انسان, تغذیه, سلامتى(16)
B6 ویتامین بى نظیر
سالومه آرمین ـ کارشناس تغذیه
ویتامینB6 و یا پیریدوکسین براى حداقل سه ماده به نامهاى پیریدوکسول, پیریدوکسال و پیریدوکسامین که از نظر شیمیایى, متابولیکى و اعمال, با هم نسبت دارند به کار مى رود. بر روى تمام حیواناتى که تا کنون مطالعه شده اند, هر سه شکل از نظر بیولوژیکى فعال مى باشند.
پیریدوکسین ابتدا در سال 1934 (1313) توسطGyorgy به عنوان ویتامینB6 و یا آدرمین شناخته شد. بدین ترتیب که عوارضى در موشها مشاهده شده بود, مثل ریزش مو در اطراف بینى, انتهاى پاها و دستها, تورم لاله گوش و یک سرى عوارض عصبى. سپس دانشمندان از برخى مواد غذایى ماده اى را استخراج نمودند که این ماده در درمان این عوارض موثر بود. به این ترتیب بود که ویتامینB6 کشف گردید.
به استثناى گزارشات مربوط به حملات تشنجى در کودکانى که داراى مصرف کم بوده اند, شواهد دیگرى مبنى بر بیمارى توإم با کمبودB6 موجود نمى باشد. اگر چه شواهد زیادى مبنى بر تغییرات بیوشیمیایى در افرادى که مصرفشان کمتر از مقدار لازم است وجود دارد.
کمبود ویتامینB6 از نقطه نظر تغذیه اى در حیواناتى نظیر مرغ, سگ, موش, خوک و میمون مشاهده شده است. به طورى که علایم کم خونى و اختلالات عصبى در خوک و تشنج و ناراحتیهاى عصبى شبیه به صرع در سگ بیشتر مشاهده شده است. میمونها نیز با تغییرات دیواره سرخرگ روبه رو بوده اند.
کمبود ویتامینB6 در انسان
علایم بالینى مشخصى براى کمبودB6 در انسان وجود ندارد. کمبود اولیه این ویتامین (ناشى از عدم دریافت مواد غذایى, به میزان کافى) تقریبا نادر است.
کمبود این ویتامین, هم در حیوانات و هم در انسان سبب تعداد زیادى تغییرات از قبیل غیر عادى بودن سوخت و ساز پروتئینها توإم با علایم بالینى, مانند کاهش رشد, تشنج, کم خونى, کاهش فعالیت ایمنى و دفاعى بدن و بالاخره ضایعات پوستى مى گردد. در بالغین تنها علامتى که به فقدانB6 نسبت داده مى شود, کم خونى توإم با افزایش آهن در سرم است.
کمبود تجربى در انسان از طریق حذف آن در غذا, فقط سبب تحریک پذیرى پس از 54 روز گردیده است.
تجویز مواد ضدB6 مثل اکسى پیریدوکسین سبب تغییراتى از قبیل التهاب زبان, شکاف گوشه لبها و التهاب عمومى مخاط دهان و پوست گردیده است.
یکى از مشکلاتى که در کمبودB6 رخ مى دهد, تشکیل سنگهاى کلیوى مى باشد. این دسته از سنگها از نوع اگزالات مى باشند.
در بعضى از نوزادان که از برخى اختلالات ارثى متابولیسمى رنج مى برند, با تجویز مقادیر زیادى از این ویتامین توانسته اند عقب ماندگى رشد آنها را تا حدى جبران کنند.
ایزونیازید, از داروهایى که براى درمان سل تجویز مى شود و آنتاگونیت (ضد) ویتامینB6 مى باشد. از این رو بیماران مبتلا به سل که توسط ایزونیازید درمان مى گردند, نیاز به دریافت اضافى ویتامینB6 دارند. به تجربه دیده شده که اکثر بیماران مبتلا به سل به دلیل کمبود این ویتامین از ناراحتیهاى عصبى رنج مى برند.
معمولا خانمهایى که از هورمون استروژن جهت جلوگیرى از باردارى استفاده مى کنند, با کمبودB6 مواجه مى شوند. علت این است که استروژن سبب افزایش نیاز به پیریدوکسین مى شود. در این گونه زنان علایم خستگى روحى و ناراحتیهاى روانى به وضوح دیده مى شود. مصرف حدود 40 میلى گرم روزانه از این ویتامین علایم خستگى و ناراحتى روحى آنها را برطرف مى کند.
