تاریخ ولادت حضرت زهرا(س) از دیدگاهى نو
یعقوب گنجى
اشاره:(1)
در باره تاریخ ولادت حضرت فاطمه زهرا(س) و زمان دقیق یا احتمالى آن بارها مطالبى گفته شده است. به نظر مى رسد که از بهترین بررسى هاى معاصر در این زمینه, مقاله سیدضیإ مرتضوى با عنوان ((تاریخ ولادت صدیقه کبرا(س))) مندرج در مجله پیام زن, شماره 8, آبان ماه 1377, و نیز بخشى از کتاب ((زندگانى فاطمه زهرا(س))) به قلم دکتر سیدجعفر شهیدى باشد.
در این دو تحقیق, بررسى روایات و اسناد مختلف تاریخى مورد نظر قرار گرفته است و نهایتا یکى از روایات و قولها به عنوان نظر ارجح مطرح شده است. هرچند مولف کتاب ارزشمند ((زندگانى فاطمه زهرا(س))) در این باب تقریبا اعلام بى طرفى کرده و مناقشه زیاد در این باره را خالى از فایده مى داند ولى مجموعا به نظر مى رسد که نظریه ((تولد آن حضرت در سال پنج قبل از بعثت)) را ترجیح مى دهد. به عکس آن, نگارنده مقاله مندرج در مجله پیام زن, ((سال پنج بعثت)) را از سایر قولها به صحت نزدیکتر مى داند.
دانستن تاریخ ولادت حضرت صدیقه کبرا از نظر اطلاع در باره طول عمر و سن ازدواج ایشان ـ و اصولا اطلاعات دقیقتر در باره حوادث و مراحل حیات آن حضرت ـ اهمیت دارد. در این نوشتار هدف آن است که با در نظر گرفتن اطلاعات یقینى تر, اطلاعات مبهم و غیر یقینى را در این زمینه, تصحیح کنیم. تازگى این بررسى از آن جهت است که بر پایه محاسبات تقویمى و ریاضى مى باشد.
از آنجا که در باره روز ولادت آن حضرت, یعنى جمعه 20 جمادىالثانى, کمتر اختلاف وجود دارد, این مطلب را پایه محاسبات قرار داده ایم. مجموع آنچه بررسى هاى یاد شده (مطالب آقاى دکتر شهیدى و آقاى مرتضوى) به دست مى دهد هفت روایت است که در جدول زیر آورده ایم.
لازم به توضیح است که اصطلاح ((شنبگى)) که در این جدول به کار رفته نمایانگر ترتیب روزهاى هفته است بدین معنى که روزهاى هفته (شنبه, یکشنبه, ... و جمعه) را به ترتیب با اعداد (0, 1, ... و 6) نشان داده ایم. مثلا شنبگى شنبه 0 (صفر) و شنبگى جمعه 6 مى باشد. همچنین علامت منها (-) در این جدول در مورد بعثت, معادل ((قبل از)) بعثت و در مورد هجرت به معناى ((قبل از)) هجرت مى باشد.
در صورت نیاز به جدول به اصل مجله مراجعه فرمایید .
اکنون مى کوشیم شرایط فهم عمیق این جدول, بخصوص ستونهاى 5, 6 و 7 را فراهم کنیم.
سخن 1. نشانهاى اختصارى:
ه.ق = هجرى قمرى, ه.ش = هجرى شمسى, تا باX = تا عددX و با عددX , صص = صفحات, نگا: = نگاه کنید به:
سخن 2. تعریفها:
تعریف 1.
همنهشتى (به هنگ 7); وقتى مى نویسیم[ ((X=y)) مى خوانیم: X همنهشتy است (به هنگ ](7 یعنىX وy در تقسیم بر 7 داراى باقیمانده هاى یکسان هستند; مثلا (2=9=23) زیرا این سه عدد در تقسیم بر 7 داراى باقیمانده یکسان هستند و آن باقیمانده در این مثال, 2 مى باشد.
به عبارت دیگر دو عدد همنهشت به هنگ 7, تفاضلشان مضرب 7 مى باشد.
تعریف 2.
نزدیکترین عدد صحیح به;X این مفهوم را با علامت {X} نشان مى دهند یعنى عدد حاصل از گرد کردن عددX تا یک واحد تقریب; مثلا =3{49/3} و =3{5/2}.
