نهضت اسلامى، نهضت رشد و سوادآموزى زنان
شهناز کرد زنگنه
[بر اساس آمارهاى موجود، 52 درصد از جمعیت بالاى 6 سال کشور، قبل از پیروزى انقلاب اسلامى بىسواد بودهاند که این آمار نسبت به زنان روستایى 83 درصد بوده است. با پیروزى انقلاب اسلامى و دستور اکید حضرت امام خمینى(قده) براى شکلگیرى نهضت سوادآموزى در دى ماه 1358، جهشى عظیم در این عرصه پدید آمد، به طورى که تا سال 1382 حدود 27 میلیون نفر تحت پوشش دورههاى مختلف سوادآموزى قرار گرفتهاند که بیش از 20 میلیون نفر آنان را زنان تشکیل مىدهند. یکى از شاخصههاى مهم این نهضت فراگیر علمى، ایجاد فرصت برابر دانشآموزى براى زنان و مردان مىباشد که به برکت جمهورى اسلامى ایران فراهم آمده است.
روند شکلگیرى برنامههاى اجراء شده یا در دست اقدام و دستاوردهاى حاصله از نهضت سوادآموزى، محورهاى اصلى این مقاله است.]«سوادآموزى یک جریان مهم فرهنگى است.»
امام خمینى(ره)اهمیت و ضرورت آموزش
طى سالیان دراز، آنچه که براى بسیارى از انسانها مهم جلوه مىکرد، فقر و گرسنگى بود. اما اکنون این نکته روشن شده که تنها نان و غذا براى انسانها کافى نیست بلکه بشر نیازمند حضور فعال در زندگى اجتماعى است و براى برخوردارى از چنین جایگاهى باید مجهز به آگاهى و دانایى باشد.
انسانها بدون آگاهى و دانایى در جهان زندگى نمىکنند و در حقیقت غایب به شمار مىآیند. خداوند متعال در قرآن کریم به قلم سوگند یاد مىکند و به این وسیله بندگان خود را براى کسب دانش و معرفت هدایت مىفرماید.
بنابراین براى رویارویى با چالشهاى زندگى و دنیاى به سرعت در حال تغییر، انسانها باید قادر باشند آگاهى خود را نسبت به محیط اطراف گسترش دهند و نقش اجتماعى خود را در کار و جامعه به خوبى ادا کنند.
در این میان زنان به عنوان نیمه زنده و فعال جامعه، در حیات اجتماعى داراى نقشى مهم و حیاتى هستند و آموزش مبتنى بر نیازهاى واقعى آنان مىتواند بانوان را به عنوان مربى نسل آینده داراى مشارکت فعال و مؤثرترى سازد.
در فرمایش رهبر معظم انقلاب آمده است: «فکر رشد زنان بایستى یک فکر رایج در میان خود زنان باشد». آنان باید درک کنند که مشکلاتشان اغلب از بىکفایتى و کمبودهاى شخصى ناشى نمىشود.
آموزش به زنان قدرت مىبخشد، توانمندى فزآینده زنان در کسب درآمد مستقل، پایگاه آنان را در جامعه بالا مىبرد و به مشارکت بیشتر ایشان در تصمیمهاى خانوادگى و جامعه منجر مىشود. مشروط بر اینکه زنان مفاهیم تازه و منافع بالقوه را درک کنند و مصمم باشند تا در عمل به این مفاهیم، در خانواده و جامعه، خود را به محک تجربه و آزمایش بگذارند.(1)
به همین ضرورت بود که بنیان گذار جمهورى اسلامى ایران حضرت امام خمینى(قده) فرمان تشکیل نهاد مقدس، مردمى و انقلابى نهضت سوادآموزى را صادر کرد و هزاران نفر عاشقانه در جهت توسعه امر سوادآموزى و اعتلاى فرهنگ کشور تلاش کردند و سواد و آگاهى را به محرومترین و دوردستترین نقاط کشور بردند.
امروز ثمره تلاش آنان موفقیتهایى است که در سطح ملى و حتى بینالمللى شاهد آن هستیم اما همچنان باید در جستجوى راه و روش نوینى باشیم تا جوابگوى نیازمندىهاى گوناگون جامعه متحول امروز و فرداى ایران باشد.تاریخچه:
طبق سرشمارى 1348 در کشور قریب به 2/38 درصد افرادى که از ده سال به بالا سن داشتند بىسواد بودند. در برخى از شهرها و مناطق محروم چون ایلام این رقم به 80 درصد و در برخى روستاها تا 95 درصد مىرسید. در میان آنان دختران بیش از پسران به مدرسه دسترسى نداشتند و در واقع ابزار لازم براى آگاهى در اختیار آنان نبود. به رغم 60 سال مبارزه با بىسوادى در کشور و وجود سازمانهاى مسئول سوادآموزى تحت عناوین: سازمان تعلیمات اکابر، سازمان آموزش سالمندان، سازمان آموزش بزرگسالان و کمیته ملى پیکار با بىسوادى، ضمن نادیده نگرفتن زحمات تلاشگران قبل از انقلاب اسلامى، واقعیتها نشانگر بىسوادى 52 درصد جمعیت بالاى 6 سال کشور بود. 70 درصد روستاییان و 83 درصد زنان روستایى از سواد محروم بودند.
