آثار و بهره هاى مکعب سازى در رشد کودکان

نویسنده


 

آثار و بهره‏هاى سازنده مکعب‏بازى در رشد کودکان‏

محمدرضا مطهرى‏

مکعب‏ها، آن دسته از وسایل چوبى هستند که در اشکال، اندازه‏ها و رنگ‏هاى گوناگون ساخته مى‏شوند و کودک مى‏تواند با آنها چیزهاى گوناگونى بسازد. کودکان بسیار علاقه‏مندند تا ضمن بازى چیزهایى بسازند. مکعب‏هاى کوچک و بزرگ چوبى و گاهى اوقات مکعب‏هاى هم‏اندازه در مکعب‏بازى به کار مى‏روند.
کودکان مى‏توانند مکعب‏ها را براى ساختن چیزهاى گوناگون که دوست دارند، به کار برند. براى مثال، کودک از مکعب‏ها خانه، پل، صندوق پُست، مغازه، اتوبوس، برج و ... مى‏سازد. تمایل کودکان به ساختمان‏سازى در رشد و سلامت روانى کودک مؤثر است. چون با ساختن چیزى به لحاظ درونى ارضا شده و در ضمن بازى یک کار مفید، سازنده و مثمرثمرى کرده است.
مکعب‏هاى چوبى داراى ارزش‏هاى گوناگون است. آنها نیاز شدید کودک را به «حادثه و خطر» مرتفع ساخته و همچنین راه را براى انفجار بى‏قاعده خشم کودک باز مى‏گذارند. گاهى اوقات مکعب‏هاى چوبى جانشین موضوعات مورد کینه و دشمنى کودک واقع گردیده و بدین وسیله جلوى آسیب‏رسانى کودک را به غیر مى‏گیرند.
مکعب‏بازى به کودک کمک مى‏کند تا با خود و دیگران رابطه برقرار ساخته و بتواند تخیلات خود را بهتر آشکار سازد و بیشتر به کشف عالم واقع نایل آید.(1)
مکعب‏ها و دیگر اشکال چوبى در بازى‏درمانى کاربرد فراوانى دارد. تحقیقات نشان داده است که کودک به هنگام بازى در باره ساخته‏اش صحبت مى‏کند. کودکى که اندیشه، احساسات، عواطف، آرزوها و تمایلات خویش را از طریق کلامى بیان نمى‏داشت از طریق ساخته‏هایش براى درمانگر آشکار ساخته و بیان مى‏دارد.

