شرحى بر زندگى بانوى فرهیخته، مرحوم فاطمه ایروانى‏

محمّد الوانساز خویى‏

درآمد

یافتن الگوها و سمبل‏ها براى کمال و سعادت، امرى بسیار حسّاس، ظریف و اجتناب‏ناپذیر است. هر جامعه و نسلى که حیات و زندگى خود را با تأسى به الگوهاى کامل و وارسته تنظیم کرده از قدرت، سلامت، بالندگى و موفقیّت بیشترى بهره برده است.
الگوگیرى در شرایط کنونى که بحران هویّت و شخصیّت، جوامع و ملل را به جستجو و پژوهش پیرامون یافتن الگوهاى سعادت‏بخش وادار کرده از حساسیت و اهمیّت فراوانى برخوردار است. از این‏رو شناساندن چهره‏هاى علمى و دینى که در مدّت عمر و زندگانى خود نقش ارزشمند و سرنوشت‏سازى را در پاسدارى از فرهنگ اسلامى و دینى ایفا کرده، براى الگوگیرى ضرورت تام دارد. بخصوص شناخت چهره‏هاى شاخص و ارزشمند از جامعه زنان و بانوان تأثیر فراوانى در جامعه دارد و مى‏تواند تا حدّى نیاز نسل‏هاى امروز بانوان را در تمسّک به الگوهاى مؤثر و مفید جامعه مرتفع سازد.
آرى؛ حضور ارزشمند زنان مسلمان در طول تاریخ اسلام و تشیّع در سنگر علم و کمال و فضیلت، حضورى چشمگیر و همه‏جانبه و غیر قابل انکار بوده است.
زنان مسلمان ضمن انجام مسئولیّت‏هاى خطیر تریّت فرزند، خانه‏دارى، تأمین نیازهاى روحى، مادّى و معنوى همسران خود، به طور شگفت‏انگیزى در عرصه‏هاى مختلف فرهنگى، علمى و عبادى، فعالیّت مستمر داشته و حتّى در برخى مقاطع، بهتر و بیشتر از مردان نقش خود را ایفا کرده‏اند که این خود نشانگر استعداد و همّت و تلاش پیگیرى است که آنان داشته‏اند و پس از عمرى مجاهدت و تلاش در عرصه‏هاى مختلف علمى و فرهنگى و زهد و عبادت، یادگارهاى علمى و معنوى پربار و به یاد ماندنى از خود بر جاى نهادند.
بانو فاطمه ایروانى، از زنان فرهیخته‏اى است که همچون خورشید فروزان در حوزه علمیّه قم خوش درخشید و توانست پس از کسب کمال و فضایل روحى و معنوى و سیر و سلوک الى اللَّه به مدارج علمى، اخلاقى و معنوى دست یابد.
در این مقاله بر آنیم تا به فرازهایى از زندگانى دُرر بار ایشان پرداخته و تقدیم دوستداران علم و فقاهت نماییم.

پدر

شادروان حاج مصطفى ایروانى پسر مرحوم حاج یوسف ایروانى در سال 1286ش به دنیا آمد. پس از رشد و پرورش و تکمیل معلومات به تجارت روى آورد و با گذشت زمان، از تجّار معتبر و مورد اعتماد بازار تهران گردید. او مردى دانشمند، صالح، دوستدار اهل بیت(ع)، مفسّر قرآن، معلّم اخلاق و مسلط به 7 زبان زنده دنیا مانند، انگلیسى، فرانسه، آلمانى، عربى، ترکى و ... بود. ایروانى با علما و مراجع تقلید وقت بخصوص آیت‏اللَّه سیّدمحمّد حجّت و آیت‏اللَّه حاج آقا حسین بروجردى مراوده داشت و کمک‏هاى قابل توجهى به حوزه علمیّه قم کرد. همچنین به منظور ترویج مذهب و فقهِ جعفرى به همراه آیت‏اللَّه حاج شیخ عباسعلى اسلامى، «جامعه تعلیمات اسلامى» را بنیان نهاد که در آن زمان خدمات شایانى به جهان اسلام نمود.
منزل ایشان محل تشکیل جلسات مذهبى و ترویج معارف الهى بود که حاصل بخشى از آن جلسات به اهتمام وى به صورت کتابى با نام «مناظرات» در سال 1361ق منتشر گردید. از آثار دیگر وى «دوره کامل تفسیر قرآن»، «دروس معارف و اخلاق اسلامى» و «ترجمه کلمات قصار» حضرت امیرالمؤمنین على(ع) به 3 زبان زنده دنیا بود.
سرانجام این مرد نیکوکار و علم‏دوست در سن 66 سالگى و در سال 1334ش زندگى را بدرود گفت و پیکرش در کنار حرم دلرباى حضرت معصومه(س) در قبرستان شیخان قم، در دلِ خاکِ تیره نهان گردید.(1)