پس از پیروزى انقلاب اسلامى به فاصله کمتر از یک سال در هفتم دى 1358 به دستور امام خمینى(ره) نهضت سوادآموزى به منظور آموزش سواد به بازماندگان از تحصیل، افراد بالاى ده سال، تأسیس گردید. این امر باعث شد تا استقبال زیادى از سوى زنان و مردان جوان نسبت به جریان سوادآموزى به عمل آید و اقدام مناسبى براى ساماندهى فضاى فرهنگى کشور صورت گیرد.
پس از تدوین و تصویب اساسنامه سازمان نهضت سوادآموزى به این سازمان اجازه داده شد تا در مناطقى که امکان حضور آموزش و پرورش وجود ندارد، کودکانى که به سن سوادآموزى رسیدهاند توسط نهضت سوادآموزى تحت پوشش آموزش قرار گیرند و به این وسیله امکان سوادآموزى فراهم گردد.
براى ایجاد انگیزه در آموزشدهندگان شرایطى در نظر گرفته شد و در مجلس به تصویب رسید، از جمله کسانى که 5 سال به عنوان آموزشیار در سوادآموزى خدمت کنند، به عنوان معلم رسمى به استخدام آموزش و پرورش درآیند.(2)
در حال حاضر به طور متوسط تعداد 347/49 آموزشیار در امر سوادآموزى فعالیت دارند که 34337 نفر زن و 15010 نفر مرد مىباشند.
مجریان سوادآموزى براى ارائه خدمات آموزشى، دورههاى تحصیلى مقدماتى و تکمیلى را طراحى کردند اما تحت شرایط جدید و فراوانى مخاطبان و میل به ادامه تحصیل و پیوند به نظام آموزش رسمى و راهیابى به تحصیلات دانشگاهى، دورههاى پایانى و پنجم بزرگسال نیز جریان یافت.
تا کنون 462 نفر از سوادآموزان نهضت سوادآموزى به دانشگاه راه یافته و تا سطح دکتراى حرفهاى پیش رفتهاند که از این تعداد 347 زن و 115 نفر مرد هستند.
ضمن اذعان این مطلب که همه زحمات و تلاشهاى صورت گرفته توسط سازمان نهضت سوادآموزى و تأثیراتى که پیامد تلاشها و رشد کیفیت نقش زنان و مردان در ابعاد اجتماعى، اقتصادى، خانوادگى و سیاسى را که به وقوع پیوسته نمىتوان با رقم و اعداد به تصویر کشاند، ذکر بخشى از آنها نمایانگر تدابیر به کار گرفتهشده در امور پر ثمر و ارزشمند سوادآموزى به ویژه ایجاد، تقویت و شکوفایى توانمندىهاى نهفته افرادى است که طى سالیان متمادى پیش از آموزش، فرصت بروز و جلوهگرى شایستگىها و قابلیتهاى خود را نیافتهاند. بررسى وضعیت سوادآموزى زنان نشان مىدهد پس از صدور فرمان حضرت امام خمینى(ره) و تأسیس سازمان نهضت سوادآموزى از سال 1358 تا پایان سال 1382 حدود 27 میلیون نفر تحت پوشش دورههاى مختلف سوادآموزى قرار گرفتهاند که بیش از 20 میلیون نفر آنان را زنان تشکیل مىدهند. این ارقام همچنین بیانگر این واقعیت ناگوار است که زنان بیش از مردان در چنگال جهل و بىسوادى گرفتار بودهاند.
از این تعداد بیش از 17 میلیون نفر تا پایان سال 81 در کلاسها حضور فعال داشته و بیش از 13 میلیون نفر موفق به دریافت کارنامه قبولى شدهاند. شایان ذکر است که میانگین سنى افراد تحت پوشش سوادآموزى کمى بیش از 28 سال مىباشد.دستاوردها
علاوه بر این فعالیتهاى سوادآموزى دستاوردهاى فراوانى را به همراه داشته است که به پارهاى از آنها اشاره مىشود:
* کاهش آمار بىسوادى
بر اساس نتایج سرشمارى نفوس و مسکن در سال 1355 جمعیت 6 سال و بالاتر کشور تقریباً 1/27 میلیون نفر بوده که از این تعداد حدود 2/14 میلیون نفر بىسواد اعلام شده است. در حالى که طبق سرشمارى سال 1375 تعداد جمعیت 6 سال و بالاتر بیش از 2/52 میلیون نفر بوده و تعداد بىسوادان حدود 7/10 میلیون نفر گزارش شده است. به عبارت دیگر میزان بىسوادى از 5/52 درصد در سال 1355 به 5/20 درصد در سال 1375 کاهش یافته است.
* کاهش تبعیض جنسى در جمعیت باسواد
نتایج سرشمارى انجام شده در دو دهه 1355 و 1375 نشان مىدهد که تفاوت نرخ باسوادى در بین زنان و مردان بیش از 25 کاهش داشته و از 4/23 درصد در سال 1355 به 5/10 درصد در سال 1375 تنزل یافته است.
* کاهش تبعیض منطقهاى در جمعیت باسواد
طبق سرشمارىهاى انجام شده در دهه 75 - 55 میزان باسوادى مناطق شهرى از 5/65 درصد در سال 55 به 7/85 درصد در سال 1375 افزایش یافته است. در همین زمان نرخ باسوادى مناطق روستایى از 5/30 به 6/69 درصد افزایش نشان مىدهد. به عبارت دیگر میزان افزایش باسوادى در مناطق روستایى با شتاب بیشترى صورت گرفته و تفاوت درصد باسوادى بین مناطق شهرى و روستایى بیش از دو برابر کاهش پیدا کرده است.
