رژیمهاى غذایى درمانى
((قسمت اول))

دکتر حسین برهانى

رژیم غذایى از دیرباز نقش مهمى در سلامتى و پیشگیرى از وقوع و یا تشدید بیمارى ایفا کرده است. هر چند در مورد رژیم غذایى دو دیدگاه, سنتى و مدرن مطرح است اما آنچه مهم است اینکه رژیم غذایى چه سنتى و چه مدرن بایستى بر شواهد و دلایل علمى متکى باشد. در هیچ یک از موازین درمانى, تعصب و احساسات و روشهاى بى نتیجه اى که در زمینه رژیمهاى غذایى اختصاصى رواج دارد دیده نمى شود. اعتقاد بر این است که رژیمهاى کلاسیک و یا سنتى نظیر خرده خرده غذا خوردن در بیمارى زخم اثنى عشر و Peptic ulcer رژیم کم پورین در بیمارى نقرس و رژیم کم تفاله در کولیت اولسروز با شواهد کاملا اثبات شده و قابل اعتنایى همراه نیست. همچنین براى ادعاهاى برخى افراد در مورد اکثر رژیمهاى ضد چاقى دلایل قابل قبولى وجود ندارد. و به همین دلیل خیلى از مردمى که تحت تدبیر درمان چاقى هستند دچار عوارض ناشى از کمبود مواد ضرورى مى شوند. تغییر مخرب پوست, ریزش مو و زخمهاى مختلف و تحریک پذیرى عصبى از این جمله اند. از سوى دیگر در بسیارى از موارد براى تجویز رژیم اختصاصى دلایلى قانع کننده بالینى و علمى وجود دارد مثلا براى تجویز رژیم کم نمک در نارسایى احتقانى قلبCHF و افزایش فشارخون رژیم غنى از پتاسیم در بیماران مصرف کننده کورتیکواستروئیدها ـ حذف گلوتن در بیماران مبتلا به سندرم سوء جذب غیر گرمسیرى ((اسپرو)) حذف دىساکاریدها در نقصان آنزیم دىساکارید از ـ حذف لاکتوز در نقص یا فقدان آنزیم لاکتاز ـ محدودیت مصرف مواد قندى در دیابت و تجویز رژیم متعادل و مغذى و کم کالرى در افراد چاق و بالاخره محدودیت مواد قندى و چربى در بیماران دچار هیپرلیپیدمى یا مبتلا به افزایش چربى خون دلایل و شواهد علمى وجود دارد. وجود حساسیت و آلرژى نسبت به بعضى مواد غذایى نیز موجب محدودیت در مصرف مواد غذایى آلرژىزا مى شود. با این وجود گاهى این آلرژیها مى تواند ناشى از عوامل روانى اجتماعىcosychosocial باشد.
بسیارى از رژیمهاى اختصاصى از نظر مواد غذایى ضرورى نامتعادل و ناهماهنگ ـ گران ـ صعب الاجرا و رعایت دقیق آنها بسیار مشکل است. آنچه که به نظر مى رسد در ارتباط با رژیم غذایى مهم است شناخت بیماریهایى احتمالى همراه ـ مقدار مواد مورد نیاز و ضرورى بدن اعم از قند و چربى و پروتئین و اسیدهاى چرب ضرورى و ویتامینها مى باشد و سپس بر اساس این شرایط پزشک در مورد اتخاذ رژیم غذایى تصمیم مى گیرد.

انواع رژیمهاى غذایى درمانى
رژیم مایع زلال:

با این رژیم مى توان عطش و میل به پرنوشى را برطرف نمود. طبیعى است که چنین رژیمى مقدار کمى کالرى تإمین مى کند. معمولا محتواى این رژیم آب, شکر, پروتئینهاى بدون تفاله و نمک است. غذاهاى این رژیم محدود به چاى و قهوه, سوپ ساده, آب میوه صاف و نوشیدنى هاى شیرین است. موارد استفاده از رژیم مایع زلال مربوط به دوره بعد از عمل جراحى و حالات نیمه ناتوانى حادActue)) Semidebilitation )) و در برخى از موارد که فشار و انقباض در ضایعات دستگاه گوارشى فوقانى به خصوص از دهان تا مرى و معده مى باشد در این رژیم تعداد دفعات تغذیه 6 وعده غذاى کوچک روزانه و بسته به تحمل بیمار است.

