بیمارى کم خونى ناشى از کمبود آهن

دکتر حسین برهانى

اغلب پزشکان وقتى با بیمار مواجه مى شوند با مشاهده ظاهر بیمار مى گویند شما دچار کم خونى هستید و یا مخاط پلک شماPale یا رنگ پریده است! البته در مورد اینکه کم خونى یک عارضه شایع بالینى است تردیدى نیست اما کم خونى را باید تفسیر کرد. کم خونى هم مثل سایر بیماریها علتى دارد و باید علت را پیدا کرد و براى رفع علت تلاش کرد. این یک اقدام درمانى واقعى است. و اما ببینیم کم خونى فقر آهن چیست؟ و چه عوارضى به دنبال دارد و چگونه باید درمان شود؟
بیماران زیادى وجود دارند که از کم خونى و یا اصطلاحا آنمىAnemia ناشى از کمبود آهن رنج مى برند. کادر درمانى مسوول حتما براى پى بردن به علت کم خونى مطالعات گسترده اى را آغاز مى کنند و آزمایشات مختلف از خون و در صورت لزوم از مغز استخوان بیمار درخواست مى نمایند. در مواجهه با یک بیمار دچارAnemia یا کم خونى به چند سوال باید پاسخ دهیم: اول اینکه آیا در بیمار دچار کم خونى شواهدى از فقر آهن وجود دارد؟ یا خیر؟ دوم اینکه آیا آثار و شواهدى از پاره شدن و همولیز گلبولهاى قرمز بیمار وجود دارد؟ سومین سوال این است که آیا اندازه گلبولهاى قرمز تغییرى کرده است یا خیر؟ و چهارم اینکه فعالیت مغز استخوان چگونه است؟ سوال دیگر این است که اشتهاى بیمار چگونه است؟
هر بیمارى که دچار کم خونى است اولین اقدام درمانگر این است که با توجه به شیوع کم خونى کمبود آهن از نظر کم خونى فقر آهن بررسى شود. با انجام آزمایشات میزان آهن سرم اندازه گیرى مى شود. همچنین کاهش غلظت فریتین سرم در حدى کمتر از 12 نانو گرم در میلى لیتر ما را به تشخیص کم خونى فقر آهن راهنمایى مى کند. در این بیماران اندازه گیرى میزان آهن سرم و ظرفیت کل جذب آهن خون یاIron TIBC Binding Capacity) (Total بسیار مفید است و اهمیت فوق العاده اى دارند. نکته اى که باید همگان به آن توجه کنند این است که در بیماران تب دار اندازه گیرى آهن سرم فایده اى ندارد چون در بیماران تب دار همیشه میزان آهن سرم پایین خواهد بود.
اگر کم خونى ناشى از پاره شدن و همولیز گلبولهاى قرمز باشد, میزان بیلى روبین غیر مستقیم خون به طور مختصر افزایش مى یابد. اتیکولوسیتوز یا افزایش از خصوصیات مشترک همه کم خونیهاى ناشى از همولیز مى باشد. همچنین اگر مغز استخوان این بیماران مورد آزمایش قرار بگیرد, مشاهده مى شود که تعداد گلبولهاى قرمز هسته دار در مغز استخوان این بیماران افزایش پیدا کرده است.
تعیین اندازه گلبولهاى قرمز در تشخیص نوع کم خونى بسیار اهمیت دارد. در کم خونى فقر آهن اندازه گلبولهاى قرمز, کوچک و کم رنگ مى باشد و این خصوصیت در تالاسمى هم دیده مى شود. در کم خونیهاى هیپوپلاستیک که مغز استخوان کم کار است مغز استخوان بیمار حاوى چربى و تعداد نسبتا کمى گلبول قرمز هسته دار مى باشد.

در تشخیص کم خونى فقر آهن چه اصولى را باید در تشخیص بیمارى مورد توجه قرار داد؟
مهمترین نکته در مواجهه حضورى با بیمار دچار کم خونى فقر آهن, رنگ پریدگى و کسالت و بیحالى است.
همان طور که توضیح دادیم گلبولهاى قرمز این بیماران کوچک یا ((میکروسیتو)) و کم رنگ یا ((هیپوکروم)) مى شود. البته تعداد گلبولهاى قرمز زیاد کاهش پیدا نمى کند. اما کاهش میزان هموگلوبین خون مهم و قابل توجه است.
در کم خونى فقر آهن به طور مشخص میزان آهن سرم پایین است و ظرفیت کلى جذب آهن خون زیاد مى شود.
در این نوع کم خونى میزان فریتین سرم کمتر از 12 نانو گرم در میلى لیتر است.
و بالاخره یکى از مهمترین نکاتى که در اصول تشخیصى و درمانى بیمارى کم خونى فقر آهن باید به آن توجه شود, این است که در این بیمارى معمولا خونریزى مخفى وجود دارد.
با توجه به موارد فوق مى توان گفت که کم خونى فقر آهن تقریبا همیشه ناشى از خونریزى است. مثلا خونریزیهاى پنهان از دستگاه گوارشى به علت ازوفاژیت یا التهاب مرى, گاستریت یا التهاب معده, زخم معده, عمل جراحى قبلى روى معده, پولیپ, سرطان در هر نقطه از دستگاه گوارشى, هموروئید یا بواسیر و بالاخره مصرف زیاد ترکیبات دارویى سالیسیلاتها از جمله آسپرین هر کدام ممکن است باعث از دست رفتن تدریجى خون و ذخایر آهن بدن انسان شوند. بنابراین اغلب خونریزىهاى مزمن باعث کم خونى فقر آهن مى شوند.