* رفع بىسوادى
از سال 1365 با شروع آموزش کودکان لازمالتعلیم بازمانده از تحصیل تا سال 1377 بیش از 5/1 میلیون کودک 10 - 6 ساله در مناطق محروم کشور تحت پوشش نهضت سوادآموزى قرار گرفتهاند.(3)
همان طور که پیش از این اشاره شد بررسى و مقایسه وضعیت باسوادى جمعیت 6 ساله و بالاتر طى دو دهه گذشته نشان مىدهد که اختلاف درصد باسوادى زنان و مردان از 4/23 درصد در 1355 به 5/10 درصد در 1375 کاهش یافته است.
این اختلاف در شهر در سال 1355، 19 درصد و در سال 1375، 8 درصد شده است. در روستا نیز مردان در سال 55، 26 درصد و در سال 75، 14 درصد بیش از زنان باسواد بودهاند.
آمار و ارقام نشاندهنده این واقعیت است که: سازمان نهضت سوادآموزى با انجام فعالیتها و اقدامات مؤثر، آفرینش فرصتهاى برابر آموزشى و جبران کاستىهاى آن، که طى سالهاى گذشته بر زنان تحمیل گشته بود، با آسان کردن دسترسى آنان به یادگیرى و آموزش، جان تازهاى در نیمى از پیکره جامعه براى نقشآفرینى و بروز توانایىهاى جدید، دمید. اگر چه هنوز کار تمام نشده، بلکه به نوعى راه هشیارى زنان براى پاسخگویى به انتظارات جامعه آغاز شده است.
تهیه و تدوین مواد آموزشى با توجه به نیازها و گرایشهاى مخاطبان با تکیه بر اصل احترام به دانش و تجارب آنان، در متقاعد ساختن آنها نسبت به اهمیت و ضرورت آموزش در دنیاى کنونى و ایجاد شوق به تداوم برنامههاى آموزشى، نقش مؤثرى خواهد داشت. نهضت سوادآموزى در شرایط کنونى این مهم را از جمله راهکارهاى اساسى خود قرار داده است. در این راهکار، تولید محتواى آموزشى در قالب همکارىهاى بین بخشى انجام گرفته که شمارگان آنها در هر عنوان بالغ بر صد هزار نسخه منتشر و بارها تجدید چاپ شده است. تاکنون متجاوز از بیست میلیون جلد در بین گروههاى هدف توزیع شده است.طرحهاى اجرا شده
نهضت سوادآموزى در راستاى تحقق اهداف سازمان و به منظور انجام وظایف تعیین شده اقدام به اجراى طرحهایى از آغاز تأسیس تا کنون، کرده است که در زیر مختصرى از آنها ارائه مىشود:
* سوادآموزى در قالب بیمه بیکارى
ادامه همکارى سازمان تأمین اجتماعى در قالب بیمه بیکارى فرد بیکار، منوط به شرکت وى در کلاسهاى سوادآموزى شده است.
* آموزش فرد به فرد
این طرح با هدف تحت پوشش قرار گرفتن محرومان از نعمت سواد توسط یک نفر از اعضاى باسواد خانواده و یا فرد باسواد در خارج از خانه براى فرد بىسواد به اجرا گذاشته شد.
* سودآموزى کارکنان و کارگران
با استفاده از این طرح تمامى کارکنان مراکز دولتى و بخشهاى خصوصى مشمول قانون کار و کارگران مراکز تولیدى و صنعتى که از نعمت خواندن و نوشتن محروم باشند، توسط نهضت سوادآموزى باسواد مىشوند. ضمن اینکه ساعات آموزشى این افراد جزء ساعات کار آنان محسوب مىشود و افرادى که در کلاسهاى سوادآموزى شرکت کنند مورد تشویق قرار مىگیرند.
* سوادآموزى نیروهاى مسلّح (ویژه مردان)
بر اساس ابلاغ ستاد فرماندهى کل نیروهاى مسلح، مشمولان بىسواد در یگانهاى نظامى و انتظامى موظف شدند دو دوره مقدماتى و تکمیلى سوادآموزى را طى کنند.
* طرح مساجد
هدف از این طرح بهرهگیرى از تعاون و همکارى ائمه جماعات و امکانات و فضاى موجود مساجد است. با توجه به هماهنگى و همکارى ائمه محترم جماعات مساجد موجبات جذب محرومانى از نعمت سواد در محل کلاسهاى درس که در مساجد تشکیل شد، فراهم گشت.
* طرح مدارس
به موجب این طرح، سوادآموزى اولیاى بىسواد دانشآموزان، از وظایف مدیر هر آموزشگاه بوده و حداقل یک مکان آموزشى مناسب در محیط مدرسه در طول روز و در ساعات مختلف به کلاسهاى سوادآموزى اختصاص مىیابد.(4)
* تشکیل گروههاى پیگیر سواد
آموزش نیمهحضورى گروههاى پیگیر سواد براى افرادى به اجرا گذاشته مىشود که تمایل کمترى به حضور در کلاس دارند. فراگیران در گروههاى پیگیر سواد در سه مرحله، 38 عنوان کتابچه با موضوعات دینى، بهداشتى، اجتماعى و اقتصادى را مطالعه مىکنند. همچنین موفق مىشوند در چارچوب همکارى با دیگر دستگاهها، آموزشهاى تابعى ببینند و ضمن آشنایى با هنرهاى دستى، به تولید و درآمدزایى نیز دست یابند. حضور کم سوادان در گروههاى پیگیر سواد علاوه بر دانشافزایى موجب افزایش مشارکت آنان در محیط خانواده و جامعه محلى شده و کمک زیادى به بهبود شرایط زندگى فردى و اجتماعى آنان مىکند.
