انسان, تغذیه, سلامتى (30)
شادابى و تحرک با پتاسیم
سالومه آرمین ـ کارشناس تغذیه
پتاسیم, سدیم و کلر با یکدیگر ارتباط تنگاتنگى دارند و نمکهاى آنها به صورت محلول در آب, هادى الکتریسیته مى باشند. هر سلولى داراى یک پمپ سدیم ـ پتاسیم مى باشد که واقعا سدیم را از سلول به خارج و پتاسیم را به داخل سلول پمپ مى کند. اگر سدیم از درون سلول به خارج پمپ نگردد, آب در سلول تجمع یافته و سبب تورم یا پارگى آن مى گردد. این پمپ براى فعالیتهاى ماهیچه اى و عصبى اهمیت ویژه اى دارد و به همین علت است که کمبود پتاسیم ابتدا بر ماهیچه ها و اعصاب اثر مى گذارد.
از میان این سه عنصر, پتاسیم بیشترین اهمیت را دارد و براى تبدیل قندخون به صورت ذخیره اى (گلیکوژن) در ماهیچه ها و کبد ضرورى است.
فقدان پتاسیم سبب کاهش سطوح گلیکوژن ذخیره شده مى گردد که مى تواند به وسیله کاهش سریع انرژى, ورزش را کند نماید. کمبود پتاسیم سبب ضعف و خستگى شدید ماهیچه اى که از اولین علایم کمبود هستند, مى گردد.
از دست دهى بیش از حد مایعات ناشى از عرق کردن, اسهال یا تکرر ادرار از علل شایع کمبود پتاسیم است. ورزشکاران و یا افرادى که در آب و هواى گرم کار مى کنند, مى توانند از طریق تنفس, تا سه گرم در روز پتاسیم از دست دهند. داروهاى مدر که به منظور پاکسازى کلیه ها از آب و سدیم اضافى به کار مى روند, همچنین ممکن است سبب کمبود پتاسیم گردند. هر جا سدیم برود, پتاسیم نیز به همان جا مى رود, لذا نیاز به تإمین مجدد پتاسیم وجود دارد.
تعادل مناسب سدیم و پتاسیم در غذا و دریافت آنها از اهمیت ویژه اى برخوردار است. یکى از شایع ترین مشکلات, وجود مقادیر اضافى سدیم در رژیم غذایى است که این تعادل را برهم مى زند. بسیارى از تحقیقات نشان داده اند که یک رژیم کم پتاسیم و پرسدیم نقش مهمى در ابتلا به سرطان و بیماریهاى قلبى ـ عروقى ایفا مى کند و جاى تعجبى ندارد که یک رژیم کم سدیم و پرپتاسیم سبب پیشگیرى از ابتلا به این بیماریها مى گردد.
گرچه سطوح پایین پتاسیم, با فشار خون بالا ارتباط دارد, اما قطعا مشخص نیست که مقادیر بیشتر پتاسیم سبب تنظیم آن گردد. در اغلب افراد, محدودیت سدیم به تنهایى سبب بهبود کنترل فشار خون نمى گردد و بایستى به همراه دریافت بالاى پتاسیم باشد. بیشتر جوامع, دریافت سدیمى دو برابر پتاسیم دارند که اغلب از طریق غذاهاى فرآیند شده مى باشد.
محققین یک نسبت دریافت پتاسیم به سدیم 5 به 1 را براى حفظ سلامتى توصیه مى کنند که در واقع 10 برابر دریافت متداول است. براى اطمینان از دریافت کافى پتاسیم, یک رژیم طبیعى غنى از میوه و سبزیجات پرپتاسیم توصیه مى گردد.
منابع غذایى پتاسیم
از مواد غذایى غنى از پتاسیم مى توان موز, مرکبات, آب گریت فروت و گوجه فرنگى و پرتقال, عدس, شیر, ملاس, بادام, گردو, بادام زمینى, فندق, هویج, هلو, سیب زمینى, کشمش, کنسرو ساردین, اسفناج تازه و غلات کامل را نام برد. مقادیر پتاسیم در برخى منابع غذایى در جدول (1) مشاهده مى گردد.