سخن 3. آشنایى با تقویم هجرى قمرى.
تقویم قمرى از نظم بسیار پیچیده اى برخوردار است; مثلا در یک محل ثابت, سه ماه متوالى, ممکن است 29 روزه بشود یا چهار ماه متوالى 30 روزه; یا سال قمرى اغلب 354 روز است و گاه 355 روز و بندرت 353 روز ـ آن هم با ترتیبى پیچیده ـ ولى نوشتن تقویم کاملا دقیق هجرى قمرى قبل از رویت غیر ممکن است زیرا ((... ماههاى هلالى هیچ قانونى و دوره مرتبى ندارد که بر اساس آن, ظهور هلال یعنى روزى[ را] که دیدن آن امکان دارد با وسایل ساده حساب توان کرد. تعیین محل دقیق ماه در آسمان, خود, کارى نسبتا دشوار مى باشد. زیرا حرکت ماه, تقریبا مشکلترین موضوعى است که در مکانیک سماوى مورد مطالعه قرار مى گیرد و بیش از 150 اختلال مهم و 500 اختلال کوچکتر در حرکت آن وجود دارد که براى تدوین تقویمهاى نجومى, اختلالهاى بزرگتر منظور و محسوب مى شوند ... اگر[ هم] بخواهیم امکان رویت هلال را براى زمانهاى قدیم یا آینده یا حال به وسیله جداول نجومى حساب کنیم ناگزیر از استعمال و ترکیب معلومات هشت جدول مى باشیم.))(2)
این سخن, براى ما تا حدى آشکار مى سازد که چرا شنبگى عید فطر در 9 سال 1412 تا با 1420 ه.ق, در تقویم رسمى ایران در 7 مورد با رویت فرق مى کند.(3)
سخن 4. آشنایى با تقویمهاى متوسط هجرى قمرى قبلى
قبل از رواج کامپیوتر, نوشتن یک سال تقویم قمرى رسمى حداقل 6 ماه وقت مى گرفته است. از این روى, حداقل از هزار سال پیش براى نوشتن سریع تقویم هجرى قمرى از دوره هاى سى ساله با 19 سال 354 روزه و 11 سال 355 روزه استفاده مى کردند و ماهها را اغلب یک در میان 30 روزه و 29 روزه مى گرفته اند.(4)
نگارنده این مقاله در مقایسه این تقویمهاى دوره اى با تقویمهاى نجومى سال 1220 به بعد به این نتیجه رسیده است که در نشان دادن شنبگى اول ماه:
1ـ همگى حداقل 36% خطا دارند.
2ـ معمولا این خطا یک روزه است (یعنى مثلا سه شنبه را دوشنبه یا چهارشنبه نشان مى دهند).
3ـ تقریبا در سى سال یک بار دست کم یک مورد خطاى دو روزه دارند (مثلا سه شنبه را یکشنبه یا پنجشنبه نشان مى دهند).
4ـ بعضى از تقویمهاى دوره اى از آن چنان دقت ناچیزى برخوردارند که خطاى سه روزه هم دارند!(5)
بررسى بیشتر نشان داد که یک اشکال مشترک این تقویمها این است که طول متوسط ماه قمرى را حدود 3 ثانیه کمتر از مقدار حقیقى گرفته اند و این در طول 1400 سال مى شود:
شبانه روز 583/0=ثانیه =50400ثانیه 3*12*1400
سخن 5. کم شدن طول ماه قمرى
به ازاى هر 1000 سال میلادى یا شمسى که پیش برویم طول متوسط ماه قمرى 0/1728 ثانیه (و در نتیجه طول متوسط سال قمرى 2/0736 ثانیه) کوتاهتر مى شود.(6) نگارنده زمانى مى خواست تقویم تطبیقى را براى فاصله سالهاى 325 و 1993 میلادى بنویسد. میانگین این دو سال مى شود 1159 میلادى و در این سال میلادى طولهاى متوسط ماه و سال قمرى بر حسب روز مى شوند:
68 589 530/29 و 2 076 367/354
براى یافتن دوره اى دقیقتر از دقیقترین دوره سى ساله, جزء کسرى این طول سال قمرى (یعنى 2 076 0/367) را (با ماشین حساب علمى) در اعداد 3, 4, 5, ... و 114 ضرب مى کنیم تا ببینیم در کدام مورد, حاصلضرب با عددى طبیعى کمتر از 0/01 فاصله پیدا مى کند (یعنى حاصلضرب به صورت .../00... یا .../99... مى شود). مى بینیم تنها وقتى در 79 ضرب مى کنیم چنین نتیجه اى حاصل مى شود و آن این است:
9802 000/0-29=8 999019/28=2 076 367/0*79
یعنى:
قضیه 1. دوره 79 ساله قمرىاى وجود دارد با 29 سال کبیسه و در نتیجه با طول سال
روز 608 088 367 / 354 = روز 79 / 29 345
و در نتیجه با طول ماه
روز 72 590 530/29 مى توان نشان داد در صورت انتخاب مبدإ مناسب, خطاى حاصل از کاربرد چنین دوره اى تا سال 6475 ه.ش (7096 میلادى) کمتر از نصف روز است.