این برنامه به عنوان یک برنامه جامع و مهم در سال 1377 موفق به دریافت نشان افتخار «کنیگ سیجانگ» از یونسکو شد.* طرح خدمات مکاتبهاى و رسانهاى
این برنامه به منظور تکمیل فرآیند آموزش نیمهحضورى به غیر حضورى و استمرار ارتباط فراگیران در پایان مراحل گروههاى پیگیر، طراحى و به مورد اجرا گذاشته شده است. در این برنامه با بهرهگیرى از قابلیتها و امکانات شرکت پست جمهورى اسلامى ایران کتابها و نشریات تولیدشده به محل زندگى فراگیران در اقصى نقاط کشور به ویژه مناطق روستایى ارسال مىشود تا پس از مطالعه آنها و سایر اعضاى خانواده مجدداً از طریق پست به اداره نهضت سوادآموزى شهرستان عودت داده شود.
این شبکه ارتباطى به جهت ایجاد فرصتهاى آموزشى و نوآورى در برنامههاى پس از سواد در سال 1378 نشان افتخار «مالکوم آدیسه شیا» را از سازمان ملل متحد (یونسکو) دریافت کرده است.
پس از پایان خدمات مکاتبهاى با بهرهگیرى از کتاب و آشنایى فراگیران با این جریان آموزشى آنها وارد مرحله جدیدى به نام آموزش رسانهاى مىشوند. در این مرحله مواد خواندنى به صورت بستههاى آموزشى و نشریات براى آنها ارائه مىگردد. تاکنون در این زمینه نیم صفحه نوسواد روزنامه اطلاعات در روزهاى پنجشنبه و روزنامه صبح خانواده روزهاى سهشنبه به چاپ مىرسد. مجله نهضت شبکه پیام تلویزیون و جویبار دانش شبکه فرهنگ رادیو به صورت سراسرى براى فراگیران تهیه شده است.* طرح خواندن با خانواده
هدف اساسى این طرح جلب همکارى سوادآموزان و اعضاى خانواده در مطالعه و کتابخوانى است. این طرح کوششى است تا مخاطبان علاوه بر استفاده از تلاشهاى آموزشدهندگان، از مزایاى آموزش کتاب محور نیز استفاده کنند و پس از جدا شدن از نظام آموزش رسمى نهضت، بتوانند به دانشافزایى و مهارتآموزى خود ادامه دهند و عملاً از مهارت خواندن و نوشتن در زندگى بهره ببرند. آموزشیاران در این طرح بیشتر نقش ناظر، راهنما و تسهیل کننده را ایفا مىکنند و سوادآموزان و خانواده آنان مشارکت بسیار فعالانه دارند. این طرح شامل 15 عنوان کتاب در زمینههاى فرهنگى، اجتماعى و اعتقادى و مانند اینها مىباشد که سه عنوان ویژه دوره مقدماتى، شش عنوان ویژه دوره تکمیلى و شش عنوان ویژه دوره پایانى است. این کتابها در اختیار آموزشیاران و از طریق سوادآموزان در اختیار خانوادهها قرار مىگیرد. این طرح با گذشت یک دهه همچنان مورد استقبال سوادآموزان و خانوادههاى آنان مىباشد.
اجراى این طرح سبب شد جایزه سازمان فرهنگى آیسسکو در سال 2003 به نهضت سوادآموزى تعلق گیرد.* آموزش دختران شاغل روستایى بازمانده از تحصیل
این طرح با سرمایهگذارى سازمان نهضت سوادآموزى و نمایندگى صندوق حمایت از کودکان ملل متحد و همکارىهاى شایسته استاندارىها و فرماندارىهاى 6 استان از 1379 آغاز گردید.
از اهداف این طرح، گسترش و افزایش فراگیرى اجتماعى دختران؛ تشویق دختران که علىرغم سختىها، آموزش را ترجیح مىدهند؛ کمک به بهبود زندگى دختران کارگر و آموزش کاربردى بر اساس نیاز مخاطبان را مىتوان نام برد. از ویژگىهاى مهم این طرح، شناسایى روستاهایى که بیشترین بازماندگى از تحصیل دختران در سنین 10 الى 18 ساله را داشتهاند، مىباشد. همچنین مىتوان به نیازسنجى انواع حرفههاى مورد نیاز دختران، تهیه مطالب آموزشى مربوط به مهارتهاى زندگى و تهیه فیلمهاى آموزشى در زمینه جمعیتى، بهداشتى، کشاورزى، دامدارى و تشکیل تعاونىهاى روستایى، اشاره کرد.
اجراى این طرح در جمهورى اسلامى ایران موجب گردید در سال 2000 لوح تقدیر سازمان علمى - فرهنگى یونسکو به نهضت سوادآموزى اختصاص یابد.* طرح آموزش کودکان لازمالتعلیم
بر اساس مصوبه مجلس شوراى اسلامى در 1366، سازمان نهضت سوادآموزى موظف شد در روستاهایى که آموزش و پرورش حضور ندارد، کودکان لازمالتعلیم (دوره ابتدایى) را تحت پوشش قرار دهد. این طرح تا 1378 اجرا شد.
* طرح آموزش مهاجران افغان
این طرح با هدف ارائه خدمات آموزش سواد و مهارتهاى اساسى زندگى به دختران و زنان مهاجر افغانى در 6 استان کشور در یک دوره زمانى مشخص به اجرا گذاشته شد.