آثار مثبت و سازنده مکعب‏بازى‏

* حس سازندگى، ساختن و ایجاد کردن در کودک تقویت مى‏شود.
* هنگامى که کودک با مکعب‏ها ساختمان، پل، مغازه و ... مى‏سازد در واقع اعتماد به نفس او رشد مى‏کند.
* به دلیل سهولت در جابه‏جایى و تسریع در جور کردن و چیدن، کودکان را به سوى ابداع و ابتکار مى‏کشاند.
* کودک در ضمن بازى مى‏آموزد که مى‏تواند مکعب‏ها را بر حسب رنگ طبقه‏بندى کند. مثلاً مکعب‏هاى قرمز را کنار هم بگذارد حتى اگر اندازه و شکل آنها متفاوت باشد.
بازى با اسباب‏بازى‏هایى در اندازه‏ها و رنگ‏هاى مختلف و مرتب کردن آنها ابتدا بر حسب اندازه و سپس بر حسب رنگ‏ها، مى‏تواند کودک را کمک کند تا ابتدا طبقه‏بندى کند و سپس در هر طبقه اشیا را مرتب کند.(2)
* کودکان با اشکال و احجام مختلف هندسى و همچنین رنگ‏هاى مختلف آشنا مى‏شوند.
* در بازى با مکعب‏ها کودک مفاهیم تساوى را نیز مى‏آموزد، با کشف اینکه دو مکعب کوچک مساوى یک مکعب بزرگ است.(3)
* از طریق مکعب‏بازى، کودک با مفهوم شمارش و اعداد آشنا مى‏شود. شمردن براى کودک راحت است ولى درک آنها مشکل، یعنى کودک ممکن است بتواند از یک تا ده را به راحتى پشت سر هم بشمارد ولى نداند «دو» یعنى دو مکعب یا دو لیوان، یا «پنج» یعنى پنج مکعب یا پنج لیوان و ... وقتى کودک با مکعب‏ها بازى مى‏کند مى‏توانید فرصتى برایش ایجاد کنید که تجارب او در باره مفهوم اعداد بیشتر شود. مثلاً بگویید: لطفاً «سه مکعب را به من بده»، «من یکى از این مکعب‏ها را به تو مى‏دهم، تو به جاى آن دو تا از آن مکعب‏ها را به من بده». در این صورت کودک قادر است مفهوم اعداد یک، دو، سه و غیره را به صورت مجسم بفهمد.
به این ترتیب شما مى‏توانید به درک کودک در مورد اعداد کمک کنید. ممکن است در حین بازى، کودک از شما بخواهد تا مکعب به او بدهید از او بپرسید «منظورت چند مکعب است؟»، «آیا دو مکعب مى‏خواهى؟»، «آیا سه مکعب مى‏خواهى؟» وقتى این سؤال‏ها را از کودک مى‏کنید، دو مکعب یا سه مکعب را به او نشان دهید. با کمک مکعب‏ها مى‏توانید به کودکان مفاهیم نصف، دوبرابر و غیره را یاد بدهید. اگر چه ابتدا کودک معنى این لغات را ممکن است نداند ولى با نشان‏دادن مکعب‏هاى کوچک و بزرگ، این مفاهیم برایش قابل لمس خواهد شد.
* کودکان خیلى زود از طریق تجربه یاد مى‏گیرند که دو نصف از یک واحدى را وقتى کنار هم قرار دهند اندازه آن به اندازه یک مکعب واحدى مى‏باشد.(4)
* از طریق بازى با مکعب‏ها کودکان مى‏توانند به مفاهیم اندازه‏هایى مثل بزرگ‏تر، کوچک‏تر، متوسط، هم‏اندازه، کوتاه، بلند، همچنین مفاهیم کیفى مثل بالا، پایین، زیر، رو و ... و مفاهیم ترتیبى اعداد مثل اول، دوم، سوم و ... پى مى‏برند. مثلاً از کودک بپرسید «مریم، تو امروز ساختمان بلندى ساخته‏اى».
* کودک از طریق مکعب‏بازى مى‏فهمد هر چه بیشتر مکعب‏ها را روى هم قرار دهیم تعادل ستون کمتر خواهد شد. اگر مکعب‏ها را دقیق و منظم روى هم قرار دهیم در مقایسه با مکعب‏هایى که نامنظم روى همدیگر قرار گرفته‏اند استحکام بیشترى خواهند داشت.
* پرورش قدرت تشخیص بصرى کودک، از طریق مکعب‏ها مى‏تواند شکل‏هاى مختلف را از یکدیگر تشخیص دهد و این تشخیص کمک مى‏کند به یادگیرى حروف الفبا.
* اشکال گوناگون مکعب‏ها این امکان را براى کودکان فراهم مى‏سازد تا با قرار دادن آنها کنار یکدیگر طرح‏هاى مختلفى را درست کنند و تخیلات خود را رشد و توسعه داده و آنچه دیده‏اند پیاده نمایند.
* هنگامى که کودک با چند نفر از دوستانش همکارى مى‏کند با هم بحث مى‏کنند و با تبادل تجربیات از یکدیگر مى‏آموزند و یکدیگر را قانع مى‏کنند و به این ترتیب یاد مى‏گیرد با دیگران همکارى کند چه در غیر این صورت ساختمانش نیمه‏تمام خواهد ماند.
* کودک ضمن بازى با مکعب‏ها با مفاهیم ذهنى، فضایى و هندسى آشنا مى‏شود. مثلاً هنگام ساختن یک پل، ذهن را در باره تعادل اجسام، بلندى و کوتاهى، برقرارى تناسب بین پایه‏ها به فعالیت وا مى‏دارد.