بررسیهاى بیشتر با استفاده از دقیقترین تقویمهاى موجود(7) نشان داد که مناسبترین تاریخ کمى قبل از تولد پیامبر اسلام که مى تواند مبدإ این تقویم قرار گیرد شنبه 1/1/58 - ه .ق (یعنى شنبه آغاز محرم و 58 سال قبل از سال 0 هجرى قمرى) است.
تبصره: در تقویم هجرى قمرى ماههاى محرم, صفر, ربیع الاول, ... و ذیحجه را به ترتیب ماههاى 1, 2, 3, ... و 12 مى نامند.
بدیهى است که داریم:
قضیه 2. فاصله تاریخ هجرى قمرى دلخواهL/M/D (که در آنD شماره روز,M شماره ماه, وL شماره سال هجرى قمرى است) از مبدإ دوره 79 ساله یعنى شنبه1 /1/58 - ه .ق برابر است با (L +58) سال و M-1 ماه و D-1 روز.
قضیه 3. با فرضM-1=m وD-1=d , فاصلهL/M/D ه.ق از شنبه 1/1/58 - ه.ق عبارت است از (L +58) 12 ماه وm ماه وd روز و یاm] + (L +58) ]12 ماه وd روز.
پس با توجه به قضیه 1 داریم:
قضیه 4. فاصلهL/M/D هـ.ق از شنبه 1/1/58 - هـ.ق بر حسب روز عبارت است از:
نزدیکترین عدد صحیح به
D=[12(L +58)+m]*29/530590 72+d
با توجه به تعریف 2 سخن :2
D={[(L +58)12+m]*29/530 59072+d
تعریف ریاضى شنبگى
وقتى مى گوییم شنبگى یک تاریخS است یعنى به ازاى هر شنبه معین قبل (یا بعد) از آن تاریخ, عددى صحیح, مثبت یا صفر یا منفى مانندQ (بخوانید کى یو) هست به طورى که فاصله اصلى آن تاریخ از شنبه معین7Q +S روز است یعنى باید تاریخ داده شده را منهاى تاریخ شنبه معین کرده حاصل را بر حسب روز بنویسیم و بر 7 تقسیم کرده باقیمانده راS بنامیم. (وقتى شنبه معین, بعد از تاریخ داده شده است,Q منفى مى شود مثلا اگر بدانیم 3 محرم 1421 شنبه است براى اینکه بفهمیم 3 محرم 1420 حدودا چند شنبه است مى گوییم فاصله اصلى دو تاریخ (1-) سال است زیرا 1-= 1421-1420 یعنى تقریبا 354- روز, پس تقسیم روبه رو را داریم:
51-/7{357+/354-}
نتیجه مى شود
3+ (51-)7 = -354
یعنــى قاعدتــا باید 3 محرم 1420 سه شنبه باشد. تقویم رسمى صحت محاسبه را نشان مى دهد).
بنابراین با توجه به قضیه 4 داریم:
قضیه 5. شنبگى تاریخL/M/D ه.ق عبارت است از باقیمانده تقسیم سD بر 7.