* آموزش سوادآموزى از طریق تلویزیون
همزمان با اجراى طرح بسیج سوادآموزى در سال 1369، نظر به اینکه امکان حضور تمامى افراد بىسواد در کلاسهاى سوادآموزى وجود نداشت با هماهنگى و همکارى سازمان صدا و سیماى جمهورى اسلامى ایران، آموزش سوادآموزى دوره مقدماتى از طریق تلویزیون در 90 جلسه و به مدت 90 روز براى مخاطبان در سراسر کشور پخش شد و به این ترتیب زمینه بهرهبردارى بىسوادان از آموزش از طریق تلویزیون فراهم شد.
ایجاد مراکز یادگیرى محلى
نهضت سوادآموزى به منظور محرومیتزدایى، عمده فعالیت خود را به مناطق روستایى بخصوص زنان روستایى اختصاص داده است. همچنین به منظور به حداقل رساندن میزان بىسوادى و تثبیت سواد در کمسوادان جامعه، طرحهاى مختلفى را به اجرا گذاشته است. از جمله، طرح مراکز یادگیرى محلى است که از سال 1380 به صورت ملى در سراسر کشور اجرا گردید. در قالب این طرح در سال 1380 تعداد 65 مرکز با 67 حرفه و مهارت مختلف تشکیل گردید، در سال 1382 شمار این مراکز به 2054 مرکز افزایش یافت.
آموزشهایى که در این مراکز ارائه مىشود ضمن توانمندسازى دختران، زنان، پسران و مردان براى قرار گرفتن در روند توسعه فرهنگى، اجتماعى از نظر اقتصادى نیز موجبات بهبود زندگى گروههاى هدف را فراهم ساخته، به همین دلیل تقاضا براى ایجاد مراکز در روستاها و مناطق محروم شهرى رو به گسترش است.
اهداف عمده ایجاد مراکز یادگیرى محلى عبارتند از:
1 - انجام تعهد نسبت به سند آموزش براى همه.
2 - کاربردى کردن آموزشها و متناسبسازى آنها با نیازهاى واقعى مخاطبان.
3 - مشارکت دادن مردم و دستگاههاى اجرایى ملى، استانى و محلى در امر سوادآموزى.
4 - غنىسازى محیط زندگى روستاییان از طریق فعالیتهاى فرهنگى و اجتماعى.
5 - منطقهاى و محلى کردن تدریجى سواد.
در این مراکز خدمات مشاورهاى از جمله خدمات مربوط به تنظیم خانواده، آموزش سواد و مهارتهاى اساسى زندگى، آموزش حرفههاى درآمدزا، تشکیل گروههاى پیگیر سواد براى جلوگیرى از بازگشت به بىسوادى، برگزارى مراسم ملى - مذهبى، ارائه مىشود.
مخاطبان مراکز یادگیرى محلى محدود به گروه سنى خاصى نیست و مىتواند شامل کودکان پیشدبستانى، کودکان بازمانده از تحصیل، زنان، جوانان و افراد خارج از مدرسه نیز باشد. اگر چه اکثر مخاطبان این مراکز را دختران و زنان تشکیل مىدهند.(5)
اما به رغم تلاشهاى گستردهاى که سازمان نهضت سوادآموزى پس از انقلاب اسلامى در جهت ایجاد بستر رشد و اعتلاى زنان بىسواد و کمسواد جامعه کرده است و مختصرى از آن بیان شد، هنوز موانعى تا تحقق کامل اهداف و برنامههاى سوادآموزى به ویژه براى زنان وجود دارد که از میان برداشتن آنها در توان یک گروه یا یک سازمان نیست. در واقع همچنان که بىسوادى درد ملى است از میان برداشتن آن نیز یک عزم ملى را مىطلبد.نشانها و جوایز دریافتى سازمان نهضت سوادآموزى از یونسکو
1- دیپلم افتخار و جایزه نوما در سال 1369:
این جایزه به واسطه طرح بسیج سوادآموزى (که مقارن با سال بینالمللى سوادآموزى به اجرا گذاشته شده بود) به سازمان نهضت سوادآموزى اهدا شد. در اجراى این طرح بسیج گستردهاى صورت گرفت و فعالیتهاى سوادآموزى به سه برابر سالهاى قبل افزایش یافت. این طرح در کاهش قدر مطلق بىسوادى، آموزش کودکان لازمالتعلیم و سوادآموزى بزرگسالان در مناطق محروم فاقد محیط آموزشى بسیار مؤثر بوده است.
2- نشان افتخار در سال 1377:
در سال 1377 نشان افتخار سازمان علمى، فرهنگى، آموزشى ملل متحد (یونسکو) به برنامههاى پس از سواد در جمهورى اسلامى اهدا شد. این برنامهها جهت تقویت مهارتهاى خواندن و نوشتن و تشویق به مطالعه و ترویج مهارتهاى شغلى و روابط خانوادگى طراحى شده بود که حدود 2 میلیون نفر از افراد نوسواد و کمسواد را تحت پوشش آموزشهاى خود قرار مىداد.
3- جایزه مالکوم آدسیه شیا در سال 1378:
این جایزه به خاطر طراحى و ارائه خدمات مکاتبهاى به سازمان نهضت سوادآموزى اعطا شد. طرح خدمات مکاتبهاى که یک شبکه ارتباطى برنامههاى پس از سواد به شمار مىرود، فرصت آموزشى براى افرادى که به رغم علاقهمندى به یادگیرى دانش جدید، قادر به آموزش حضورى نیستند، ایجاد مىکند و ترویجدهنده آموزش از راه دور مىباشد.
