تلاشهاى جدید در نگرش به مسائل زنان
گزارشى از عملکرد دفتر مطالعات و تحقیقات زنانالهام رضایى
[«دفتر مطالعات و تحقیقات زنان» مرکزى علمى پژوهشى وابسته به حوزه علمیه خواهران است که در سال 1377 با هدف تبیین دیدگاه نظاممند دین درباره زن و خانواده و پرورش پژوهشگر و کارشناس در حوزه مطالعات اسلامى زنان فعالیت خود را آغاز کرده است. ساختار تشکیلاتى، سیاستهاى راهبردى و دستاوردهاى بدست آمده از فعالیتهاى شش سال گذشته این مرکز در گزارشى که پیش روى شما است مورد بررسى قرار گرفته است گفتگو با حجتالاسلام زیبایىنژاد، مسئول مرکز نیز به همین هدف صورت گرفته است.]
پیدایش
پس از به ثمر رسیدن انقلاب شکوهمند اسلامى ایران، زنان همدوش و همگام با مردان ضمن حضور در عرصههاى مختلف، نقش مهم و تعیینکنندهاى را در پیشبرد اهداف والاى انقلاب و نظام ایفا کردهاند. هر چند در این سالها تلاشهایى در خصوص ارتقاى مقام شامخ زن صورت گرفته اما هنوز مشکلات بسیارى، زنان را احاطه کرده است که رفع موانع و چالشها و ضرورت توجه به طرح نظریه در ایجاد تمدن اسلامى توسط رهبر معظم انقلاب و فرهیختگان حوزه و دانشگاه نیازمند تلاش جدیدى در نگرش به زن و خانواده و ارائه الگویى نوین در دفاع از شخصیت و حقوق زنان است. یکى از مراکزى که در این جهت شکل گرفته و علىرغم مدت کوتاهى که از تأسیس آن مىگذرد، فعالیتها و خدمات قابل گزارشى را ارائه کرده، مرکز علمى، پژوهشى «دفتر مطالعات و تحقیقات زنان» است که به همت مسئولان مربوط و حوزه علمیه قم از مهرماه سال 77 فعالیت خود را آغاز کرده است.
اهداف
این نهاد با هدف تبیین دیدگاه نظاممند دین در باره زن و خانواده، پرهیز از نگاه تکبُعدى و در نظر گرفتن ابعاد اخلاقى، اعتقادى و رفتارى در ترسیم الگوى متعالى از زن براى دستیابى وضعیت فعال و غیر منفعل، به پرورش پژوهشگر و کارشناس در حوزه مطالعات اسلامى زنان و خانواده و ارتقاى آگاهىها و تحلیلها در این حوزه با تکیه بر دادههاى نو پرداخته است. تعمیق و ژرفبخشى به پژوهشها و کارشناسىهاى دینى در حوزه زنان و پاسخگویى به نیازهاى نظرى (تئوریک) و دفاع از مرزهاى اعتقادى در این حوزه از دیگر اهداف اعلام شده این مرکز مىباشد.
اما دفتر مطالعات و تحقیقات زنان مهمترین سیاستهاى خود را همگنسازى پژوهشها و مطالعات بنیادى و کاربردى با نیازهاى مخاطبان، جلب مشارکت بانوان در فعالیتهاى پژوهشى دفتر، بهرهمندى از پژوهشگران ویژه در قالب هیئت علمى به منظور تشکیل هستههاى تخصصى و همکارى و تعامل با اشخاص حقیقى و حقوقى به منظور استفاده از ظرفیتها و توان علمى آنان و توسعه و تعمیق پژوهشها و کارشناسان معرفى کرده است. ضمن اینکه براى پژوهشهایى که قابلیت استفاده و تأثیرگذارى در برنامهریزى کشور را دارند، حق اولویت قائل شده است. موضوعاتى مانند رویارویى با ایدز، شبیهسازى و ... همچنین روزآمدى پژوهشها، دورى از انجام پژوهشهاى موازى با سایر مراکز پژوهشى، پرهیز از ورود به احزاب سیاسى و بررسى میانرشتهاى پدیدهها و مسائل مربوط به حوزه زن و خانواده از دیگر سیاستهاى مهم شوراى برنامهریزى دفتر مىباشد.شوراى برنامهریزى
ارکان تشکیلاتى دفتر مطالعات و تحقیقات زنان مشتمل بر شوراى برنامهریزى (که مرکّب از مدیران ارشد دفتر، نماینده مرکز مدیریت حوزه علمیه خواهران و تعدادى از کارشناسان مسائل زنان است) کار تدوین سیاستها، برنامههاى درازمدت و سالیانه و تصویب طرحهاى کلان و نظارت بر برنامهها و سیاستهاى مصوّب را عهدهدار مىباشد.