از طرفى در قضیه 4 عبارتm + (L +58)12 عددى است صحیح که آن راn مى نامیم. پس
D= {n*(28+1/53059072)+d
28n+n*1/53059072+d=
چون28n مضرب 7 مى باشد پس بنا به تعریف 1 سخن 2 داریم:
d=d={n*1/53059072+d
زیرا دو عدد همنهشت به هنگ 7 اختلافشان در مضربى از 7 مى باشد.
بنابراین با توجه به تعریفn داریم:
قضیه 6. شنبگى تاریخL/M/D ه.ق عبارت است از باقیمانده تقسیم
d={[12(L+58)+m]*1/53059072+d بر 7
گفته بودیم که تقویمهاى هجرى قمرى با دوره سى ساله حداقل 36% خطا دارد و تقریبا هر سى سال یک بار دست کم یک خطاى دو روزه دارد.
باید اعتراف کنیم دوره 79 ساله هم 28/5% خطا دارد یعنى فقط 7/5% دقیقتر از دقیقترین دوره هاى قبلى است. قضیه 6 به صورت کاملتر چنین مى شود:
قضیه اصلى. شنبگى تاریخL/M/D ه.ق به احتمال 71/5% عبارت است از عددى مانند S که باقیمانده تقسیم
d={[12(L+58)+m]*1/53059072+d بر 7 مى باشد و به احتمال
9 / 15 % , sh ( یا 6 - s )
و به احتمال
6 / 12 % , 1 - s ( یا 6 + s ) مى باشد. در نتیجه دوره 79 ساله، خطاى دو روزه ندارد.
تبصره: مبدإ دوره 79 ساله (شنبه 10/1/58 - ه.ق) طورى انتخاب شده که قضیه فوق براى افقهاى مشهد تا مکه بخصوص تهران مکه صادق باشد.
اینک به جدول هفت روایت تولد حضرت فاطمه(ع) بازمى گردیم. چون ظاهرا بر اساس همه روایات, تولد حضرت فاطمه 20 جمادىالثانى بوده و جمادىالثانى ماه 6 مى باشد پس قضیه اصلى براى تولد حضرت فاطمه(س) چنین مى شود:
قضیه تولد حضرت فاطمه(ع). شنبگى تاریخ L/6/20 ه.ق به احتمال 5/71% عبارت است از عددى مانندSکه باقیمانده تقسیم d={[12(L+58)+5]*1/53059072+19 مى باشد و به احتمال 9 / 15 % , sh ( یا 6 - s )
مى باشد و به احتمال 6 / 12 % , 1 - s ( یا 6 + s ) مى باشد.
اگر به جاى ماه اعداد ستون سوم جدول را بگذاریم براى سd هفت مقدار به دست مىآید که از تقسیم آنها بر 7, ستون 5 پر مى شود و بعد با استفاده از همین قضیه ستونهاى 6 و 7 پر مى شوند.
سخن 6.
چون ظاهرا در همه روایات, روز تولد حضرت فاطمه(س) را جمعه گفته اند در درجه اول روایت 3 (یعنى جمعه 20/6/18- ه.ق) درست است و در درجه دوم روایت 7 (یعنى جمعه 20/6/8- هـ .ق) پس چون در سال 11 هـ .ق رحلت فرموده اند عمرشان در درجه اول (18+ 11 یعنى) 29 سال و در درجه دوم (11+ 8 یعنى) 19 سال بوده است.
سخن 7. مثال.
ممکن است آنچه در قضیه تولد حضرت فاطمه(ع) براى پر کردن ستونهاى 5, 6 و 7 از جدول گفتیم براى بعضى از خوانندگان محترم, سنگین باشد بدین سبب براى مثال, روایت 7 (یعنى سال 8- ه.ق) را در قضیه تولد حضرت فاطمه(ع) به کار مى بریم نتیجه مى شود:
d={[12(-8+58)+5]*1/53059072+19
945={0073856/945}={19+53059072/1*605}=
در تقسیم بر 7 چنین مى شود:
7135|945
پس بنا بر همان قضیه تولد حضرت فاطمه(س) نتیجه مى شود:
شنبگى 20/6(8-) ه.ق به احتمال 5/71% مى شود ((0)) و به احتمال 9/15%, 1 و به احتمال 6/12%, (1-) یا 6 یعنى جمعه و به این ترتیب, سطر روایت هفتم پر مى شود. سایر سطرها را هم به طریق مشابه مى توان پر کرد و سخن 6 را نتیجه گرفت.
