه آن اشاره شد. چربـیهایى که حاوى ویتامینE هستند, از چربیهاى بدون ویتـامینE , کمتـر مستـعد اکسیده شدن و فاسد شدن مى باشند. به همین تـرتـیب وقتـى ویتـامینE در غذاهاى حـاوى ویتـامینA , اسیدهاى چـرب غیر اشبـاع(که در روغنهاى مایع گیاهى یافت مى شوند) و ویتامینC موجود باشد, آنها را در مقابـل اکسیده شدن و تخریب, محافظت مى نماید.
این ویتامین در بـدن نیز داراى همین خـاصیت اسـت. جـالب اسـت بـدانید که در دیواره سلولهاى بـدن ما چربـى نیز وجـود دارد که ویتامینE مانع تخریب و اکسیده شدن این چربـیها مى شود, لذا این ویتـامین بـه حفظ سلامت سلولها کمک مى کند. همچنین ویتـامینE در بـدن نیز سبـب حفظ ویتـامینA و جـلوگیرى از تـخریب آن در لوله گوارشى شده و بنابـراین بـاعث کاربـرد بـیشتر ویتامینA مى شود.

ویتامینE و سرطان
نقش ویتـامینE در جلوگیرى از سرطان بـیش از سایر دانستـه هاى مربوط به خواص آن مشهود است. توانایى ویتامینE بـراى حفاظت از چربـیهاى غشإ در مقابـل اکسیداسیون بـر این امر دلالت مى کند که ویتـامینE قادر است نقشى در جلوگیرى از عمل عوامل سرطانزا بـر عهده داشته باشد. مطالعه اى بر روى سطح ویتامینE در پلاسماى خون و ایجاد بـعدى سرطان نشان داده است که سرطان در گروهى که داراى مقدار ویتامینE خون کمتـرى بـوده اند, نسبـت بـه افرادى که این حالت را ندارند بیشتر دیده مى شود.

موارد استفاده از ویتامینE در پزشکى
شواهد جالبى براى کارآیى ویتامینE در ممانعت یا بـرطرف کردن بیمارى فیبـروکیست سینه, تـب روماتـیسمى, تـحلیل عضلات, مسمومیت حاملگى, بـیماریهاى قاعدگى, سقط خـود بـه خـود و نازایى در دست مى باشد ولى هنوز کاملا به اثبات نرسیده است. همچنین برخى پزشکان به نقش ویتامینE در پیشگیرى از بروز زودرس پیرى معتقدند که در این زمینه نیاز به مطالعات بیشترى مى باشد.

کمبود ویتامینE
کمبـود این ویتامین در دو گروه ممکن است پـدید آید: نوزادان, بویژه نوزادان نارس و افرادى که دچـار سوء جـذب چـربـى هستـند. نوزادان نارس کوچـک(وزن 1500 گرم یا کمتـر)که اکسـیژن مى گیرند, خصوصا مستعد رشد غیر طبیعى بـافت فیبـرى پشت عدسى چشم هستند که مى تواند منجر به ضعف بینایى یا کورى در آنها شود. ویتامینE با کاستـن از اکسیداسیون نامطلوب در وضع مذکور, موثـر واقع مى شود.
از طرفى چون نوزادان داراى غلظت کم این ویتامین در بدن هستند و نیازشان هم بالاست در خطر کمبـود قرار دارند ولى خوشبـختانه شیر مادر حاوى مقدار کافى مورد نیاز نوزادان است و فقط بچه هاى نارس و کم وزن طبـق تـشـخـیص پـزشـک نیاز بـه ویتـامینE مکمل دارند.
اشخاص مبتلا بـه سوء جذب چربـى, مثل کسانى که دچار نقص در عمل گوارشى پـانکراس هستـند یا صفرا کم تـرشح مى کنند یا عمل جـراحى روده انجام داده اند, در خطر کمبـود قرار دارند. این گونه افراد معـمولا تـحـت درمان بـا محـصـولات محـلول در آب ویتـامینE قرار مى گیرند.
عوارض کمبود شـامل عـوارض عـصـبـى ـ محـیطى و تـخـریب دیواره گلبولهاى قرمز خون مى باشد که بـاعث کم خونى مى گردد ـ البـته لازم به ذکر است که کمبود این ویتامین نادر مى باشد.