تولد

عالمه فاضله، مرحوم بانو فاطمه ایروانى در سال 1295ش برابر با 1335ق در تهران، در این خانواده با علم و فضیلت دیده به جهان باز کرد. به صلاحدید پدر، نامش هم‏نام حضرت صدیقه طاهره(س) «فاطمه» نام گرفت. فاطمه تحت تربیت مادرى مؤمن، پاکدامن و مروّج دین و پدرى دانشمند و نیکوکار پرورش یافت و دوران کودکى را تحت سرپرستى آنها سپرى کرد.(2)

تحصیلات جدید

ایشان در اثر نبوغ و استعداد سرشار، فراگیرى علوم جدید را با سعى بلیغ و جدّیت فراوان پشت سر نهاد و در همان زمان به یادگیرى زبان فرانسه روى آورد و به نحو مطلوب با آن زبان آشنا شد.(3)

ازدواج‏

از جمله رموز موفقیت مردان و زنان نامور، تشکیل خانواده در یک فضاى با صفا و صمیمى است. بانو ایروانى با بیت «فقیه حبیبى» که از خاندان‏هاى علم‏دوست و دانش‏پرور بود آشنا شده و سرانجام با مرحوم آیت‏اللَّه حاج شیخ محمّدرضا فقیه حبیبى معروف به «بحرالعلوم» ازدواج مى‏کند که ثمره این وصلت با میمنت، تولد 5 پسر فاضل و صالح مى‏باشد که هر یک از آنها به سهم خود از اساتید و شخصیت‏هاى علمى و فرهنگى داخل و خارج کشور در حوزه و دانشگاه به شمار مى‏روند.(4)

آغاز تحصیلات حوزوى‏

در دوران طلبگى بانو ایروانى، حوزه علمیّه خواهران در قم و دیگر مراکز وجود نداشت ولى او در همان شرایط سخت و دشوار همراه با سعى و تلاش فراوان و به کمک همسر بزرگوارش توانست به مدارج علمى بالایى دست یابد.
ایشان تحصیلات علوم دینى را در پیش مرحوم آیت‏اللَّه بحرالعلوم آغاز کرد و پس از گذشت چند سال در زمره شاگردان برجسته و موفّق آن مرحوم قرار گرفت. از این‏رو، آیت‏اللَّه بحرالعلوم جلسات درسى خود را از خارج منزل به داخل منتقل کرد تا بانو ایروانى بهتر بتواند از فیض تحصیل برخوردار شود.
این بانوى فاضله در کنار تحصیل به تدریس دروس متوسطه و عالیه همت گماشت که هم اکنون عده‏اى از تربیت‏یافتگان حوزه درسى وى در مؤسسات مختلف علمى به تدریس و تحقیق مشغول هستند.(5)

