نقش دل
گزارشى از نمایشگاه نقاشى بانوان ـ قم

مریم بصیرى

به مناسبت برگزارى هفته تشخص و منزلت زن که مصادف با میلاد حضرت صدیقه کبرا, فاطمه(س) کوثر زلال بهشتى بود, نمایشگاهى از نقاشى بانوان قم, در معرض دید علاقه مندان قرار گرفت. این نمایشگاه توسط انجمن هنرهاى تجسمى استان, با همکارى مدیریت هنرهاى تجسمى معاونت فرهنگى هنرى دفتر تبلیغات اسلامى در نگارستان اشراق برپا شد.
هدف از برگزارى این نمایشگاه, بررسى موقعیت کنونى هنر نقاشى در بین بانوان و معرفى استعدادهاى موجود و ایجاد زمینه اى مناسب براى رقابت سالم هنرى بین خواهران هنرمند بود. ابتدا 90 اثر در تکنیکهاى رنگ و روغن, آبرنگ, گواش, مداد رنگى, کلاژ و ... به دبیرخانه نمایشگاه ارسال شد و پس از داورى توسط هیإت گزینش که متشکل از خانمها ((انتظارى)), ((ضیغمى)) و ((کوهستانى)) بود, 40 اثر از 24 هنرمند که تعدادى از آنها کارشناس هنر و یا مدرس و دانشجوى رشته نقاشى بودند, انتخاب شد.
سطح آثار شرکت داده شده در این نمایشگاه, نسبت به نمایشگاههاى قبلى که در همین استان برگزار شده بود, نشانگر رشد و حضور زنان در عرصه هنر نسبت به سالهاى اخیر بود. به حق مى توان گفت این رشد و پویایى مدیون تفکر انسان سالارى و شایسته سالارى است, چرا که به زنان این امکان را مى دهد که در عرصه هاى مختلف هنرى خود را بیازمایند و مسإله جنسیت را به فراموشى بسپارند.
براى پیشرفت و زمینه سازى بیشتر در این زمینه, در ابتدا باید زنان هنرمند خودشان را باور کنند و با توجه به استعدادهاى خویش و با الگو قرار دادن بزرگ بانوى اسلام, حضرت زهرا(س), بتوانند با مطالعه, پشتکار و افزایش فعالیتهاى هنرى و اجتماعى خویش در کنار امور خانه دارى, جایگاه اجتماعى خاصى نیز در جامعه داشته باشند.
البته نباید فراموش کرد که اقدامات و حمایتهاى ادارات و مراکزى که در ارتباط مستقیم با هنرمندان و یا زنان هستند کمک شایان توجهى در ایجاد چنین تشکلهاى هنرى خواهد بود.
خانم ((فریده ضیغمى)), دبیر نمایشگاه و مدرس هنر در باره انگیزه تشکیل این نمایشگاه و عوامل پررنگ ترسازى فعالیت زنان هنرمند گفت: ((ریشه همه موفقیتها را باید در خانواده جستجو کرد. توکل به خدا, پشتکار, قلب رووف و خوش بینى و شناخت عوامل موفقیت به نظر من عواملى هستند که مى توانند انسان را به سرچشمه هاى زلال علم و معرفت برسانند. بانوان نباید منتظر بنشینند تا کسى بیاید و حق آنها را ادا کند. من فکر مى کنم هیچ کس حق کسى را ضایع نمى کند بلکه این خود فرد است که با رفتار و اعمال خود تعیین کننده موقعیتش در جامعه مى باشد. البته ناگفته نماند تبلیغ و شناساندن رشته هاى هنرى به اقشار مختلف جامعه و همراهى مراکز فرهنگى هنرى کمک بزرگى به بانوان خواهد بود.))