برخى مطالعات بیوشیمیایى انجام شده براى تشخیص کمبودB6 نشان مى دهد که از هر 32 نفر بیمار مبتلا, یک نفر از افسردگى رنج مى برد. از این رو نمى توان علایم عصبى ذکرشده را به طور خاص مربوط به کمبودB6 دانست.
نوزادانى که با شیر خشک استریلى که ندانسته مقدار زیادى ازB6 آن در اثر فرآیند تخریب شده است, تغذیه شده اند, حالت تحریک پذیرى و تشنج را نشان مى دهند, که این حالت به سرعت بعد از تزریق ویتامین برطرف مى شود.
جدول 1 عوارض کمبودB6 در انسان
عوارض پوستى:
ـ هیپرتروفى (بزرگ شدن) برجستگى هاى روى زبان
ـ جوش یا آکنه در پیشانى
ـ علایمى شبیه آفت در دهان
ـ اختلال در سوخت و ساز تریپتوفان (که در بدن به ویتامینB3 تبدیل مى شود.)
عوارض عصبى:
ـ عصبانیت
ـ افسردگى
ـ حملات تشنجى و اختلالات در نوار مغزى
ـ عدم احساس مسوولیت
خواص شیمیایىB6
پیریدوکسین یک ترکیب بدون بو و کریستالى سفید است که هم در آب و هم در الکل محلول است. این ویتامین در برابر گرما و محیط اسیدى مقاوم است و در محلولهاى قلیایى نسبتا ناپایدار و در برابر نور خیلى ناپایدار است.
هدر رفتن ویتامینB6 در طول انجماد به میزان 36 تا 55 درصد مى باشد. این ویتامین عمدتا از طریق ادرار دفع مى گردد.
اعمال ویتامینB6
ویتامینB6 بى نظیر است زیرا بیشتر سیستم آنزیمى آن در سوخت و ساز پروتئینها نقش دارد. براى مثال, همان طور که قبلا ذکر گردید, این ویتامین براى تبدیل اسیدآمینه تریپتوفان به نیاسین (ویتامینB3 ) لازم است. این ویتامین را مى توان در زمره ویتامینهاى خون ساز قرار داد.
ویتامینB2 که قبلا با آن آشنا شده اید, براى فعال کردنB6 در بدن مورد نیاز است.
ویتامینB6 براى فعالیت دفاعى بدن و تولید آنتى بادیها در بدن نقش حیاتى ایفا مى کند. این ویتامین براى سوختن ذخیره انرژى عضلات, یعنى ((گلیکوژن)) لازم است تا کربوهیدرات ذخیره شده بتواند به صورت قند گلوکز و به عنوان منبع انرژى در اختیار سلولها قرار گیرد. B6 %50 ذخیره شده در بدن در عضلات یافت مى شود. در مواردى که تهوع و ناراحتیهاى عصبى وجود دارد,B6 تجویز مى شود.
موارد درمانى
در درماتوزها و ناراحتیهاى پوستى, بیماریهاى عصبى و عضلانى مثل پارکینسون (لرزش دستها و پاها و بعد تمام بدن), آرتروز, افراد مسلول, در مواردى که قرصهاى ضد باردارى مصرف مى شود و افسردگیهاى ناشى از آن, در موارد تولید سنگهاى مجارى ادرارى در درمان کم خونى ها و براى پیشگیرى از پوسیدگى دندان ویتامینB6 تجویز مى شود که در مورد آخر,B6 به صورت قرصهاى مکیدنى توصیه مى شود.
مقادیر مورد نیازB6
بر اساسRDA (توصیه هاى غذایى روزانه) افراد بالغ مذکر و مونث به ترتیب به 2 و 1/6 میلى گرمB6 نیاز دارند. خانمهاى باردار 2/2 و خانمهاى شیرده 2/1 میلى گرمB6 روزانه نیاز دارند. در حاملگى, پرکارى غده تیروئید, شیردهى و سالمندى نیاز به B6 بالا مى رود.
چون ویتامینB6 از بسیارى جهات در متابولیسم پروتئینها شرکت دارد, بنابراین زمانى که غذا شامل مقدار زیادى پروتئین است, ویتامینB6 اضافى مورد نیاز است. غلظتB6 در شیر انسان نشانگر کافى بودن آن در رژیم غذایى مادر است.