رژیم مایع جامع:

این رژیم غذایى مایع حاوى مواد مغذىاى است که نیاز به جویدن ندارند. رژیم مایع هم کامل نیست و از نظر مواد پروتئینى و ویتامینB کمپلکس و مواد معدنى ناقص است. در این رژیم علاوه بر مواد رژیم مایع زلال, شیر, زرده تخم مرغ رقیق, بستنى ساده, ژلاتین, غلات نرم, افزودنیها, برخى فرآورده هاى پروتئینى خاص, سوپ رقیق و برخى ویتامینها و مواد معدنى به بیمار داده مى شود. دفعات غذا بر حسب تحمل بیمار و به طور متوسط 6 نوبت در روز است. این رژیم هم بعد از اعمال جراحى و ناتوانیهاى جسمى حاد و ضایعات دستگاه گوارش فوقانى مورد استفاده قرار مى گیرد.

رژیم نرم کم تفاله:

این رژیم از نظر غذایى یک رژیم کامل است و حاوى مواد پروتئینى و قندهاى زودجذب اما کم تفاله است. در این رژیم غذایى درمانى علاوه بر مواد رژیم مایع و زلال, تخم مرغ, پنیر, گوشت نرم و لطیف, ماهى, جوجه, نان سفید, غلات پوست کنده و تصفیه شده, برنج پوست کنده و پخته, سیب زمینى, سبزیجات پخته به صورت پوره, میوه جات پخته, موز جاافتاده و رسیده, کیک و شیرینى ساده و آب نبات قابل حل شدن در بزاق دهان موجود مى باشد. در این رژیم درمانى باید از خوردن ذرت, پوست سیب زمینى, سبزیجات فیبردار, دانه کامل غلات, میوه خام و غذاى سرخ کرده خوددارى و پرهیز نمود. از این رژیم غذایى اغلب قبل از اعمال جراحى استفاده مى شود و گاهى نیز بعد از گذشت چند روز از عمل جراحى از این رژیم غذایى استفاده مى شود.

رژیم کم تفاله:

عمدتا از این رژیم غذایى قبل از اعمال جراحى براى پاک کردن موضع عمل به خصوص روى دستگاه گوارشى استفاده مى شود تا باقیمانده غذایى و مواد زاید و غیر قابل هضم کم شود. این رژیم غذایى باید فاقد سلولز و فیبرهاى غیر قابل هضم باشد. در رژیم کم تفاله باید از مواد پروتئینى مثل گوشت لطیف جوجه, ماهى, جگر و تخم مرغ استفاده شود ولى از مصرف شیر و لبنیات باید پرهیز شود. همچنین از مواد قندى مثل کیک و شیرینى هاى ساده, برنج, و جو صاف کرده, غلات تصفیه شده, نان فرانسوى, ماکارونى, اسپاگتى, دسرهاى ژلاتینى, مایعات شیرین, انواع شربتها و آب میوه ها, آب نباتها, قند و شکر معمولى, عسل و آب گوجه فرنگى نیز مى توان استفاده کرد. در این رژیم باید از چربیها به صورت کره, مارگارین و مایونز و همچنین از نوشیدنى هایى نظیر قهوه و چاى, نمک و سرکه و سبزیها به مقدار متوسط استفاده شود.

رژیم نرم و معتدل و ملایم:

این رژیم باید داراى غذاهایى با نسج نرم و طعم ملایم باشد به طورى که جویدن بسیار کم لازم باشد. این رژیم شامل مواد پروتئینى مثل گوشت کم چربى, ماهى, تخم مرغ, پنیر تازه و شیر است. از چربیها نیز به طور متوسط و از جمله کره, مارگارین نرم (چربیهاى اشباع نشده, پنیر چرب) مى توان استفاده کرد. از مواد قندى در دوره حاد رژیم و فقط باید شامل سیب زمینى و سس باشد. ضمنا باید از مواد محرک ترشحات معده از جمله الکل و کافئین جدا خوددارى شود. کافئین در قهوه و چاى و نوشیدنى هایى نظیر کوکاکولا وجود دارد. در این رژیم غذایى مصرف ادویه جات ممنوع است. از این رژیم غذایى براى بیماران بعد از عمل جراحى و در دوره نقاهت بیماریهاى گوارشى استفاده مى شود. ضمنا غذاها باید کم حجم و مکرر باشند و با صبر و حوصله و تإنى خورده شوند!