فکر مى کنید چرا فعالیت زنان هنرمند در این شهر قابل توجه نیست؟
ـ کم رنگ بودن حضور زنان در عرصه هاى مختلف به خصوص هنر, مختص قم نمى باشد. البته در این شهر به علت یک سرى عوامل فرهنگى حاکم و محدود بودن امکانات و شرایط, پیشرفت را گاه کند مى کند; ولى با این همه زنان و دختران بسیارى در قم موفقیتهاى بسیارى در زمینه هنر کسب مى کنند. البته مراکزى که مسوولیت بررسى امور بانوان قم را دارند, اصلا توجهى به این حضور ندارند و این به کم کارى مسوولان برمى گردد تا خود بانوان. لذا جداى از اینکه از این هنرمندان تقدیر و تشکر به عمل نمىآید, فعالیت هنرى آنان نیز انعکاس پیدا نمى کند و همه فکر مى کنند در قم خانم هنرمند وجود ندارد. مثلا کمیسیون امور بانوان باید فعالیت خود را گسترش دهد و در صدد شناسایى بانوان فعال شهر برآید ولى متإسفانه این مرکز نسبت به زنان هنرمند کم لطف مى باشد و اصلا از رتبه هاى کشورى بانوان ادیب و هنرمند اطلاعى ندارد. این بانوان خواهان آن هستند که چنین مراکزى در بیشتر شناساندن رشته هاى هنرى و خصوصا نقاشى به مردم شهر تلاش کنند و تسهیلاتى در اختیار آنان قرار دهند.

به نظر شما براى ارتقاى جایگاه زنان هنرمند چه کارى مى توان کرد؟
ـ براى این کار باید در وهله اول خانمها اعتماد به نفس و پشتکار داشته باشند و آموزشهاى لازم را ببینند. در حال حاضر سه هنرستان فنى و حرفه اى خاص خواهران در قم موجود مى باشد که در سال گذشته دانشآموزان آنها توانستند در مسابقات کشورى هنرهاى تجسمى آموزش و پرورش با 9 اثر برگزیده رتبه اول کشور را کسب کنند. حتى در مسابقه ((پرسش مهر)) که توسط ریاست جمهورى در ارتباط با گفتگوى تمدنها برگزار شده بود 3 نفر از هنرجویان هنرستان حضرت زهرا(س) موفق به کسب رتبه اول در رشته هاى پوستر, نقاشى و نگارگرى شدند. همچنین جایزه ویژه سفر به تمدنهاى جهانى از جمله ایتالیا و مصر در ایران نصیب 7 نفر شد که یکى از همین هنرجویان, با ارائه پوسترى توانست یکى از برگزیدگان باشد; حتى سازمان ملل این پوستر را تکثیر کرده و به کلیه کشورها ارسال کرد.
از سویى دیگر, هم هنرجویان و هم دبیران این هنرستانها خود در دو سال گذشته در چندین رشته هنرى رتبه هاى کشورى به دست آورده اند ولى حتى خود آموزش و پرورش نیز بین این نیروهاى فعال و دیگر نیروهاى غیر فعال خود تفاوتى قایل نمى شود و همین امر گاه موجب دلسردى دانشآموزان و دبیران هنرمند مى شود. به طور مسلم اگر این آموزشها دامنه دار باشد و به دانشگاه کشیده شود مى تواند در ارتقاى سطح کیفى کار زنان بسیار مثمرثمر باشد.

جایگاه زنان هنرمند استان را در بین مردم چگونه ارزیابى مى کنید؟
ـ نسبت به چند سال گذشته زنان فعالیت بسیار خوبى داشته و همپاى آقایان کار کرده و در تمامى نمایشگاهها و جلسات هنرى شرکت داشته اند. ولى هنوز همه مردم شهر نتوانسته اند این حضور را بپذیرند و این شاید به تفکرات سنتى مردم بازگردد. مسوولین نیز با آقایان راحت تر کنار مىآیند. البته ما سعى داریم به بهانه برگزارى این نمایشگاه مختص زنان, بانوان هنرى شهر را گرد هم بیاوریم تا آنان نیز از فرصتهاى برابر با مردان برخوردار گردند.