مسمومیت باB6
گرچه مسمومیت شدید حاصل از مقادیر بالاىB6 نادر است, ولى مصرف طولانى مقادیر زیاد منجر به آتاکسى (ناهماهنگى عضلات و حرکات آنها) و ناراحتى عصبى ـ حسى شدید مى شود. به هر حال, قطع نمودن مصرف باعث بهبود مشکل در عرض 6 ماه مى شود.
جدول 2 ((منابع غذایىB6 ))
غذا - سهم - مقدار
- میلى گرم در هر سهم میلى گرم در صد گرم
گوشت:
- ماهى سالمون پخته - 100 گرم (3/5 اونس) 0/7 0/7
- جوجه پخته - 100 گرم - 0/52 - 0/52
- گوشت گاو خرد شده - 100 گرم - 0/39 - 0/39
- جگر گاو سرخ شده - 100 گرم - 0/35 - 0/35
- تن کنسرو شده - 90 گرم - 0/34 - 0/4
- بوقلمون پخته - 100 گرم - 0/27 - 0/27
سبزیجات:
- سیب زمینى پخته - 1 عدد متوسط - 0/7 - 0/7
- اسفناج پخته - 12 فنجان - 0/23 - 0/14
- بروکلى (نوعى گل کلم) پخته - 12 فنجان - 0/15 0/14
- شلغم - 12 فنجان - 0/13 - 0/13
- مارچوبه - 12 فنجان - 0/13 - 0/13
میوه جات:
- موز - 1 عدد متوسط - 0/66 - 0/58
- انجیر خشک - 10 عدد - 0/42 - 0/23
- هندوانه - 1 فنجان - 0/23 - 0/14
- طالبى 1 فنجان - 0/18 - 0/11
- پرتقال - 1 عدد متوسط - 0/08 - 0/07
- گریپ فروت - - - 0/34
چه بخوریم تا به کمبودB6 دچار نشویم؟
ویتامینB6 در طبیعت به طور گسترده اى یافت مى شود. از میان غنى ترین منابع مى توان گوشتها (مرغ و ماهى), جگر, غلات کامل و زرده تخم مرغ را نام برد. به استثناى موز و آواکادو, در میان میوه جات و سبزیجات کمتر مى توان منبع خوبى از این ویتامین را یافت. مرکبات, شیر و پنیر از منابع فقیر این ویتامین به شمار مى روندB6 . موجود در بعضى از غذاها در جدول 2 آورده شده است. یخ زدن سبزیجات و آسیاب کردن غلات به ترتیب سبب از دست رفتن 25 و 90 درصد ویتامین مى شود.
چندین پژوهشگر در دسترس بودنB6 را ارزیابى کرده و گزارش داده اند که از مقدار موجود در شیر و آب پرتقال به ترتیب 80 و 42 درصد در دسترس بدن مى باشد.
دستور غذایى
پیش غذاى طالبى با ژامبون براى 4 نفر
مواد لازم:
طالبى متوسط, 1 عدد
ژامبون مرغ یا گاو, 150 گرم
ژامبون را خیلى نازم یعنى به فرم ورقه کاغذ ببرید. طالبى را بشویید و از وسط دونیم کنید و هر نیمه را به صورت سه قاچ ببرید و دور قاچهاى طالبى, ژامبون بپیچید و در یک دیس بگذارید و سرو کنید. در صورت دلخواه مى توانید ژامبونها را در یک طرف و قاچهاى طالبى را در طرف دیگر ظرف بگذارید و سر سفره ببرید.
منابع و مآخذ:
1ـ امین پور, آزاده. اصول علم تغذیه, تهران, شرکت سهامى انتشار, بهار 72, صص233 ـ 231.
2ـ فروزانى, مینو. مبانى تغذیه, تهران, شرکت سهامى چهر, 1372, صص439 ـ 429.
3ـ خلدى, ناهید. اصول تغذیه رابینسون, تهران, نشر سالمى, بهار 78, صص160 ـ 159.
4ـ سهرابى, مسعودرضا. مرورى بر تغذیه بالینى, تهران, موسسه فرهنگى انتشاراتى حیان, بهمن 1373.
5ـ بهکام, مهر 1371, شماره 23, ص27.
Food , Nutrition 8 Diet Therapy. W.B. Saunders Company. Othed.1996. 6_ Mahan , L.K . Krauses
)