رژیم کم چربى:

منظور رژیم غذایى که روزانه حاوى 60 ـ 50 گرم چربى باشد. در این رژیم غذایى میزان چربى باید بین 25 ـ 15% کمتر از حد معمول باشد. این رژیم غذایى در کنترل علایم روده تحریک پذیر و یا کوتاه, کنترل اسهال ناشى از اسیدهاى چرب و یا اسهالهاى ناشى از اختلال در جذب و انتقال چربى در اثر التهاب لوزالمعده (پانکراتیت مزمن), عمل جراحى روده, معده مى تواند مفید باشد. حجم غذا کوچک ولى مکرر و متعدد باشد. این رژیم باید حاوى گوشت بدون چربى (چربیهاى واضح جدا شود) ماهى و جوجه کباب باشد. تخم مرغ به میزان کمتر و قابل تحمل, شیر کم چربى یا بدون چربى, ماست کم چربى, آبگوشت و سوپ بدون چربى, استفاده مختصر از روغن زیتون همراه غذا و سالاد, مواد قندى شامل نان کامل, غلات, میوه جات پخته یا خام, کمپوت یا آب میوه و اکثر سبزیها باشد. همچنین بیمار مى تواند از قهوه, چاى و آب میوه و نوشیدنى هاى گازدار بدون کافئین نیز گاهى استفاده نماید.

رژیم کم پروتئین:

رژیم کم پروتئین به رژیمى گفته مى شود که روزانه حاوى 50 ـ 40 گرم پروتئین باشد. این نوع رژیم درمانى باید شامل 2 اونس معادل گوشت یا ماهى یا جوجه, یک فنجان شیر, یک تخم مرغ یا 1 اونس معادل پنیر باشد. از مواد قندى از جمله میوه جات و آب میوه در حد تمایل, سبزیجات خام و پخته, سه وعده غذا با مصرف یک برش نان و مقدارى غلات, یک وعده سیب زمینى یا ذرت, یک نوبت دسر و شکر, آب نبات و شربت یا عسل در حد تمایل استفاده شود.

رژیم حاوى مقدار کم مواد قندى ـ پروتئین زیاد و چربى زیاد:

در این رژیم غذایى درمانى قندهاى ساده یعنى شکر, قند, شربتها, عسل و فروکتوز باید محدود شود و مصرف سایر قندها به 140 گرم در روز محدود مى شود. از این رژیم براى درمان بیمارى و سندرومهاى هیپوگلیسمیک یا کاهش بیمارگونه قند خون استفاده مى شود. مواد غذایى توصیه شده شامل مواد پروتئینى مثل گوشت, ماهى, جوجه, پنیر, مغز بادام و گردو مى باشد. از نظر مواد قندى و نشاسته اى توصیه مى شود از نان در سه نوبت ولى هر بار یک برش از نان بیشتر مصرف نشود. آب میوه بدون شیرینى سه نوبت در روز و هر بار به میزان یک فنجان استفاده شود. از سبزیجات خام, پخته 6 بار در روز, هر بار به مقدار نصف فنجان, مواد نشاسته اى مثل سیب زمینى یا برنج و یا ذرت یک وعده در روز به مقدار یک سیب زمینى کوچک, نصف فنجان برنج یا ذرت یا یک عدد بلال استفاده شود. ضمنا از مصرف دسرهاى حاوى مواد قندى و مواد شیرین کننده قندى پرهیز شود. در حد تمایل از کره و مارگارین (کره هاى گیاهى) و یا روغن مایع همراه غذا و یا سالاد مفید است. در این رژیم غذایى توصیه مى شود صبحها از پروتئین بیشترى به خصوص شیر و پنیر و مغز گردو و بادام استفاده شود.

رژیم غنى از کالرى و پروتئین و ویتامین

از این رژیم غذایى براى درمان لاغریهاى شدید ناشى از بیماریهاى مزمن, کم غذایى طولانى و حالات افزایش سوخت و ساز بدن یا ((هیپرمتابولیک)) مثل تب شدید و طولانى, سوختگیها, هیپرتیروئیدیسم یا پرکارى غده تیروئید استفاده مى شود. مقدار کالرى در این موارد باید 50 ـ 25% بیشتر از طبیعى باشد مقدار پروتئین را به میزان 100 ـ 90 گرم روزانه زیاد مى کنند و مواد غذایى انتخاب مى شود که پروتئین و به خصوص ویتامینB کمپلکس زیاد داشته باشد. شیر حدود یک لیتر در روز لازم است. تخم مرغ, انواع پنیر, انواع گوشت و از چربیها, کره و مارگارین و روغن مایع باید مصرف شود. در این رژیم غذایى باید از نان روزى 8 بار و ترجیحا نان تهیه شده از آرد کامل استفاده شود. میوه یا آب میوه معادل 6 ـ 4 فنجان و سبزیجات تازه یا پخته هم یک یا دو بار در روز و هر بار نصف فنجان توصیه مى شود. همچنین از مواد نشاسته اى مثل دو نوبت سیب زمینى کوچک یا نصف فنجان برنج یا ذرت همراه با سس پنیر یا سسهاى دیگر و شیره گوشت باید استفاده شود. انواع سوپ رقیق یا غلیظ بستگى به میل بیمار دارد. مواد شیرین مثل بستنى, کیک ساده, دسرهاى میوه, ژلاتین یا شیرینى هاى معمولى 1 تا 2 بار روزانه باید مورد استفاده قرار بگیرد. همین طور از انواع قند و شکر, ژله, عسل و شربت و آشامیدنى هاى شیرین مى توان استفاده نمود.