وضعیت موجود را براى فعالیت خانمها چگونه ارزیابى مى کنید؟
ـ در زمان فعلى با اعتقاد به اینکه هر کسى مى تواند بدون توجه به جنسیت خویش, در زمینه هاى مختلف, از جمله هنر وارد شود و خدماتى را ارائه دهد; باید بسیار خوشبین باشیم و با زمینه سازى و ایجاد زمینه براى توانا کردن زنان در رشته هاى گوناگون اقدام کنیم. لازمه کار هم این است که فقط در شعار, زنان را در امور کشورى دخیل ندانیم بلکه بستر فعالیت آنها را نیز فراهم کنیم.

به نظر شما چرا با توجه به رشته هاى مختلف هنرى, دختران جوان قم بیشتر به نقاشى روى مىآورند؟
ـ در حال حاضر از بین رشته هاى نقاشى, گرافیک, صنایع دستى, سفالگرى, موسیقى, عکاسى, فیلمبردارى و فیلمسازى و رشته هاى ادبى و ..., به علت وجود مراکز هنرى بیشتر در زمینه نقاشى و طراحى, افراد بسیارى جذب این رشته مى شوند, چون که امکان فعالیت بیشتر است و از آن گذشته نقاشى یک کار شخصى است و در شروع احتیاج به مکانى خاص و یا همکارى سازمان و گروهى ویژه ندارد و هر کس مى تواند در خلوت خود کار کند. لذا دانشآموخته هاى این رشته روز به روز بیشتر شده و کلاسهاى آموزش نقاشى نیز افزایش مى یابد.
با تشکر از دبیر نمایشگاه و صحبتهایشان در زمینه زنان و فعالیت هنرى آنان در شهر قم, به سراغ هنرمندانى مى رویم که آثارشان در نمایشگاه شرکت داده شده است. خانم ((مریم طباطبایى)) 21 ساله و دانشجوى سال سوم رشته نقاشى از دانشگاه الزهرا است. وى قبل از این نمایشگاه, در نمایشگاه جمعى دیگرى با عنوان ((نیلوفر آبى)) شرکت داشت. او در کنار نقاشى به هنرهاى دیگرى از جمله عکاسى, تذهیب و مینیاتور مى پردازد.

خانم طباطبایى چه چیزى باعث مى شود که به سراغ سوژه هاى خاص بروید و به آن شیوه کار کنید؟
ـ من دوست دارم بیشتر کارهایى با مفاهیم عرفانى انجام دهم و از این طریق با مخاطبانم ارتباط برقرار نمایم. دلم مى خواهد هر کسى کارم را مى بیند در مورد آن نظر بدهد و من با نظرات متفاوتى در باره اثرم روبه رو شوم. مسلما هر کسى از هر کار مفهومات مختلفى را برداشت مى کند و همین براى من مهم است.

برخورد مردم به عنوان یک خانم نقاش با شما چگونه است؟
ـ من از کودکى کار مى کردم, بدون اینکه کلاس بروم و یا کسى به من چیزى یاد بدهد. به شکل خودجوش کارم را شروع کردم, ولى متإسفانه در این شهر به کار هنر خیلى بها داده نمى شود و همه فقط بلد هستند ایراد بگیرند و یا بگویند این تابلوها بى ارزش است. معمولا عامه مردم فرق بین یک تابلوى هنرى و بازارى را نمى دانند و فکر مى کنند مى توانند با مبلغى ناچیز تابلوهایى از این دست را بخرند. آنها متوجه فکر و اندیشه پشت کار نمى شوند, لذا آثار هنرى خیلى کم و آن هم نه به قیمت واقعى خودش, به فروش مى رسد. مردم نیز دوست دارند به ظواهر زندگى جذب شوند تا اینکه به موضوعات و سوژه هایى که از دل برآمده و بر یک بوم سفید نشسته است توجه کنند.
O خانم ((گیتى نویسى پور)) یکى دیگر از خانمهایى است که 15 سال به کار نقاشى مشغول مى باشد. وى در ابتدا نقاشى را به شکل تجربى آغاز کرد و بعد در کلاسهاى تخصصى هنر در جهاد دانشگاهى شرکت کرد و مدرک هنریش را در رشته هاى طراحى و نقاشى گرفت و موضوع طبیعت را سوژه کار خویش قرار داد. وى در نمایشگاهها و جشنواره هاى بسیارى شرکت داشته و رتبه هایى را کسب کرده است.