مدیریت پژوهش
مدیریت پژوهش وظیفه تشکیل گروههاى پژوهشى، انجام پژوهشها، تشکیل جلسات علمى، تدوین فصلنامهها و ویژهنامههاى تخصصى، مشاوره علمى به پژوهشگران و ارتباط کارشناسانه با نهادهاى پژوهشى به منظور گسترش و تعمیق پژوهشها را بر عهده دارد و یکى دیگر از ارکان تشکیلاتى این دفتر مىباشد.
گروههاى علمى
گروههاى علمى دفتر را حلقههاى تخصصى متشکل از اعضاى هیئت علمى و پژوهشگران تشکیل مىدهند که تدوین و سفارش مقالات علمى، تشکیل جلسات و فرآیند کارشناسى و مشاوره را زیر نظارت مدیریت پژوهش بر عهده دارند.
مدیریت اطلاعرسانى
مدیریت اطلاعرسانى، سومین رکن این نهاد، وظیفه گزینش اطلاعات و دادههاى تخصصى مشتمل بر کتب، مقالات و ...، طبقهبندى موضوعى و آمادهسازى آن براى استفاده پژوهشگران و کارشناسان و ارائه به مخاطبان دفتر را عهدهدار است. نمایهپردازى آثار علمى، تشکیل پرونده علمى، زمینهسازى براى تدوین اصطلاحنامه تخصصى زنان و تأسیس پایگاه اطلاعرسانى، از دیگر وظایف این مدیریت است.
گفتنى است در شوراى برنامهریزى، مدیریت پژوهش و اطلاعرسانى تعدادى کارشناس زن حضور دارند.واحد آموزش
چهارمین رکن تشکیلاتى دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، واحد آموزش مىباشد که تشکیل دورههاى آموزشى پژوهشى، تشکیل دورههاى آموزش ترویجى جهت ارائه آخرین یافتهها به دانشجویان، طلاب و جامعه علمى کشور و کمک به تأسیس رشته تخصصى زنان (در صورت تصویب) در حوزه علمیه، از وظایف این واحد مىباشد.
ارتباطات فرهنگى
واحد ارتباطات فرهنگى وظیفه شناسایى صاحبنظران و کارشناسان مسائل زنان و معرفى به مدیریت پژوهش به منظور بهرهمندى از توان و ظرفیتهاى علمى، ارتباط با سایر نهادها جهت شناسایى توانمندىها و زمینهسازى براى تعامل و همکارى بیشتر و ارائه توانمندىها به جامعه علمى، اطلاعرسانى شفاهى به نخبگان و مسئولان، تدوین بیانیههاى دفتر، تشکیل نشستهاى علمى و همایشها و حضور در کنفرانسهاى علمى و نمایشگاههاى مراکز فرهنگى را به دوش کشیده است.
نشریه
واحد نشریه، به عنوان ششمین رکن دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، انتشار نشریه «حورا» را که در فاز اوّل به صورت نشریه داخلى عرضه مىشود، در دست دارد تا در قالب آن افزون بر طرح مسائل و مشکلات زنان، مباحث اندیشهاى و نقد اندیشه را در حوزه مطالعات آنان مطرح سازد.
دفتر برنامهریزى و نظارت
هماهنگى مدیریت و واحدها، برنامهریزى به منظور آسانسازى فعالیتها و کارآمدتر شدن روابط سازمانى و نظارت شکلى بر عملکرد مجموعه را دفتر برنامهریزى و نظارت که از دیگر اجزاى تشکیلاتى این مرکز است، عهدهدار مىباشد.