4- جایزه سوادآموزى نوما در سال 1379:
این جایزه به خاطر اجراى پروژه آموزش دختران شاغل روستایى 18 - 10 ساله خارج از مدرسه در استانهاى آذربایجان شرقى، آذربایجان غربى، کردستان، خراسان، لرستان، سیستان و بلوچستان به سازمان نهضت سوادآموزى اعطا شد.
پروژه آموزش دختران روستایى توانسته بود فرصت آموزشى براى دختران بازمانده از تحصیل ایجاد کند و با همکارى کارفرمایان و والدین آنها آموزش ترکیبى سواد و مهارتهاى اساسى زندگى را براى نخستین بار در ایران به اجرا در آورد. با اجراى این پروژه بسیارى از شاخصهاى آموزشى نیز بهبود یافت.(6)5 - جایزه سازمان فرهنگى آیسسکو در سال 1382:
اجراى طرح خواندن با خانواده و موفقیتهاى فرهنگى آن سبب دریافت جایزه آیسسکو در 1382 گردید.
بخشى از تحولات اخیر سوادآموزى
تجارب و موفقیتهاى به دست آمده در دهه اوّل فعالیتهاى سوادآموزى و همچنین وجود ظرفیتها و قابلیتهاى فراوان در این عرصه، زمینه مشارکت نمایندگىهاى ملل متحد در جمهورى اسلامى ایران و نمایندگىهاى منطقهاى با سازمان نهضت سوادآموزى را بیش از پیش فراهم ساخت. این همکارىها ضمن همخوانى برنامههاى جهانى با برنامههاى ملى کشور، موجب گردید ظرفیتهاى جدید و رویکردهاى نو از جمله توجه ویژه به کودکان و زنان در سوادآموزى، ایجاد شده و بر غناى تجربى و علمى آن افزوده شود، از جمله این همکارىها:
الف) انواع همکارىهاى مشترکUNFPA LMO,:
این همکارىها تحت عنوان آموزش جمعیت از طریق برنامههاى سوادآموزى مهمترین اقدامات این همکارى عبارتند از:
1- تولید دو کتاب اطلاعرسانى تحت عنوان «بیایید بهتر زندگى کنیم» و «چگونه فرزندان سالم داشته باشیم».
2- تولید کتابهایى با عناوین «بهداشت دختران، زنان و نوزادان»، «رفتار با کودکان از تولد تا 6 سالگى»، «رفتار با نوجوانان» و «فصل شکفتن».
3- چاپ دو شماره فصلنامه علمى - آموزشى و جمعیتى تحت عنوان پیام زندگى.
4- چاپ مسائل جمعیتى و مسئولیتهاى والدین در 60 نشریه محلى و ملى.
5- اجراى پروژه توانمندسازى دختران و زنان سرپرست خانواده با هدف آموزشى ترکیبى سواد و مهارتهاى اساسى زندگى و شغلى ویژه دختران و زنان سرپرست خانواده طى سالهاى 80 - 79 و تولید 5 عنوان کتابچه کاربردى ویژه مخاطبان پروژه.ب) همکارى مشترک Lmo,unicef:
این همکارىها تحت عنوان ایجاد فرصتهاى آموزشى و توانمندسازى کودکان و زنان در سه مرحله در قالب سه پروژه انجام گرفت که موضوع اجمالى آن به شرح ذیل مىباشد:
1- اطلاعرسانى و آگاهسازى کودکان و زنان از حقوق و مسئولیتهاى خود، با اقدام سادهنویسى نه جلد مجموعه کتابهاى حقایقى براى زندگى.
2- آموزش دختران شاغل روستایى بازمانده از تحصیل (18 - 10 ساله) با هدف گسترش و افزایش فراگیرى اجتماعى و تعدیل تعصبات سنتى در خصوص آموزش دختران و کمک به بهبود زندگى دختران کارگر، با اقدام تشکیل کلاسهاى آگاهسازى و مهارتهاى اساسى زندگى و شغلى با توجه به اوقات فراغت مخاطبان با استفاده از آموزشیاران زن، نیز تأمین کلیه هزینههاى تحصیلى مخاطبان و آموزش انواع حرفههاى مورد تقاضا.
3- ارائه خدمات آموزش پایه براى کودکان، زنان افغانى و ایرانى (37 - 10 ساله) با هدف دسترسى به خدمات آموزش پایه براى مخاطبان پروژه، با اقدام به تهیه راهنماى آموزش مهارتهاى اساسى زندگى به صورت مجموعه دو جلدى شامل آموزش والدین، تغذیه با شیر مادر، حقوق کودکان، مراقبت براى رشد و تکامل کودکان خردسال، رشد روانى - اجتماعى کودکان و تشکیل 2950 کلاس و تحت پوشش قرار دادن 44000 نفر از کودکان و زنان ایرانى و افغانى.پ) همکارىهاى مشترک با دفتر منطقهاى یونسکو در آسیا و اقیانوسیه (proup):
این همکارى در قالب دو پروژه خواندن با خانواده که به مناسبت سال بینالمللى سوادآموزى (1990) فراخوان جهانى شده بود و همچنین پروژه ایجاد مراکز یادگیرى محلى شروع شده و ادامه یافته است.
ت) همکارىهاى مشترک Lmo, Accu:
این همکارى در دو زمینه زیر انجام شد:
1- تشکیل پنجمین کارگاه زیر منطقهاى تولید مطالب یادگیرى سواد پایه براى جمعیت دورافتاده (محروم) جنوب آسیا.