خانم نویسى پور, چه چیزى شما راواداشت که از بین تمامى هنرها به نقاشى روى بیاورید و آن را ادامه دهید؟
ـ من از کودکى عاشق نقاشى بوده و هستم و بهترین لحظات عمرم را جداى از بودن با همسر و فرزندانم; صرف نقاشى, آموزش نقاشى و یا یادگیرى آن مى نمایم. آدم تا زمینه فکرى و فطرى نداشته باشد, دنبال هنر نمى رود. من به بازیگرى و موسیقى نیز بسیار علاقه داشتم ولى به خاطر اینکه خانواده ام مقید بودند و خودم به شخصه نمى توانستم آزادیهاى خاصى در این زمینه به خودم بدهم, لذا از سوى خودم و دیگران محدود شدم و آنها را کنار گذاشتم و فقط به نقاشى پرداختم. در کل مى توان گفت که هر اثر هنرى از هماهنگى رنگ, نور, صدا و دیگر عوامل موجود در آن هنر, شکل مى گیرد. لذا باید هنرمندان در ابتدا در خود تعادل روحى و رفتارى ایجاد کنند تا در زمینه هنر به این هماهنگى و تعادل بها دهند و در نقاشى با این هماهنگى رنگها اثر بدیعى را خلق کنند.

نقاشى چه تإثیرى در روحیه واحساس شما گذاشته است؟
ـ در لحظه لحظه هاى کار مى اندیشم که دارم لحظه به لحظه عبادت مى کنم و به نوعى از پروردگارم تقدیر مى نمایم. طبیعت را بسیار دوست مى دارم و همین کمکم مى کند تا بیشتر به خداوند نزدیک شوم چرا که او هنرمندترین هنرمندهاست. ما ممکن است از یک زاویه موفق شویم گلى را نگاه کنیم و آن را بکشیم, تصویرى که نه جان دارد و نه رنگ و بویى, آن وقت کلى مواظب آن تابلو هستیم تا بلایى سرش نیاید. در چنین مواقعى حس مى کنم, پس پروردگار که این همه مخلوق را آفریده است چه جایگاه رفیعى دارد! هنر عشق است و عشق, عبادت است و عبادت عشق. ما باید عاشق خداوند باشیم تا نمازمان زیبا باشد و این حس و حال با هنر راحت تر به دست مىآید. مثلا اگر برگى از درخت بیفتد اصلا دلم نمىآید روى آن پا بگذارم چون وقتى به بافت و رنگ آن نگاه مى کنم حس مى نمایم که واقعا با یک برگ قرآن روبه رو هستم و نباید پا بر روى مخلوقات پروردگار بگذارم.

مشکلات و کمبودهاى زنان در این زمینه را در چه مى بینید؟
ـ مهمترین چیز آموزش صحیح است. اکنون در قم فضاهاى آموزش زیادى در مورد کار نقاشى فعالیت مى کنند; ولى به نظر نمىآید که همه از عمق دل, آموخته هاى خود را به هنرجویانشان آموزش دهند. شاید برخى فقط به عنوان یک شغل درآمدزا به آن نگاه کنند اما اگر هر استادى کارش را از صمیم قلب به دیگرى یاد دهد آن وقت مهارتهاى دیگران نیز افزایش مى یابد و لااقل در این زمینه مشکلى نخواهیم داشت و همه در فضایى دوستانه با هم رقابت خواهند کرد.

خود شما در شروع کار با مشکلى ازسوى خانواده و یا اجتماع روبه رو نبودید؟
ـ هنوز هم که هنوز است برخى خانواده ها تعصباتى خاص دارند و حتى نمى گذارند دخترانشان نقاشى بکشند. من نیز در ابتدا با مشکلاتى روبه رو بودم و این اولین استادم آقاى سیدعلى میرسلطانى بود که جو خانواده و همچنین فعالیت اجتماعى را براى من مساعد کرد و بهترین مشوقم براى کار شد. وى قلم به دستم داد و برایم وسیله نقاشى خرید. حالا هم بعد از این همه سال باز خودم را بى نیاز از استادانم نمى دانم و در حین تدریس نقاشى, باز با استادانى چون آقایان بیگلرى, نوه سى و ملک زاده در ارتباط هستم تا با سبکها و کارهاى بهترى آشنا شوم.