واحد ادارى مالى
در نهایت، واحد ادارى مالى به عنوان آخرین رکن، مسئول پیگیرى امور ادارى، مالى، پرسنلى، رفاهى، خدمات نشر و توزیع آفرینشها و تولیدات دفتر مىباشد.
برنامه و پروژهها
اما دفتر مطالعات و تحقیقات زنان در جهت دستیابى به اهداف مورد نظر، تدابیر و برنامههایى را در دستور کار خود قرار داده که از آن جمله است:
1. انجام پژوهشهاى بنیادین و کاربردى با توجه به نیازهاى دو قشر مهم دانشگاهى و حوزوى.
2. پیگیرى طرح بزرگ تدوین «الگوى جامع شخصیت زن در اسلام» که از دو سال پیش آغاز و بخش نخست آن به جامعه علمى کوثر تقدیم شده و مراحل بعدى در حال انجام مىباشد.
3. همچنین چاپ و نشر کتابهایى چون «درآمدى بر نظام شخصیت زن در اسلام»، «فمینیسم، جنسیت، دانشهاى فمینیستى»، «مسائل و مشکلات زنان، اولویتها و رویکردها»، «آیینه زن»، «زن در نگاه روشنفکران»، «شروط غیر معتبر و آثار حقوقى آن در معاهدات بینالمللى با نگاهى به کنوانسیون محو تمام اَشکال تبعیض علیه زنان» و «کنوانسیون محو تمام اَشکال تبعیض علیه زنان» مهمترین کتابهایى هستند که در باره زنان منتشر شدهاند.
4. تشکیل جلسات علمى، همایشها و میزگردهاى کارشناسى، یکى دیگر از برنامههاى دفتر است. «هماندیشى بررسى مسائل و مشکلات زنان»، «نشست دفاع از حقوق زنان ما و نظام بینالملل» و جلسات مسئلهشناسى «جهانىسازى و مسائل زنان»، «روسپىگرى»، «بحران جنسى»، «آسیبشناسى خانواده» و «شبیهسازى» حاصل تلاش و تدوین این برنامههاست.
5. از دیگر برنامههاى دفتر، پرورش پژوهشگران و کارشناسان است که افزون بر تشکیل دورههاى آموزشى ویژه براى تعدادى از بانوان پژوهشگر با مدرک 3 و 4 حوزه از سال 78، طرح جذب هیئت علمى در قالب گروههاى پژوهشى در دست پیگیرى است و مطالعات اولیه به منظور پیشنهاد رشته تخصصى مطالعات زنان به حوزه علمیه انجام شده است.
6. آشناسازى جامعه علمى کشور و طلاب و دانشجویان با مهمترین مباحث زنان، برنامه بعدى مؤسسه مىباشد. تا کنون شش دوره آموزشى بدین منظور انجام شده است. در دوره اوّل و دوم خواهران حوزه و دانشگاه مقیم قم، در دوره سوم اساتید معارف اسلامى دانشگاهها، اساتید حوزهها و اعضاى نهادهاى غیر دولتى زنان و بانوانى از تهران حضور داشتند. دوره چهارم با شرکت بیش از 60 نفر از دانشجویان دختر بسیجى برگزیده از سراسر کشور برگزار شد. شرکتکنندگان دوره پنجم و ششم را 60 نفر از خواهران دانشگاهها و حوزههاى علمیه تهران شامل مىشدند.
7. از دیگر برنامههاى دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، اطلاعرسانى به مخاطبان مىباشد که علاوه بر تأسیس پایگاه اینترنتى، نرمافزار ریحانه (مشتمل بر بیش از 600 آیه و چندین هزار روایت شیعه در بیش از 2700 موضوع به صورت CDدر باره زن و خانواده) تهیه شده است.کتاب و مقالهشناسى
برنامه کتابشناسى زنان نیز با معرفى هزار عنوان کتاب و مقاله، اطلاعات مورد نیاز پژوهشگران را در سایت دفتر مطالعات، تأمین خواهد کرد.