مإخذها و کتابشناسى
الف) اهم مإخذهاى مقاله حاضر:
1. پیام زن (مجله), شماره 8, آبان ماه ;1377 تاریخ ولادت صدیقه کبرا, سیدضیإ مرتضوى, قم.
2. تقویم تطبیقى 1675 ساله هجرى شمسى, هجرى قمرى, میلادى و غیره; یعقوب گنجى (منتشر نشده).
3. زندگانى حضرت فاطمه زهرا(ع), سیدجعفر شهیدى, 1363, دفتر نشر فرهنگ اسلامى, تهران.
ب) اهم مإخذ تقویم 1675 ساله که محاسبات مقاله حاضر بر اساس آن انجام یافته است.
1. اختران لامع 1393, على اکبر صابرى, 1352, ناشر مولف, چاپ گلبهار کرمان.
2. تطبیق تقاویم664[ ماهه;] گردآورى دکتر ایرج ملکپور, جوانشیر و صیاد; 1360, انتشارات دانشگاه تهران.
3. تقویم تطبیقى 10 ساله, دکتر ایرج ملکپور و محمدرضا صیاد, 1363, تهران.
4. تقویمهاى رسمى سالهاى 1365 به بعد, استخراج دکتر ایرج ملکپور.
5. تقویم یکصد و سى و هشت ساله,[ استخراج و گردآورى دکتر عباس ریاضى کرمانى و ...,] 1356, سازمان ثبت احوال کشور, تهران.
6. حل المسایل نجوم, دکتر عباس ریاضى کرمانى, 1345, انتشارات دانشگاه تهران.
7. سفرنامه ناصر خسرو, گردآورىکنندگان مختلف, ناشرین مختلف, تهران.
8. طول متوسط ماه قمرى در سالهاى آغاز قرون میلادى از سال (1000-) تا با سال 2100 میلادى, دکتر ایرج ملکپور (در نامه خصوصى به نگارنده به تاریخ 12/2/1362), چاپ نشده.
9. فضا (مجله), شماره 27, آبان 1348, مقاله تقویم اسلامى و هلال ماه نو, مهندس ابوالقاسم اشترى, تهران.
10. فیزیک زمین و فضا (نشریه موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران), دى ماه 1361, کبیسه هاى 500 سال تقویم شمسى, دکتر ایرج ملکپور و محمدرضا صیاد.
11. نشر دانش (نشریه مرکز نشر دانشگاهى) سال 3, شماره 1, آذر و دى 61, صص 87 و 88, نامه دکتر ملکپور در نقد تقویم تطبیقى 1500 سال هجرى قمرى و میلادى, تهران.
1ـ کارشناس ریاضى و پژوهشگر ((تطبیق تقویمها)).
2ـ مهندس ابوالقاسم اشترى (عضو انجمن ستاره شناسان فرانسه), ((تقویم اسلامى و هلالى ماه نو)), مجله فضا, شماره 27, آبان 1348, ص83.
3ـ از این رو نگارنده مقاله حاضر تإسیس تقویم هجرى قمرى بر اساس رویت را پیشنهاد کرده است (رجوع کنید به: روزنامه اطلاعات, 14 دى 1378, ص6.)
4ـ به عنوان مثال نگا: المنجد, صص356 تا با 358 که فشرده چنین کارى است.
5ـ شرح این موارد در تقویم تطبیقى 1700 ساله اى که نگارنده نوشته است ولى هنوز منتشر نشده آمده است.
6ـ این محاسبه بر اساس نامه اى است که دانشمند محترم آقاى دکتر ایرج ملک پور (در تاریخ 12/2/1363) براى نگارنده ارسال و طول متوسط ماه قمرى در سالهاى آغاز قرون میلادى را از سال (1000 -) تا سال (2100) میلادى درج نموده اند.
7ـ تقویم یکصد و سى و هشت ساله زمان ثبت احوال کشور, تطبیق تقاویم دکتر ملک پور و ..., تقویم تطبیقى ده ساله دکتر ملک پور و ... , تقویمهاى رسمى 1365 به بعد.
)