فکر مى کنید یک زن بتواند علاوه برکارهاى روزمره به عنوان یک هنرمندنیز فعال باشد؟
ـ بله, یک زن مى تواند در کنار زندگیش کار مفیدى نیز انجام دهد و نباید این طور تصور شود که کار مفید اداره اى بودن و پشت میز نشستن است. اگر خانمها به دنبال پرورش استعدادهاى خود باشند کمتر به تفریحات کاذب روى مىآورند و این کار هم براى دنیایشان خوب است و هم براى آخرت. هنر بهترین سرگرمى است که آدم را به یاد پروردگار مى اندازد. توصیه اى هم به آقایان دارم; آنها اگر فکر مى کنند که خانمهایشان توان کار دارند نباید به خاطر حسادت و یا تعصبات بى جا جلوى فعالیت همسرانشان را بگیرند. وقتى زنى به کار هنرى روى مىآورد حتى احساس و نحوه برخوردش با همسر و بچه هایش بهتر مى شود و در ضمن افتخار این کار براى خود مردان باقى مى ماند. خود من 90 درصد از موفقیتم را مرهون همیارى و همراهى همسرم در هنگام کار هنرى و کار منزل هستم.
O خانم ((منصوره لبافان)) یکى دیگر از تحصیلکرده هاى دانشگاه الزهرا در رشته نقاشى است. وى هم اینک دبیر هنر در کانونهاى وابسته به آموزش و پرورش مى باشد. او از سال 1370 و به شکل تجربى نقاشى را با تکنیک رنگ و روغن و اکرولیک شروع کرد و آثارش را در چندین نمایشگاه جمعى در قم و تهران در معرض دید عموم قرار داد.

نظرتان در مورد برگزارى این نمایشگاه و سوژه هاى متفاوت آن چیست؟
ـ از آن جایى که موضوع آزاد بود, لذا هر کسى هر کارى را که دوست داشت به نمایشگاه ارسال کرد و بیشتر دغدغه هاى شخصى به نمایش گذاشته شد و هنرمندان اصلا مجبور نبودند که در باره سوژه خاصى کار کنند. آثار از لحاظ تکنیکى نیز عالى بودند, ولى متإسفانه ارزش اجتماعى چنین نمایشگاههایى به درستى مشخص نمى شود و نه فقط خانمها, بلکه آقایان نیز در شناساندن هنر خویش به عموم مشکل دارند.

با توجه به اینکه آثارتان انتزاعى هستند, چه چیزى شما را برانگیخت که به این سبک روى بیاورید؟
ـ ساده سازى و رسیدن به انتزاع در نقاشى ایرانى, هم در رنگ و هم در فرم مدنظر من بوده است و فکر مى کنم با این طریق بهتر بتوانم منظورم را به مخاطب ارائه دهم. البته برخى از هنرمندان کارهاى رئال و واقع گرا انجام مى دهند که همه کپى کارهاى استادان نقاشى است و یا اینکه از روى عکس کار مى کنند, اما هیچ کدام از اینها نمى تواند دید هنرمند را نسبت به آن سوژه نشان دهد. به فرض اگر یک کار رئال بسیار عالى انجام دهیم, در واقع هیچ کارى نکرده ایم, فقط یک کپى از آثار دیگران و یا مخلوقات خداوند انجام داده ایم ولى اگر نوع نگاه و سبک خود را وارد کار کنیم, به یک شیوه بیان نو خواهیم رسید و لااقل همان موضوعات تکرارى پیرامونمان را با سبک جدیدى به مخاطبان عرضه خواهیم کرد که خود مى تواند آنها را به اندیشه وادارد.