استاد و همسر

آیت‏اللَّه حاج شیخ محمّدرضا فقیه حبیبى ملقّب به «بحرالعلوم» در سال 1295ش، در بیت علم و تقوا به دنیا آمد. پدرش آیت‏اللَّه حاج شیخ حسن فقیه حبیبى از علما و اخیار زمان و معروف به فضل و تقوا بود.
شادروان آیت‏اللَّه بحرالعلوم، تحصیلات ابتدایى و مقدماتى را در نجف اشرف آغاز کرد و سپس به حوزه علمیّه قم مهاجرت نمود و از محضر آیت‏اللَّه حاج شیخ عبدالکریم حائرى یزدى، آیت‏اللَّه سیّدمحمّدحجّت کوه‏کمرى و آیت‏اللَّه حاج آقا حسین بروجردى، بهره‏هاى علمى و معنوى فراوانى برد و در عین حال به تدریس و تعلیم سطوح عالیه و تربیت طلاب و فضلاى حوزه علمیّه قم همّت گماشت. از خصوصیات روحى و اخلاقى ایشان، ارادت فوق العاده به ساحت مقدس اهل بیت عصمت و طهارت(ع) و بى‏توجهى به دنیا و مظاهر مادى آن بود، و این مظاهر مادى هیچ گاه نتوانست وى را از اهداف عالیه باز دارد. وى در اواخر عمر ضمن یادآورى مظلومیت حضرت امام حسین(ع) با چشمان اشک‏بار مى‏گفت: «من میهمان حضرت سیّدالشهدا(ع) هستم»، و سرانجام در همان ایام عزادارى سرور و سالار شهیدان حضرت ابى‏عبداللَّه(ع) عصر روز جمعه 14 محرم 1407ق به موالیان خود پیوست و پیکر پاکش در یکى از حجرات صحن بزرگ کریمه اهل‏بیت حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد.
وفادارى و احترامِ خانم ایروانى به استاد و همسر خود تا آنجا بود که کتاب شریف انوار فقه خود را به ایشان اهدا نمود و در وصیت‏نامه خویش سفارش کرده که براى همسرم عده‏اى از مؤمنین را اطعام کنند و در ماه رمضان به نیت ایشان ختم قرآن قرائت کنند.(6)
برخى از آثار تحقیقى و پژوهشى ایشان در قلمرو صرف، نحو، فقه و اصول چنین است:
1) تقریرات درس فقه آیت‏اللَّه حجّت،
2) تقریرات درس فقه آیت‏اللَّه بروجردى،
3) دُرر الصرف،
4) دُرر النحو،
5) منظومة فى الاصول.(7)
فضایل و ملکات معنوى
دورى از گناه و معصیت و به ویژه پرهیز از غیبت، وفادارى و احترام بیش از حدّ به استاد و همسر خود، جدّیّت در تربیت فرزندان، ایجاد فضاى خوب و مناسب براى تحصیل فرزندان، احترام به دیگران، دلدادگى به چهارده معصوم(ع) و ذریّه آنان، تهذیب نفس، تلاش در راه تحصیل علم و کمالات معنوى و سفارش زیاد در رسیدگى به فقرا و دستگیرى از نیازمندان و بیچارگان، از خصوصیات اخلاقى و فردى خانم ایروانى بوده است. در زیر به برخى از ویژگى‏هاى مهمّ شخصیتى وى پرداخته مى‏شود:

الف) عشق به خداوند

از عوامل مهم و موثر در پیشرفت و اوج‏گیرى انسان‏ها خلوص نیّت در کارها و خدایى شدن اعمال آدمى است. یکى از مهم‏ترین نشانه‏هاى عشق و محبّت به وجود لایزالى، تحمل سختى‏ها، صبر و استقامت در راه خداوند و لذت بردن از آنها است.
بانو ایروانى، عاشق بى قرارى بود که با وجود فعالیت‏هاى علمى و انجام وظایف مادرى و همسردارى از عبادت، تهجد، مداومت در نماز شب، قرائت قرآن و انس با دعاها و زیارات وارده مانند زیارت جامعه و زیارت عاشورا غافل نبوده و هر ماه 2 یا 3 ختم قرآن مى‏کرد. در پیش‏درآمدِ کتاب انوار فقه در این رابطه چنین آمده است: «ایشان اکثر اوقات خویش را در سنین کهولت به ذکر و دعا مى‏گذرانند. این برنامه عرفانى و سیر و سلوک معنوى از پیش از ازدواج با مرحوم آیت‏اللَّه بحرالعلوم تا هم اکنون مستمراً ادامه داشته است . به جرئت مى‏توان گفت که موفقیّت‏هاى علمى و معنوى ایشان در سایه همین ارتباط خالصانه با ذات احدیت فراهم آمده است و این خود، بهترین الگو براى همه بانوان با فضیلت است».(8)
هر روز 2 ساعت به اذان صبح مانده بیدار بوده و به راز و نیاز و تهجد در نیمه‏هاى شب مى‏پرداخت و این عادت زیباى وى در مسافرت‏ها هم ترک نمى‏شد. فرزند ایشان در این خصوص مى گوید: در سفرهاى زیارتى به عتبات عالیات که در خدمت ایشان بودیم تهجد و نماز شب وى به هیچ وجه ترک نمى‏شد و همه را با دقت کافى بجا مى‏آورد.(9)

ب) عشق به اهل بیت(ع)

