زن و خانواده در 25 سال نشر کتاب‏
«گزارشى کوتاه از وضعیت انتشار کتاب در موضوع زنان و خانواده پس از انقلاب اسلامى ایران»(1)

زهره میرحسینى‏

[رشد چشمگیر نشر کتاب پس از پیروزى انقلاب به ویژه در دهه اخیر، یکى از شاخص‏هاى مهم توسعه مى‏باشد. این امر در موضوع زنان و خانواده، هر چند به خاطر مشکلات دوران جنگ تحمیلى و فضاى خاص آن، در سال‏هاى اولیه رشد کمى داشته اما شتاب آن در سال‏هاى بعد نشان مى‏دهد که این موضوع تبدیل به یکى از محورهاى اصلى و مورد توجه در جامعه شده به گونه‏اى که تنها در سال 80 نزدیک به 130 عنوان کتاب در این زمینه منتشر شده است. البته جامعه جوان و رو به رشد ما، همچنان نیازمند است که این سیر صعودى ادامه یابد و هر سال عناوین کتاب‏هاى منتشر افزایش یافته و شامل همه زمینه‏هاى و مسائل زن و خانواده گردد.]

پس از انقلاب اسلامى به دلیل مسائلى چون جنگ تحمیلى که مدت هشت سال تمام نیروها را به خود مشغول کرد، در خصوص انتشارات در موضوع زنان و خانواده تلاش بسیار کمى صورت گرفت. در اواخر دهه پنجاه، شش عنوان کتاب در موضوع زنان منتشر شده، به موضوع خانواده پرداخته نشده است.
در سال 1358 عناوین زیر در موضوع زنان منتشر شده است:
- زنان ایران متشکل شویم: زن و تحقیر زن و قانون زن در ایران توسط انتشارات جمعیت زنان ایران؛
- نقش زنان در جنبش آزادى‏بخش فلسطین توسط انتشارات 22 بهمن؛
- در باره رهایى زنان، انتشارات سپیده؛
- نقش زنان در انقلاب اسلامى با گفتارى از امام و ناصر مکارم، انتشارات الفتح؛
- پیش به سوى تشکیل دسته‏هاى پیشمرگان زنان، بدون معرفى ناشر؛
در سال 1359 کتابى تحت عنوان وظایف و نقش زنان ویتنامى در مرحله نوین انقلابى توسط انتشارات چکیده منتشر شد.
در دهه شصت به ویژه پس از پایان جنگ تحمیلى و اوایل دهه هفتاد به تدریج شاهد انتشاراتى در این حوزه هستیم. در سال 1367 کتابى تحت عنوان «برگزیده مسائل زنان» توسط وزارت فرهنگ و آموزش عالى منتشر شده، در آن به مسائل مربوط به خانواده نیز پرداخته شده است. در موضوع زنان نیز کتابى با عنوان نقش زنان مسلمان در جنگ توسط انتشارات پیام آزادى در همین سال منتشر شده است.
نتیجه آنکه در اواخر دهه پنجاه و دهه شصت به علت محور بودن موضوع جنگ و مسائلى چون محاصره اقتصادى، عناوین منتشره بیشتر پیرامون مسائل انقلاب و جنگ مى‏باشد، سپس در دهه هفتاد با مسائل و موضوعات مربوط به پیامد جنگ، شاهد رشد انتشارات در حوزه زنان و خانواده هستیم. این عناوین از سال 71 تا 75 بسیار کم، سپس از سال 76 افزایش مى‏یابند. در سال 78، شاهد انتشار 69 عنوان در این باره هستیم که بالاترین میزان انتشار طى این دهه مى‏باشد.
پس از انقلاب اسلامى تا کنون 466 عنوان در حوزه مسائل زنان و خانواده به زبان فارسى منتشر شده است. در سال‏هاى 78 تا 81 شش عنوان به زبان عربى منتشر شده که سه عنوان آن در سال 80 انتشار یافته، در هر یک از سال‏هاى دیگر یک عنوان منتشر شده است.
کتاب‏هاى حوزه زنان و خانواده که در سال‏هاى 71 تا 81 منتشر شده، در مقایسه با عناوین منتشره در حوزه علوم اجتماعى در همان سال‏ها در جدول شماره یک نشان داده شده است.