منابع غذایى ویتامینE
ویتـامینE بـه طور وسـیعى در غذاها یافت مى شود. روغن دانه ها خصوصا جوانه گندم غنى ترین منابع هستند. تخم آفتـابـگردان, تـخم پنبه, روغن خرما و ... نیز حاوى ویتامینE هستند. مقادیر کمترى نیز در میوه ها, سبـزیها و چـربـیهاى حـیوانى یافت مى شود. جـالب اینجاست که روغن زیتون, روغن بـادام زمینى, روغن نارگیل و روغن ماهى از این لحاظ منابـع فقیرى هستـند.(بـه جدول 1 مراجعه شود.
مردان 10 میلى گرم و زنان 8 میلى گرم نیاز به ویتامینE در روز دارند که این نیاز در دوران بـاردارى و شیردهى افزایش مى یابـد.

مسمومیت ناشى از ویتامینE
تـا کنون مواردى ناشى از مسمومیت ویتـامینE حـتـى در مقادیر بـسیار بـالاتـر از احتـیاجـات بـدن گزارش نشده است ولى چون این ویتامین محلول در چربى است ودر بدن تجمع مى یابد باید نسبـت بـه مصرف بیش از حد آن احتیاط نمود.

ویتامینK
متخصصین دانمارکى طى مطالعات و تحقیقات خود با یک نوع بیمارى تغذیه اى همراه با خونریزى در پرندگان روبه رو شدند. این خونریزى با تجویز برخى از مواد غذایى بـویژه نوعى یونجه و یا غذاى ماهى فاسدشده قابل درمان و پیشگیرى بود. مواد فعال موثر در این مواد غذایى را استخراج کردند, از این رو ویتامین محلول در چربى دیگرى نیز کشف گردید که آن را ویتـامینK یا ویتـامین موثر در انعقاد خـون نامیدند. بـعدها موفق بـه جـدا کردن این ویتـامین از مواد غذایى شدند و بـعد از چندین ماه این ویتامین در آزمایشگاه سنتز و در بازار عرضه گردید.
این ویتامین به طور طبیعى در گیاهان سبز وجود دارد و در روده نیز توسط باکتـریها سنتـز مى شود. فرمهاى محلول در آب آن نیز در دسترس هستند.
ویتامینK در بـرابـر حرارت پایدار است و از بـین نمى رود مگر اینکـه حـرارت طولانى بـاشـد ولى در مقـابـل نور, مواد اسـیدى و قلیایى, عوامل اکسیدکننده و الکل از بین مى رود.

اعمال ویتامینK
مهمترین نقش ویتامینK شرکت در انعقاد خون است. بدین صورت که براى تـنظیم عمل فاکتـورهاى موثر در انعقاد خون ضرورى است. بـا اندازه گیرى پروترومبـین خون مى توان بـه مقدار ویتامینK خون پى بـرد. بـهترین طریق, اندازه گیرى زمان انعقاد خون است که بـه آن ((شاخص پروتـرومبـین)) گویند. هر چه این زمان کوتـاهتـر بـاشد, نشـانه این اسـت که انعقاد سـریعتـر صورت گرفتـه اسـت و هر چـه طولانى تر شود نشانه تـإخیر در انعقاد خون است که یکى از علل آن کمبود ویتامینK است.