2- راهاندازى مرکز منبع سوادآموزى (L.R.C)
- آموزش با روشهاى جدید تدریس تحت عنوان یاددهى - یادگیرى مشارکتى جایگزین روشهاى سنتى گردید. گسترش و تعمیق آن با توجه به محتواى آموزشى جزء برنامههاى جارى و در دست اقدام است.
- آموزش ترکیبى سواد و مهارتهاى اساسى زندگى و شغلى که باعث برقرارى پیوند بین سواد و زندگى شد.
- بر اساس مطالعات و نیازسنجىهاى صورت گرفته و در راستاى افزایش دانش و مهارتهاى شغلى نیروى انسانى، برنامههاى آموزشى در قالب دورههاى ضمن خدمت کوتاه و بلند مدت طراحى و اجرا شد. به طور میانگین هر ساله براى قریب به 1800 نفر از کارکنان، دورههاى آموزش ضمن خدمت کوتاهمدت و از سال 65 تا 82 دورههاى آموزش بلندمدت براى 3203 نفر در مقاطع کاردانى، کارشناسى، کارشناسى ارشد در رشتههاى مختلف تحصیلى با توجه به رشتههاى شغلى کارکنان ادارى و آموزشى برگزار شده است.
- به منظور جلوگیرى از بازگشت به بىسوادى سوادآموختگان و همچنین حفظ، تقویت و تثبیت مهارتهاى آموخته شده فراگیران و کمک به آنان در جهت استمرار یادگیرى در خارج از کلاس درسى، شبکههاى ارتباطى مختلفى به وجود آمد تا در پناه تعامل و ارتباط و بهرهگیرى از فناورى و آموزش از راه دور، سوادآموزى جریان داشته باشد. در همین راستا در سال 70 مدیریت تداوم آموزش در معاونت آموزش و نیروى انسانى سازمان با راهکارهاى تشکیل گروههاى پیگیر، استفاده از خدمات مکاتبهاى و رسانهاى، غنىسازى محیط با مواد مکتوب، مشارکت با کتابخانهها، برگزارى مسابقات کتاب و کتابخوانى، مشارکتهاى بین بخشى، برنامههاى ارتباطى محلى و منطقهاى و ... تشکیل شد.
- انجام فعالیتهاى پژوهشى و برنامهریزى مبتنى بر تحقیقات.جهتگیرىهاى اساسى (چشمانداز) توسعه سوادآموزى
در کشور ایران نهضت سوادآموزى به عنوان تنها متولى ارائه خدمات آموزشى تا سطح پنجم بزرگسال فعالیت مىکند. بنابراین با توجه به دو دهه تجربه موفق سوادآموزى و با نظر به ضرورتهاى آینده در چارچوب سند چشمانداز افق 1404 هجرى شمسى، با سواد کردن کامل گروههاى سنى، ارتقاى سطح دانش و تحصیل سوادآموختگان، هدایت سوادآموزى به بخش غیردولتى و خصوصى، گسترش فعالیتهاى سوادآموزى به سمت آموزش چندرسانهاى نیمهحضورى و غیر حضورى و بهبود و اصلاح نظام آموزشى سوادآموزى از جهتگیرىهاى اساسى توسعه سوادآموزى کشور به شمار مىرود.(7)
بخشى از چالشها، محدودیتها و تنگناهاى توسعه سوادآموزى
1- فقدان منابع آمارى و اطلاعات اسمى از وضعیت سواد و کمسوادى جامعه مخاطب.
2- مسدود نشدن ورودى بىسوادى.
3- ناکافى بودن مواد آموزشى خواندنى متناسب با نیازهاى واقعى مخاطبان در سطح ملى و منطقهاى.
4- ناکافى بودن پژوهشهاى کاربردى مربوط به سوادآموزى و آموزش عمومى بزرگسالان.
5- محدودیت منابع مالى.
6- عدم وجود پایگاه ثابت سوادآموزى در مناطق شهرى و روستایى.(8)بخشى از فرصتها، قابلیتها و امکانات توسعه سوادآموزى
1- باورها و اعتقادات دینى.
2- پیام تاریخى حضرت امام خمینى(ره).
3- حمایت مقام معظم رهبرى از فعالیتهاى سوادآموزى و وجود نماینده محترم ایشان در سازمان.
4- چشمانداز برنامه 20 ساله و مواد قانونى برنامه چهارم توسعه، مصوب مجلس شوراى اسلامى.
5- اعلام دهه جدید سوادآموزى از سوى سازمان یونسکو (از سال 2003 تا 2013) و همچنین تعهد دولت به میثاق بینالمللى آموزش براى همه.
6- تغییر نگرش نسبت به تعریف سواد در بین ملتها (در سطح جهانى).
7- نوآورىهاى آموزشى و اصلاح روشهاى یاددهى - یادگیرى و آموزش مهارتهاى اساسى زندگى.
8- ایجاد و گسترش مراکز یادگیرى محلى (clc) براى پاسخگویى به نیازهاى واقعى مردم.
9- حمایتهاى بینالمللى از برنامههاى سوادآموزى.
10- وجود امکانات و ظرفیتهاى محلى و منطقهاى در زمینه سوادآموزى.