جان و روح این بانوى عالمه سرشار از عشق به خاندان رسول خدا(ص) بود و همواره در عزاى آنها اشک ماتم بر دیدگان جارى مى‏کرد. توسل به محضر مبارک اهل بیت(ع) و استمداد از آن بزرگواران از ویژگى‏هاى دائمى ایشان بوده است، از این‏رو در بخشى از وصیت‏نامه خویش مى‏نویسد: «آن تسبیح تربت را که هر بار یک ختم قرآن به یاد یکى از امامان(ع) داشتم و بر گره و نشانى مى‏زدم در کفن من بگذارید».(10) او با برپایى مجالس و محافل سوگوارى در منزل، یاد و خاطره آنها را در دل‏ها زنده نگه مى‏داشت، و شیفتگان اهل بیت را با گفتار معنوى و سیره عملى آنان آشنا مى‏نمود. در بخشى دیگر از وصیت‏نامه خود به این امر تاکید نموده و سفارش مى‏کند که همواره این گونه مجالس عزا و سوگوارى اقامه شود، تا همگان بهره‏هاى معنوى و روحى ببرند.(11)

ج) نظم و برنامه‏ریزى‏

نظم و انضباط در کارها و برنامه‏ریزى دقیق در کارهاى مختلف روزمره، نقش مهمى در شکوفایى استعدادها و بارور شدن اندیشه‏ها دارد. امام على بن‏ابى‏طالب(ع) در وصایاى خویش به امام حسن(ع) و امام حسین(ع) مى‏فرماید: «اوصیکما و جمیع ولدى و اهلى و من بلغه کتابى بتقوى اللَّه و نظم امرکم(12)». امور یادشده نقش موثرى در شکوفایى استعدادهاى نهفته بانو ایروانى داشته است، چرا که او اوقات خود را نظام بخشیده و برنامه‏ریزى دقیق و جدى داشته است؛ بخشى از اوقات خود را براى عبادت و راز و نیاز با خالق هستى، بخشى دیگر را براى رسیدگى و اداره امور منزل و بخشى دیگر، براى تربیت و پرورش فرزندان و بخشى دیگر از آن را براى تعلیم، تدریس، مطالعه، تحقیق، تألیف و شرح کتب درسى حوزوى اختصاص داده بود.(13)

د) اخلاق در خانه‏

عدالت و مهرورزى، صداقت و محبت به همنوعان، ایجاد فضاى بهتر و مناسب در خانه و رعایت حقوق فرزندان و نوادگان و عروسان، موجب تقویت بنیان خانواده و گسترش فرهنگ اسلامى و انسانى در خانواده مى‏گردد. فرزند مرحوم ایشان مى‏گوید: «آن مرحوم در بین عروس‏ها و فرزندان، با عدالت عجیبى رفتار مى‏کرد و به طور یکسان به بچه‏ها محبت مى‏کرد».(14)

سفر به اصفهان‏

خانم ایروانى در سفرى که حدود 40 سال پیش به اصفهان داشت، خدمت بانو امین اصفهانى رسید. هنگامى که بانو اصفهانى از فضل و دانش و کمال معنوى ایشان اطلاع یافت از او خواست در اصفهان بماند تا خواهران مشتاقِ تحصیل علوم اسلامى آن دیار بتوانند از محضرش کسب فیض کنند، ولى به دلیل مشاغلى که در قم داشت از جمله تدریس لمعه و رسائل، تربیت فرزندان و اداره بیت آیت‏اللَّه بحرالعلوم نتوانست به این دعوت پاسخ مثبت دهد و در یک سخنرانى که در جمع خواهران اصفهانى داشت از بانو اصفهانى عذرخواهى کرد.(15)

تألیفات‏

سعى و جدّیت و بهره‏گیرى از فرصت‏ها از عوامل مهم موفقیّت مى‏باشد. عالم محقق بانو ایروانى با استفاده درست از فرصت‏ها و با عشق و علاقه وصف‏ناپذیرى آثار و تألیفات سودمندى در زمینه‏هاى فقه، اصول، تفسیر و اخلاق از خود به یادگار گذاشت که متأسفانه به جز یک اثر علمى آن مرحومه، همگى به صورت دست‏نویس باقى مانده و امید است سایر آثار قلمى ایشان با درایت و تیزبینى فرزندانش چاپ و در معرض استفاده دانش‏پژوهان و محقّقان علوم اسلامى قرار گیرد. برخى از تراوشات قلمى وى عبارت است از:
1) انوار فقه، ترجمه و توضیح شرح لمعه (30 جلد)،
این کتاب شرحى مفصل، سلیس، روان و داراى عباراتى واضح و گویا بوده و حاصل سال‏ها تحقیق، پژوهش و تدریس وى در عرصه تعلیم و تعلّم مى‏باشد. جلد اوّل این کتاب در سال 1379ش از سوى انتشارات کتاب خرد وابسته به خانه خرد انتشار یافته است.
2) شرح فارسى فرائد الاصولِ شیخ مرتضى انصارى،
3) شرح فارسى بر مکاسبِ شیخ مرتضى انصارى،
4) شرح بر کفایة الاصولِ آخوند ملامحمّد کاظم خراسانى،
5) تفسیر برخى از سوره‏هاى قرآن،
6) مباحث اخلاقى.(16)