موارد استفاده از مکعب‏ها با توجه به مراحل رشد کودک‏

کودک با مکعب‏ها در طى چهار مرحله شروع به ساختن وسایل مى‏کند:
الف) فقط مکعب‏ها را دستکارى مى‏کند و آنها را به طور نامنظم روى هم قرار مى‏دهد.
ب) کودک مکعب‏ها را ردیف مى‏کند یا برج مى‏سازد.
ج) او الگو و تکنیک‏هایى براى ساختن طرح‏هاى پیچیده مطرح مى‏کند.
د) کودک ساختمان واقعى مى‏سازد که در این حالت وى سه ساله است و در این سن به مسئله تعادل و اندازه و روى هم قرار دادن قطعات علاقه‏مند مى‏شود.
در چهار سالگى او طرح‏هاى ساده مى‏سازد و طورى وسایل را روى هم قرار مى‏دهد که با ضربه‏اى ملایم در هم مى‏ریزد.
در پنج سالگى او ساختمان‏هایى درست مى‏کند که با دقت و ظرافت روى هم قرار گرفته‏اند و در شش سالگى این ساختمان‏ها طورى روى هم قرار گرفته‏اند که کودک مى‏تواند با آنها بازى کند.(5)

از نظر هوشى، کودک باید قادر باشد مراحل زیر را در سنین ذکرشده انجام دهد:(6)
1- کودک در 18 ماهگى 2 الى 3 مکعب را روى هم مى‏گذارد.
2- کودک در 2 سالگى 7 الى 8 مکعب را روى هم مى‏گذارد.
3- کودک در 5/2 سالگى با مکعب پل مى‏سازد.
4- کودک در 4 سالگى پله 6 مکعبى مى‏سازد.
5- کودک در 5 سالگى چهارضلعى (با مکعبى داخل آن) مى‏سازد.
6- کودک در 6 سالگى پله 10 مکعبى مى‏سازد.

رعایت نکات ایمنى و بهداشتى به هنگام تهیه و خرید مکعب‏ها

* مکعب‏ها باید صاف و بدون تراشه باشد تا سبب صدمه، آزار و آسیب کودک نگردد.
* جنس چوب به هنگام فرو ریختن به دلیل سبک بودن آن به کودکان صدمه‏اى نمى‏زند.
* مکعب‏هایى براى کودکان زیر سه سال خریدارى شود که بلعیده نشود چون کودکان زیر سه سال مى‏خواهند اشیا را از طریق دهان آزمایش و تجربه کنند.
* در رنگ‏آمیزى مکعب‏ها، از رنگ‏هاى مرغوب و بادوام استفاده کنید و حتى‏الامکان از رنگ‏هاى طبیعى استفاده نمایید.
* مکعب‏ها بهتر است از جنس مرغوب و محکم باشد تا دیرتر شکسته شوند و دوام بیشترى داشته باشند.

پى‏نوشتها:
1) بازرسان سلطنتى انگلستان، آموزش و پرورش دبستانى و پیش‏دبستانى (ترجمه قاسم قاضى)، ص‏205 - 204.
2) سینگر دروتى.جى - رونسن تریسى.آ، مقدمه‏اى بر پیاژه، کودک چگونه فکر مى‏کند، ص‏125.
3) 3- Mayesky Mary Crative Activities For Young Children. P.P 243.
4) واثقى، مینو، آموزش ضمن بازى (سال سوم هنرستان)، ص‏75.
5) طباطبایى‏نیا، سیدمهدى، اسباب‏بازى، آموزش و درمان، ص‏114 - 113.
6) این تحقیق از نظر تجربى روى کودکان ایرانى توسط روانپزشک برجسته دکتر هادى سلیمى اشکورى انجام شده است.