کمبود ویتامینK
کمبود این ویتامین گرچه نادر است, مرتبط با سوء جذب چربیها و یا اخـتـلال در محـیط بـاکتـریایى روده ناشى از درمان طولانى بـا آنتى بیوتیک مى باشد چرا که آنتى بیوتیک, باکتریهاى روده را که در ساختـن ویتـامینK نقش دارند, از بـین مى بـرد, چند گروه در خطر کمبـود قرار دارند: نوزادان تازه بـه دنیا آمده که روده استریل دارند و در نتیجه تا یک هفته یا بـیشتـر نمى تـوانند ویتـامینK بسازند. شیر مادر نیز منبع فقیرى از این ویتامین است. بنابراین امکان خـونریزى در چـند روز اول زندگى نوزاد وجـود دارد. بـراى پـیشـگیرى, بـلافـاصـله پـس از تـولد ویتـامینK تـزریق مى کنند.
طولانى شـدن زمان انعـقاد خـون و افزایش خـونریزى تـنها عـلایم شناخته شده کمبود این ویتـامین هستـند. چون ویتـامینK در بـدن ساخته مى شود و همچنین به مقدار کافى در همه رژیمهاى غذایى وجود دارد, کمبود آن در بالغین غالبـا بـه علت اختلال در جذب است. در تحقیقات اخیر افزایش زمان انعقاد خون(شاخص پروترومبین)و کوفتگى و ضرب دیدن را که در 50 درصد بـزرگسـالان وجـود دارد بـه کمبـود ویتامینK ارتباط داده اند.
ممکن است برخى افراد براى پیشگیرى یا درمان چاقى, از چربیهاى غیر قابل جذب (پارافین)استفاده کنند که این چربیها ویتامینK و سایر ویتامینهاى محلول در چربى را حل کرده و با خود دفع مى کنند و فرد به کمبود ویتامین مبتلا مى شود.

ویتامینK و داروها
افراد مبتلا بـه بـیماریهاى قلبـى ـ عروقى زمان انعقاد خونشان کوتـاه است و خـون در بـدنشان لخـتـه مى شود. داروهاى مصرفى این افراد وارفارین, دیکومارول و آسـپـرین مى بـاشد. این داروها بـه نحوى مانع عمل ویتامینK مى شوند. جالب است بـدانید که در اوایل قرن بیستم دانشمندان متوجه شدند که تعدادى گاو مبـتلا بـه عارضه خونریزى ناگهانى شده اند و پس از تـحقیق دریافتـند که تـمام این گاوها از شبدر فاسدشده استفاده کرده بودند و با آزمایش بـر روى این گیاهان موفق به استخراج ماده اى به نام ((دیکومارول)) شدند.
به این داروها ((ضد انعقاد)) گویند و مصرف بى رویه آنها منجر به سکته مى گردد.

منابع غذایى ویتامینK
به خاطر دقیق نبودن روشهاى آزمایشگاهى, مقدار ویتامینK موجود در مواد غذایى هنوز دقیقا مشخص نشده است. به این علت, این ماده مغذى در جدولهاى ترکیبات مواد غذایى ذکر نمى شود. سبزیهاى داراى برگ سبز(کلم, کاهو, اسفناج, شلغم, بـرگهاى خشک چاى سبـز)منابـع ویتـامینK هستـند, البـتـه مقادیر کمى در سایر مواد غذایى مثل میوه ها, غلات, محصولات لبـنى تخم مرغ و گوشت نیز موجود مى بـاشد که مى تواند تا حدودى تإمین کننده نیاز روزانه افراد باشد. (مراجعه بـه جـدول 2 شود)نیاز روزانه زنان و مردان 25 سال بـه بـالا بـه ترتـیب 80 و 65 میکروگرم در روز مى بـاشد و در دوران بـاردارى و شیردهى این نیاز تفاوتى نمى کند.

مسمومیت با ویتامینK
بـا مصـرف زیاد از حـد ویتـامینK , زمان انعقاد خـون بـى رویه افزایش نمى یابد بلکه ممکن اسـت سـبـب تـجـمع مواد سـمى بـه نام ((مت هموگـلـوبـین)) در خـون گـردد. بـه هر صـورت همـانند سـایر ویتامینهاى محلول در چربى بایستى نسبت به مصرف بدون تجویز پزشک مکملهاى ویتامینى دقت نمود.