تحصیلات دانشگاهى را تا چه حدى براى پیشرفت در این زمینه,توصیه مى کنید؟
ـ دانشگاه تإثیر بسیار زیادى دارد, لااقل براى خود من که این طور بوده و هم از لحاظ هنرى و هم اجتماعى پیشرفت کرده ام. در دوران دانشجویى با سبکها و فعالیتهاى مختلف آشنا شدم و توانستم در نمایشگاههایى شرکت کنم و آثار خودم را در کنار دیگر آثار و سبکها ارزیابى نمایم.
O خانم ((فریده محمدى)) لیسانس نقاشى و دبیر هنر, هنرستانهاى قم یکى دیگر از بانوان هنرمندى است که سه اثر در این نمایشگاه دارد. کارهاى وى تلفیقى از مداد رنگى, گواش, آب مرکب و ترکیب مواد است.

انگیزه شما براى پرداختن به هنرنقاشى چیست و به چه سبکى کارمى کنید؟
ـ من به همه هنرها علاقه دارم ولى چون استعداد و علاقه ام در زمینه نقاشى بیشتر بود لذا به آن پرداختم. به فرض خیاطى و گلدوزى هنرهایى هستند که باید همه خانمها بلد باشند ولى آموزش و کار نقاشى خاص تر است و من نیز به علت اعجاز در رنگها و ترکیب آنها با همدیگر, برانگیخته شدم که حتما نقاشى را ادامه دهم. در حال حاضر کار رئال را دوست دارم ولى چون این سبک رفته رفته منسوخ مى شود لذا سعى مى کنم کارهایم را با سوژه هاى ذهنى و با سبک مدرن و اکسپرسیونیست همراه کنم و در ضمن از طبیعت نیز الهام بگیرم.

آیا رفتن به دانشگاه هنر را به جوانان توصیه مى کنید یا نه؟
ـ دانشگاه نمى تواند به تنهایى مهم باشد البته نقش آن بى تإثیر نیست, مهم آگاهى فرد از کار و تجربیات اوست. دانشگاه بیشتر از همه دید انسان را در مورد نقاشى باز مى کند. به طور مثال من خودم در ابتدا به شکل تجربى و با الگو گرفتن از کتابهاى هنرى کارم را شروع کردم و بیشتر به طرف کارهاى بازارى کشیده مى شدم ولى بعد از شروع به تحصیل متوجه ترکیب بندى و سبکهاى متفاوت هنر نقاشى شدم که قبلا هیچ اطلاعى از آنها نداشتم.

در پایان مى خواهیم بدانیم چه توصیه اى براى دختران علاقه مندقمى دارید؟
ـ در حال حاضر هنرستانهایى که جدیدا در قم افتتاح شده اند مى توانند بسیار مثمرثمر باشند. در آینده دختران با مشکلات زندگى بیشتر روبه رو خواهند شد و شاید مانند دوران تحصیلى خود نتوانند با تمام وجود به کار مشغول شوند. لذا شروع به آموزش و تحصیل و مطالعه بسیار خوب است.

با توجه به اینکه به تازگى ساکن شهر قم شده اید, فعالیت بانوان دراین شهر را چگونه مى بینید؟
ـ با اینکه قم شهر کوچکى است ولى از لحاظ هنرى پیشرفت خوبى دارد. معمولا در تمامى شهرستانها نیز مثل قم مشکلاتى در زمینه هنر براى زنان موجود مى باشد و شاید بتوان گفت تهران تنها شهرى است که مردم آن با هنر و هنرمندان راحت تر کنار مىآیند. ایجاد تشکلهاى هنرى و برگزارى نمایشگاه به این مهم بسیار کمک مى کند. من خودم وقتى به قم آمدم با الهام گرفتن از حرم حضرت معصومه(س), رنگهاى موجود در آن فضا را سوژه پایان نامه ام قرار دادم و توانستم با برپایى نمایشگاه, در کارم موفق تر شوم.

با تشکر از تمامى هنرمندان این نمایشگاه, خصوصا خانمهایى که توانستیم با آنها صحبتى داشته باشیم, آرزو مى کنیم شاخ و برگ هنر در تمامى ایران زمین گسترش یابد و روز به روز شاهد فعالیت هنرى زنان هنرمند در قم و دیگر شهرهاى کشور عزیزمان باشیم.