حال ببینیم یک جیره غذایى روزانه به طور طبیعى حاوى چه میزان آهن است؟
یک جیره غذایى طبیعى روزانه معمولا حاوى 15 ـ 12 میلى گرم آهن است که از این مقدار حدود 10 ـ 5 درصد یعنى 6% تا 1/5 میلى گرم از طریق روده ها جذب مى شود. روزانه کمتر از یک میلى گرم آهن از بدن دفع مى شود. با توجه به محدودیت متابولیسم آهن اگر چنانچه بیمارى در طى یک خونریزى مزمن, روزانه 4 ـ 2 میلى لیتر خون از دست بدهد, دچار این کم خونى مى شود.
علایم و نشانه هاى عمومى کم خونى فقر آهن
همان طور که گفتیم این کم خونى داراى خصوصیات و علایم مهمى براى تشخیص است. اما صرف نظر از اصول تشخیصى بیمارى مشکلات و عوارض دیگرى نیز وجود دارد که به اطرافیان بیمار کمک مى کند تا به محض مشاهده این علامتها بیمار را نزد پزشک بیاورند. خستگى زودرس علامت مهمى از این کم خونى است. به طورى که در هر نوع فعالیتى چه فیزیکى و جسمى و یا ذهنى فرد مبتلا به کمبود آهن احساس کسالت و خستگى بیش از حد مى کند و قادر نیست فعالیتى را به طور مفید به سرانجام برساند. تغییر اشتها علامت دیگرى است که در بین این بیماران دیده مى شود. اشتهاى بیمار دچار فقر آهن کم مى شود و اغلب در موارد شدید دچار انحراف اشتها مى شود و به خاک خوارى و چیزهاى غیر معمول تمایل پیدا مى کند.
بیمار دچار تنگى نفس مى شود. طپش قلب پیدا مى کند و دچار درد یا آنژین قفسه سینه که در واقع درد قلبى است خواهد شد. در مواردى که کمبود آهن شدید و طولانى است و بیمارى پیشرفته باشد, ناخنهاى بیمار یک حالت براق و سفید و شکننده پیدا مى کنند و شبیه قاشق فرو رفته مى شوند. موهاى بیمار نازک و شکننده خواهد شد. اگر زبان بیمار را مشاهده کنیم مى بینیم پرزهاى زبان از بین رفته و حالتى صاف و رنگ پریده پیدا کرده است. اغلب در کودکان و حتى بالغین دیده مى شود که گوشه لبها شکاف پیدا کرده و زخم و ملتهب مى شود. در کسانى که دچار مراحل پیشرفته کم خونى فقر آهن هستند, سختى بلع پیدا مى شود که اصطلاحا به آن دیسفاژى مى گویند. و بالاخره بیمار دچار کم خونى فقر آهن, تحریک پذیر و عصبى خواهد شد. به هر حال دانستن این علایم کمک بسیار زیادى در تشخیص بیمارى مى کند. هرچند باید والدین با جدیت مراقب فرزندان خود باشند زیرا کمبود آهن در بین کودکان شایع است و مراجعه به موقع به پزشک از عوارض و پیشرفت بیمارى جلوگیرى مى کند و در سنین بالاتر و بزرگسالى بخصوص در بین خانمها نیز به دلیل خونریزىهاى ماهانه این نوع کم خونى شایع است و رسیدگى و تدبیر به موقع ضرورى است. انجام یک آزمایش ساده خون ما را در تشخیص قطعى کمک و راهنمایى مى کند و براى درمان کامل بیمارى مصمم خواهیم شد.

از نظر درمانى چه باید کرد؟
بعد از تشخیص قطعى کم خونى فقر آهن توسط پزشک, اصل و اساس درمان بیمارى تجویز ترکیبات آهن است. به محض تشخیص کمبود آهن ((با توجه به علامتها و آزمایشات)) باید بلافاصله مصرف آهن را از طریق خوراکى و در موارد خاص از راه تزریقى شروع کرد. در شرایط مطلوب حداقل 3 هفته طول مى کشد تا میزان هموگلوبین خون به مقدار 2 گرم در دسى لیتر افزایش پیدا کند. بنابراین اگر در طى یک تا دو هفته اول هموگلوبین افزایش نشان ندهد, دلیل بر عدم موفقیت درمانى نیست. این کنترلها باید صورت بگیرد تا ما مطمئن شویم سیر درمان صحیح و رو به پیشرفت است. حداکثر جذب آهن از راه خوراکى در حدود 25 میلى گرم در روز مى باشد. میزان تجویز ترکیبات آهن برحسب سن و وزن متفاوت است اما به طور کلى درمان باید تا مدت 3 ماه بعد از طبیعى شدن مقدار هموگلوبین ادامه یابد تا منابع ذخیره آهن بدن به حد کفایت برسند. لازمه درمان موفق کم خونى فقر آهن شناخت کم خونى و رفع علت است. در صورت درمان موفق, افراد مبتلا به کم خونى فقر آهن در هر سنى بخصوص کودکان شاداب و بانشاط خواهند شد.