رژیم عدم تحمل به دىساکارید:

بعضى از انسانها دچار کمبود یا نقص و نارسایى یک یا چند آنزیم از جمله آنزیم لاکتاز, سوکراز, مالتاز, ایزومالتاز و گالاکتاز هستند; بنابراین اینها قادر به هضم و جذب قندهاى لاکتوز, ساکاروز, مالتوز و گالاکتوز نمى باشند, از این رو رژیم غذایى آنها باید بدون قندهاى لاکتوز, سوکروز, مالتوز و کالاکتوز باشد.
در کودکانى که دچار کمبود یا فقدان لاکتاز هستند مخلوطى از آمینواسیدهاى بدون لاکتوز از قبیلNutramigen یا یکى از فرآورده هاى دانه سویا ممکن است تجویز شود. در افراد بالغ کلیه انواع شیر و پنیر و بستنى و انواع دیگر مشتقات شیر, نان سفید و بیسکویت و سوپهاى کرم دار, دسرها و غذاها و شیرینى هاى محتوى شیر, آب نباتهاى شیردار و داروهاى حاوى لاکتوز تماما باید از غذا حذف شوند. قند لاکتوز عمدتا در شیر وجود دارد و کودکان و افرادى که آنزیم ((لاکتاز)) را ندارند و یا دچار نقص در این آنزیم هستند در صورتى که شیر و فرآورده هاى شیر را مصرف کنند دچار دل درد و ناراحتى خواهند شد. البته ماست و فرآورده هاى تجارتى گالاکتوزیداز ممکن است سبب شوند که بعضى از بیماران لبنیات را بدون ناراحتى تحمل کنند. افرادى که دچار نقص و نارسایى در آنزیمهاى سوکراز یا انورتاز هستند باید شکر و قند و شربتها و شیرینى ها, آناناس, زردآلو, هویج, خرما, خربزه, هندوانه, پرتقال و انواع نخود و لپه و حتى شربتهاى دارویى از رژیم غذایى آنان حذف شود. به دلیل اینکه در این مواد قند ساکاروز وجود دارد.

رژیم ضد نفخ:

به دلیل اینکه علل فیزیولوژیک و پاتولوژیک (آسیب شناسى) نفخ, متعدد مى باشد بنابراین رژیم غذایى مشخص به عنوان ضد نفخ وجود ندارد به خصوص که تفاوتهاى فردى از نظر حساسیتهاى غذایى و عادات غذایى و گوارشى بسیار مختلف است. اما محدودیت و حذف بعضى مواد غذایى از رژیم غذایى تا حدودى موثر است. مواد غذایى اصلى که منجر به نفخ مى شود شامل:
1ـ مایعات گازدار, غذاهاى پف کرده یا تهیه شده از شیر یا تخم مرغ زده شده و کف کرده منجر به نفخ مى شود
2ـ غذاهاى حاوى لاکتوز در صورتى که فرد دچار نقص در آنزیم ((لاکتاز)) است و نسبت به لاکتوز عدم تحمل دارد
3ـ بعضى از میوه ها و سبزیجات به خصوص شلغم, کلم, گل کلم, بقولات, خیار, فلفل سبز, کاهو, مغزهاى گیاهى پیاز, ترب, سیب خام, خربزه و هندوانه و انواع سردرختى ها از قبیل زردآلو, آلوچه و گوجه
4ـ مواد غذایى فوق العاده چرب به علت ترکیب اسیدهاى چرب با بیکربنات اثنى عشر و در نتیجه ایجاد گازکربنیک باعث ایجاد نفخ مى شوند.