جدول 1 ـ مقدار پتاسیم در بعضى از مواد غذایى
فواید پتاسیم
از فواید به اثبات رسیده پتاسیم مى توان به موارد زیر اشاره نمود:
O بهبود ضربان منظم قلب
O تنظیم انتقال مواد مغذى به درون سلولها
O بهبود انقباض طبیعى ماهیچه اى
O حفظ تعادل آب در بافتها و سلولهاى بدن
O حفظ یا بهبود عملکرد طبیعى سلولهاى ماهیچه اى, قلبى, عصبى, کلیه ها و ترشحات شیره معدى
O درمان کمبود پتاسیم ناشى از بیمارى یا مصرف داروهاى مدر, کورتون یا داروهاى قلبى.
این ماده معدنى چه نقشى به عهده دارد؟
O پتاسیم ماده معدنى داراى بار مثبت بوده و درون سلولهاى بدن یافت مى شود. یک نوع آنزیم جریان پتاسیم و سدیم به درون و خارج از سلولها را کنترل مى کند تا قلب, مغز, ماهیچه هاى اسکلتى و کلیه ها به طور طبیعى فعالیت کنند و تعادل اسید و قلیا در بدن حفظ گردد.
از فواید پتاسیم که هنوز به اثبات نرسیده اند مى توان به موارد زیر اشاره نمود:
O درمان الکلیسم
O درمان آکنه (جوش)
O درمان حساسیت
O درمان بیمارى قلبى
O بهبود زخمهاى سوختگى
O پیشگیرى از فشار خون بالا
توجهات خاص
افرادى که داروهاى مدر, قلبى یا کورتون مصرف مى کنند, نیاز به دقت در وضع پتاسیم خود دارند. هر شرایطى که منجر به کمبود انرژى دریافتى یا کمبود مواد مغذى گردد و یا سبب افزایش نیازهاى تغذیه اى شود مثلا در افراد بالاى 55 سال, زنان باردار یا شیرده و در افراد معتاد به الکل یا مواد مخدر, افراد سیگارى و بیماران دچار بیماریهاى تحلیل برنده و تحت استرس شدید و یا انجام جراحى, نیاز به مراقبت از وضع دریافت پتاسیم وجود دارد. همچنین در ورزشکاران و کارگران
مشغول به فعالیتهاى سنگین بدنى خصوصا زمانى که استقامت اهمیت مى یابد, باید دریافت پتاسیم به دقت کنترل گردد.
و در نهایت کسانى که از طریق جراحى, بخشى از لوله گوارشى خود را از دست داده اند و یا دچار بیماریهاى سوء جذب هستند و یا اخیرا جراحى یا سوختگى داشته و یا گیاهخوار هستند نیز نیاز به مراقبتهاى خاص تغذیه اى در رابطه با پتاسیم دارند.
جالب است بدانید که پتاسیم در اثر کنسرو کردن و یا منجمد نمودن غذاها هدر مى رود. تا جایى که امکان دارد از پوست کندن مواد غذایى و پختن آنها در مقادیر فراوان آب خوددارى کنید.
کمبود پتاسیم
علایم کمبود شامل کاهش سطح پتاسیم خون, ضعف و فلج, فشار خون پایین, ضربان قلب سریع یا نامنظم تهدیدکننده زندگى که منجر به ایست قلبى و مرگ مى گردد, مى باشد.
عوارض احتمالى شامل آکنه, حساسیت, فشار خون بالا, بیمارى قلبى و سکته مغزى مى باشند. از سایر علایم کمبود مى توان به عدم تحریک پذیرى عضلات معدى روده اى و ایجاد کشیدگى در بافت شکم, بى اشتهایى و ... اشاره نمود.