11- قابلیت جذب همکارى آموزشى و فرهنگى سایر دستگاهها در حوزه آموزش همگانى و ...(9)تعریف و مفاهیم:
دوره مقدماتى: این دوره اولین دوره تحصیلى بزرگسالان نهضت سوادآموزى است. در این دوره سوادآموزان با شناخت کافى که نسبت به حروف الفباى فارسى و نحوه کاربرد آنها در کلمات پیدا مىکنند به راحتى از عهده خواندن و نوشتن متون ساده فارسى نظیر روزنامه و مجلات برمىآیند و ریاضیات را در سطحى که جوابگوى نیازهاى روزمره آنها باشد فرا مىگیرند. مدت این دوره 200 تا 270 ساعت است. ارزش تحصیلى این دوره معادل دوم ابتدایى مىباشد.
دوره تکمیلى: دومین دوره تحصیلى بزرگسالان نهضت سوادآموزى است. در این دوره سوادآموزان با کلمات و متون ساده فارسى به طورى که بتوانند افکار خود را با خواندن و نوشتن انتقال دهند و افکار دیگران را بگیرند، آشنا مىشوند و با یادگیرى روخوانى قرآن مجید و انجام محاسبات ریاضى مورد نیاز زندگى روزمره خود و افزایش معلومات، مهارتهاى لازم را به دست مىآورند. مدت این دوره 288 تا 378 ساعت است. ارزش تحصیلى این دوره معادل سوم ابتدایى است.
دوره پایانى: سومین دوره تحصیلى بزرگسالان نهضت سوادآموزى است. سوادآموزان علاوه بر تثبیت آموختههاى خود مىتوانند پس از کسب مهارتهاى لازم و موفقیت در مواد امتحانى آن براى شرکت در پایه پنجم نظام رسمى آموزش کشور آماده شوند. مدت این دوره 576 ساعت است و ارزش تحصیلى آن معادل چهارم ابتدایى است. دوره پنجم بزرگسال: در این دوره سوادآموزان همانند دانشآموزان پایه پنجم ابتدایى و با استفاده از کتب آموزش و پرورش تحصیل مىکنند و در صورت موفقیت در امتحان نهایى مىتوانند به مقاطع بالاتر ارتقا یابند.
بىسواد: کسانى که مهارت کافى در خواندن و نوشتن و حساب کردن ندارند.
کمسواد: کسانى که تا حدى مهارتهاى مربوط به سواد را به دست آورده اما نمىتوانند در زندگى روزمره خود از این مهارتها استفاده کنند.
نوسواد: فردى است که دوره مقدماتى یا عمومى یک برنامه سوادآموزى را تمام کرده و آماده است که به تنهایى و با اتکا به آموختههاى خود بدون راهنمایى مستقیم یک آموزشیار (معلم سوادآموزى) به یادگیرى ادامه دهد.
سوادآموز بزرگسال: به فردى اطلاق مىگردد که بیش از ده سال تمام سن داشته باشد و از تحصیل در نظام آموزشى رسمى کشور بازمانده، و در کلاسهاى نهضت سوادآموزى ثبت نام کند.
پس از سوادآموزى: بر اساس تعریف یونسکو این برنامه بخشى از برنامه آموزش مداوم است که فرد پس از موفقیت در دورههاى مقدماتى یا عمومى سوادآموزى وارد آن مىشود.
آموزش مداوم: پس از طى دورههاى سوادآموزى پایه، به مرور با افزایش نسبت باسوادى و کاهش تعداد بىسوادان، برنامههاى آموزش مداوم به منظور استمرار بخشیدن به یادگیرى و فراهم ساختن شرایط براى پذیرش تغییرات گسترش مىیابد.(10)منابع: -
1 - دکتر احمد آقازاده، تاریخ آموزش و پرورش ایران، انتشارات ارسباران، چاپ اوّل، تابستان 1382.
2 - دکتر زهرا صباغیان، شناخت بزرگسال و روشهاى سوادآموزى، دفتر پژوهش، تألیف نهضت سوادآموزى، تهران 1372، چاپ دوم.
3 - زنان - مشارکت و برنامهریزى براى توسعه پایدار، مرکز امور مشارکت زنان.
4 - هادى ابراهیمیان، على کیاشرى، گزارش فعالیتها و دستاوردهاى سازمان نهضت سوادآموزى، خرداد 1382.
5 - گزارش عملکرد نهضت سوادآموزى در بیست سال اخیر، سازمان نهضت سوادآموزى، 1379.
6 - سند چشمانداز جمهورى اسلامى ایران در افق 1404 هجرى شمسى و سیاستهاى کلى برنامه چهارم توسعه، سازمان مدیریت و برنامهریزى کشور، آذر 1382.
7 - راهبردهایى در راستاى ترویج آموزش دختران، یونیسف، تهران 1373.پىنوشتها: -
1) راهبردهایى در راستاى ترویج آموزش دختران، یونیسف، ص22.
2) على ابراهیمیان، گزارش فعالیتها و دستاوردهاى سازمان نهضت سوادآموزى، ص2 - 1.
3) همان، ص 4 و 3.
4) سازمان نهضت سوادآموزى، گزارش عملکرد نهضت سوادآموزى در بیست سال اخیر، ص71 - 70.
5) گزارش فعالیتها و دستاوردهاى سازمان، بخش دوم و سوم.
6) همان، ص 115 - 114.
7) سازمان مدیریت و برنامهریزى کشور، سند چشمانداز جمهورى اسلامى ایران در افق 1404 هجرى شمسى، ص 73.
8) همان، ص71.
9) همان، ص 72.
10) گزارش فعالیتها و دستاوردهاى سازمان نهضت سوادآموزى، ص 57 و 59 و 60.
)