جدول شماره 1: توزیع فراوانى آثار منتشره در حوزه زنان و خانواده (1381 - 1371)

سال انتشار	تعداد عناوین علوم اجتماعى	تعداد عناوین زنان و خانواده	درصد
71	575	2	34/0%
72	631	1	15/0%
73	826	1	12/0%
74	937	2	12/0%
75	978	2	2/0%
76	1127	8	7/0%
77	1288	45	49/3%
78	1535	69	49/4%
79	1948	53	72/2%
80	2741	127	63/4%
81	3126	128	09/4%

چنان که در جدول شماره یک مشاهده مى‏شود از میان 438 عنوان منتشره در 11 سال در این حوزه، بیشترین عناوین منتشره متعلق به سال 1381 با 128 عنوان، سپس سال 1380 با 127 عنوان مى‏باشد. کمترین عناوین منتشره مربوط به اوایل دهه هفتاد یعنى سال‏هاى 72 و 73 با یک عنوان مى‏باشد.
به نظر مى‏رسد مسائل پس از جنگ و دگرگونى نیازهاى جامعه، توجه ناشران را کم کم به این مسئله مهم جلب کرده است، به طورى که از نیمه دهه هفتاد با رشد چشمگیرى در این باره روبه‏رو هستیم. مسائلى چون سرپرستى فرزندان و حضانت از آنها توسط همسرانى که شوهران‏شان در جنگ شهید یا مفقود شده‏اند، نیز رشد باسوادى میان زنان و توجه به حقوق خویش در محیط خانواده و جامعه و ... در این رشد بى‏تأثیر نبوده است.
شایان ذکر است با بررسى‏هاى به عمل آمده مشخص شد در سال 82 در این موضوع 14 عنوان منتشر شده، در سال 83 نیز تا کنون 13 اثر انتشار یافته است.
در جدول شماره 2 توزیع جغرافیایى ناشران این حوزه طى سال‏هاى 1381 - 1367 مشخص شده است.

جدول شماره 2: توزیع فراوانى ناشران بر حسب حوزه جغرافیایى در موضوع زنان و خانواده‏

محل نشر	تعداد	درصد
تهران قم اصفهان مشهد زاهدان تربت‏جام کرمانشاه آبادان شیراز سبزوار یزد	243 50  20 12 5 4 3 1 1  1 1	2/71 66/14 86/5 5/3 46/1 17/1 87/0 29/0 29/0 29/0 29/0

چنان که در جدول مشاهده مى‏شود بیشترین ناشران در تهران متمرکز هستند و کمترین میزان انتشارات مربوط به شهرستان‏هاى آبادان، سبزوار، شیراز و یزد با یک عنوان منتشره مى‏باشد.
در جدول شماره 3 به بررسى گرایش‏هاى موضوعى این عناوین پرداخته شده است. از میان 404 عنوان منتشره در سال‏هاى 71 تا 83 موضوع‏هاى آنها در 10 زیرگروه موضوع تقسیم‏بندى شد.

جدول شماره 3: توزیع فراوانى عناوین منتشره در حوزه زنان و خانواده بر حسب زیرگروههاى موضوعى‏

موضوع	تعداد	درصد
تنظیم خانواده	88	7/21
قوانین حقوقى (با تأکید بر ازدواج و طلاق)	68	83/16
تربیت فرزندان	48	88/11
روابط زن و مرد (زناشویى و همسردارى)	46	38/11
مدیریت خانواده و خانه‏دارى	38	4/9
روانشناسى زنان و خانواده	36	9/8
مسائل اجتماعى و اخلاقى (اسلام و خانواده)	32	9/7
تبعیض جنسى علیه زنان (بدرفتارى با زنان)	25	1/6
بهداشت خانواده	17	2/4
اشتغال و جنبه‏هاى اقتصادى	6	4/1