سطوح مطلوب و حداقل دریافت
سطوح مطلوب دریافت شامل 5625 ـ 1875 میلى گرم پتاسیم در روز مى باشد. حداقل
جدول :2 مقدار متوسط پتاسیم موجود در وعده غذایى معمولى (بر حسب میلى گرم)
نیاز بالغین 2 ـ 6 / 1 گرم در روز است اما سطوح بیشترى توصیه مى گردد که به خاطر اثر احتمالى محافظتى پتاسیم در برابر افزایش فشار خون است.
بایستى دقت کنید که برخى داروهاى مدر سبب نگه داشته شدن پتاسیم و تجمع آن در بدن مى گردد (مثل اسپیرونولاکتون, تریامترن و ...), در چنین مواردى نبایستى پتاسیم اضافى دریافت گردد. همچنین افراد مبتلا به بیماریهاى کلیوى و دچار حساسیت به مکمل پتاسیم, باید به این موضوع دقت کنند.
در موارد بیماریهاى قلبى, انسداد روده, زخم معده, مصرف داروهاى مدر یا قلبى, مصرف ملینها و ابتلا به اسهال مزمن با پزشک خود مشورت کنید.
افراد بالاى 55 سال بایستى به دقت مراقب دریافت غذایى یا مکمل پتاسیم باشند. تغییرات بالا یا پایین سطوح طبیعى مى تواند نتایج خطرناکى به بار آورد.
جهت اطلاع بیشتر در رابطه با منابع غذایى این ماده معدنى حیاتى در جدول (2) دسته بندى دیگرى مشاهده مى گردد.
مسمومیت
معمولا مسمومیت از پتاسیم در اثر مصرف اضافه قرصهاى مکمل رخ مى دهد. علایم شامل ضربان قلب سریع یا نامنظم, فلج بازو یا ساق پا, کاهش فشار خون, تشنج, کوما و ایست قلبى مى باشد.
یک دستور غذایى غنى از پتاسیم:
کتلت گیاهى براى 5 نفر
مواد لازم
سیب زمینى سه عدد متوسط
لوبیا قرمز یک پیمانه
بلغور گندم یا جو نصف پیمانه
نعنا خشک یک قاشق سوپخورى
پودر زیره یک قاشق چایخورى
پودر جوز هندى یک چهارم قاشق چاپخورى
نمک و فلفل به مقدار لازم
تخم مرغ 2 عدد
گوجه فرنگى رنده شده 2 عدد
روغن مایع یا زیتون 2 قاشق سوپخورى
طرز تهیه:
سیب زمینى, لوبیا قرمز و بلغور را پخته و چرخ مى کنیم. ادویه, پودر نعنا, زیره و جوز هندى و دو عدد تخم مرغ خام را اضافه کرده, خوب با دست ورز مى دهیم. سپس مقدارى از آن را به اندازه یک نارنگى برداشته و گلوله مى کنیم با استفاده از دو کاردک به شکلهاى مختلف قالب زده بعد در روغن مایع داغ داخل ماهى تابه سرخ مى کنیم. به این ترتیب که چون کتلت بدون گوشت مى باشد مى توان زیر شعله گاز را نسبتا تند کرد تا زود سرخ شود و براى سس نیز روغن زیتون و ادویه و گوجه فرنگى رنده شده را با هم مخلوط مى کنیم بعد زیر شعله گاز را کم مى کنیم و سس را روى اجاق گرفته و مرتب به هم مى زنیم تا ته نگیرد. بعد سس را روى کتلتهاى چیده در دیس مى ریزیم و تزیین مى کنیم.
منابع و مإخذ:
1ـ فروزانى, مینو. مبانى تغذیه, انتشارات شرکت سهامى چهر, تهران 1372, ص210.
2ـ سعادت نورى, منوچهر, اصول نوین تغذیه در سلامتى و بیمارى, انتشارات اشرفى, تهران, 1370, ص416.
Krauses Food, Nutrition and Diet Therapy. W.B. Saunders Co. 9th ed. 1996 . Mahan L K, - 3
WWW. Vitaminplus. Com. - 4
)