وفات‏

آن بانوى فرهیخته و دانشمند، پس از 86 سال عمر بابرکت و کسب موفقیت‏هاى فراوان در زمینه‏هاى علمى و بر جاى گذاردن آثار ارزشمندى، در روز پنج‏شنبه 14/11/1381ش برابر با آخرین روز ماه مبارک رمضان 1414ق، دار دنیا را وداع گفت و پس از تشییع شایسته و اقامه نماز میت توسط آیت‏اللَّه حاج شیخ محمّدتقى بهجت فومنى، در کنار مزار پدرش واقع در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.
مجالس ترحیم و بزرگداشت این عالمه تازه سفر کرده به طرز باشکوهى در قم و تهران برگزار گردید و از مقام علمى و اخلاقى ایشان تجلیل به عمل آمد.(17)
رونوشت مزار ایشان و پدرشان چنین است: «مرقد پدرى بزرگوار مرحوم حاج مصطفى ایروانى مُفسر و مُعلّم اخلاق و مُؤسس تعلیمات اسلامى، مُؤلف یک دوره کامل تفسیر و دروس معارف و کلمات قصار که به سه زبان ترجمه نموده است. تولد 1286ش - وفات 1344ش‏
و مرقد صبیه‏اش‏
مرحومه عارفه زاهده عالمه بانو فاطمه ایروانى مُؤلف سى 30 جلد کتاب انوار فقه در توضیح شرح لمعه به طریق اجتهادى و داراى تألیفات کثیره در اصول و فقه و تفسیر و اخلاق که عمرى را در تهذیب نفس سیر وسلوک و تربیت شاگردان سپرى نمود در شب جمعه آخر ماه رمضان دار فانى را وداع گفت. تولد 1295ش - وفات 14/9/1381ش».

پى‏نوشتها: -

1) پیش‏درآمدِ انوار فقه، ص‏6.
2) مصاحبه با حجّت‏الاسلام و المسلمین حاج شیخ محسن فقیهى، عصر روز سه‏شنبه 25/9/1382.
3) روزنامه جمهورى اسلامى، دوشنبه 16 دى 1381، ش‏6821.
4) اسامى آنها عبارت است از:
1) پروفسور دکتر جواد فقیه، از شخصیت‏هاى علمى و مطرح در مجامع دانشگاهى است.
2) دکتر محمّد فقیه حبیبى، استاد دانشگاه تهران.
3) محمّدعلى فقیه حبیبى‏
4) محمّدکاظم فقیه حبیبى‏
5) حجت‏الاسلام و المسلمین حاج شیخ محسن فقیهى، وى علوم مقدماتى را از محضر مادر دانشمندش فرا گرفت و در سن 17 سالگى به درس خارج آیت‏اللَّه حاج آقا مرتضى حائرى یزدى راه یافت و به تکمیل کمالات پرداخت. ایشان هم اکنون از استادان حوزه علمیّه قم مى‏باشد.
5) به نقل از حجّت‏الاسلام و المسلمین حاج شیخ محسن فقیهى.
6) به نقل از وصیت‏نامه آن مرحومه.
7) روزنامه کیهان‏چهارشنبه 30 مهرماه 1365، ش‏12867، ص‏2.
8) پیش‏درآمدِ انوار فقه، ص‏8.
9) مصاحبه با حجّت‏الاسلام و المسلمین حاج شیخ محسن فقیهى، عصر روز سه‏شنبه 25/9/1382.
10) به نقل از وصیت‏نامه آن مرحومه.
11) به نقل از حجّت‏الاسلام والمسلمین حاج شیخ محسن فقیهى.
12) نهج‏البلاغه، نامه 47.
13) به نقل از مصاحبه با فرزند ایشان.
14) همان.
15) پیش‏درآمد انوار فقه، ص‏7.
16) آینه پژوهش، س‏4، ش‏3، ش پ 82، ص‏122.
17) به نقل از ویژه‏برنامه استانى شبکه قم.