چنان که در جدول بالا مشاهده مى‏شود بیشترین عناوین منتشره در حوزه زنان و خانواده به مسئله تنظیم خانواده پرداخته است که دلایل فراوانى دارد، از جمله رشد بى‏رویه جمعیت پس از انقلاب اسلامى که دولت و ملت را با مشکلات فراوانى چون مسکن، بهداشت، آموزش، اشتغال و ... روبه‏رو کرده است. از طرفى، وارد کردن درس تنظیم خانواده به عنوان یک واحد درسى اجبارى براى تمامى رشته‏هاى دانشگاهى سبب شد که نویسندگان به نگارش کتبى در باره سرفصل‏هاى این درس بپردازند. از طرف دیگر، رشد بى‏رویه جمعیت در بیست و پنج سال اخیر و مشکل تورم اقتصادى منجر به بروز چالش‏هاى دیگرى نیز شده است؛ از جمله بالا رفتن آمار طلاق در جامعه. از این‏رو کتبى در باره مسائل حقوقى ازدواج و طلاق (به ویژه در مورد قوانین و مقررات طلاق) از طرف ناشران منتشر شده است تا همسران حقوق خویش را در این ارتباط باز شناسند.
شرکت نمایندگان ایران در مجامع و نشست‏هاى بین‏المللى در مورد حقوق زنان مانند نشست جهانى پکن و کنوانسیون حقوق زنان نیز در رشد انتشارات در این موضوع بى‏تأثیر نبوده است.
کمترین میزان انتشار، در موضوع اشتغال زنان و تأثیر آن بر خانواده است. با توجه به حضور روزافزون زنان در عرصه‏هاى آموزش عالى، حضور آنان در عرصه‏هاى اجتماعى و اشتغال امرى گریزناپذیر مى‏نماید، از این‏رو توجه به انتشار کتاب‏هایى در باره اشتغال زنان اعم از چگونگى خوداشتغالى تا کار در سازمان‏هاى مختلف، از زمینه‏هایى است که با توجه به نیاز جامعه، ناشران باید به آن توجه بیشترى مبذول کنند.
موضوع بهداشت زنان و بهداشت خانواده نیز مى‏تواند بیش از گذشته مورد توجه قرار گیرد، زیرا اگر مواد خواندنى مناسب در این راستا به فراوانى در اختیار زنان قرار گیرد، در بالا رفتن بهداشت خانواده، در نتیجه بهداشت جامعه کمک شایان توجهى مى‏شود که منجر به کاهش هزینه‏هاى بهداشتى و در نهایت به سود مردم و حکومت است.
پیشنهاد مى‏شود ناشران پیش از اقدام به نشر کتاب، ابتدا به بازاریابى بپردازند، یعنى با پرسش از گروههاى گوناگون مردم از جمله زنان در رده‏هاى مختلف (اعم از خانه‏دار یا شاغل و غیره) از نیازهاى مطالعاتى عام و خاص آگاه شوند، آنگاه بر مبناى نیازسنجى (که مى‏تواند سالانه با توزیع پرسشنامه بین گروههاى نمونه انجام شود) اقدام به گردآورى اطلاعات کنند، سپس با شناسایى زمینه‏هاى مورد نیاز مطالعاتى، به پر کردن خلأهاى موجود اقدام نمایند.
در این راستا باید به سطح سواد مخاطبان نیز توجه کرد و به نشر خواندنى‏هایى با سبک نگارش ساده و روان براى زنان و خانواده‏ها اقدام نمود. به این ترتیب هم مخاطبان به نیازهاى مطالعاتى و آموزشى خویش از طریق بازار نشر دست پیدا مى‏کنند، هم ناشران سود بیشترى برده و با استقبال عمومى روبه‏رو مى‏شوند. موضوعاتى چون بهداشت روانى خانواده و بدرفتارى با زنان، جاى کار بیشتر دارد.
در پایان، ذکر این نکته ضرورى است که کتابخانه‏هاى عمومى نقش مهمى در گسترش اطلاعات مربوط به زنان و خانواده مى‏توانند ایفا کنند. مسئولان گزینش کتاب در کتابخانه‏هاى عمومى نیز باید بیشتر از گذشته به نیازهاى واقعى جامعه (با نیازسنجى‏هایى که از طریق کتابخانه‏ها و مراجعان به عمل مى‏آورند) همت گمارند.

1) اطلاعات مربوط به این گزارش از لوح فشرده کتیبه، ویرایش 3 و پایگاه خانه کتاب استخراج شده است.