کتابخانه تخصصى
پشتیبانى از پژوهشگران و کارشناسان حوزه به عنوان آخرین برنامه، تأسیس کتابخانه تخصصى زنان با بیش از سه هزار جلد کتاب به زبانهاى فارسى، عربى و انگلیسى و تشکیل پرونده علمى مشتمل بر هزاران مقاله از نشریات تخصصى و کتب علمى را بر عهده دارد تا پژوهشگران را در ارائه پژوهشهاى همخوان با فضاى علمى کشور یارى کند.
پایگاه اطلاعرسانى
پایگاه اطلاعرسانى دفتر مطالعات و تحقیقات زنان از اردیبهشت سال 82 با هدف تقویت پژوهشها و کارشناسان از طریق پشتیبانى اطلاعاتى، توسعه ارتباط میان دفتر مطالعات و فرهیختگان و نهادها و ایجاد جریان علمى فرهنگى از طریق انتقال دادهها و تحلیلهاى نو و ارائه دیدگاه نظاممند دینى، آغاز به کار کرده است. جهتگیرى پژوهشى و علمى، پرهیز از ورود به گرایشهاى سیاسى، توجه به مخاطبان جهانى و داخلى، تازگى اطلاعات و تحلیلها، سرعت در انتقال اطلاعات و تنوع بخشیدن به حمایتهاى اطلاعاتى از پژوهشگران، مهمترین سیاستهاى پایگاه است.
معرفى دفتر به مخاطبان و جلب بیشتر همکارى و مساعدت آنان، اطلاعرسانى از پژوهشهاى اسلامى انجام شده در حوزه زن و ارائه محصولات پژوهشى دفتر به مخاطبان، اقداماتى است که توسط این پایگاه انجام مىشود. همچنین ارائه اطلاعات نوین از مسائل زنان، عرضه پیوسته تحلیل مهمترین مسائل زنان، مباحث مطرح شده در دورههاى آموزشى و جلسات علمى دفتر در قالب صوت و تصویر و گفتگوهاى علمى با مخاطبان از دیگر برنامههاى پایگاه اطلاعرسانى دفتر مىباشد.
فاز اوّل از مراحل اجرایى سایت که در زمینه کتابشناسى به معرفى بیش از دو هزار عنوان کتاب پرداخته یا به طور کامل و یا در فصلهایى مسائل زنان را مطرح کرده، در دسته دوم از این کتب به فهرست فصلهاى مربوطه نیز اشاره شده است. در این بخش کتابخانههایى که کتب آنها در فاز اوّل معرفى شدهاند شامل: کتابخانه تخصصى دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، کتابخانه تخصصى تاریخ اسلام و ایران، کتابخانه پژوهشکده حوزه و دانشگاه، کتابخانه مؤسسه در راه حق، کتابخانه مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(ره) مىباشند. از ویژگىهاى کتابشناسى کتب زنان، موضوعى بودن، وجود فهرست الفباى موضوعات و جستجوى آسان مىباشد.
اکنون فاز دوم این طرح با حجم حدود هزار کتاب در حال افزایش به مجموعه مذکور مىباشد.
از دیگر موارد موجود در سایت، کتابهاى تماممتن مىباشد که ضمن دسترسى به متن کامل کتابهاى منتشره دفتر، امکان چاپ آسان متن و یکسان بودن شماره صفحات الکترونیکى با شماره صفحات متن چاپى فراهم مىباشد. مقالات تماممتن نیز همین ویژگىها را دارد.نمایه مطبوعات و نوارخانه
نمایه مطبوعات نیز به نمایهسازى مطالب مربوط به زنان در مطبوعات کثیرالانتشار پرداخته و آنها را به صورت موضوعى ارائه مىکند که به کاربران امکان جستجوى پیشرفته، استفاده از فیشهاى الکترونیکى و چاپ فیشها و تایپ فارسى در ویندوزهاى انگلیسى را مىدهد.
در بخش مباحث ویژه، مهمترین مباحث و مسائل جارى زنان مورد توجه قرار مىگیرد و اخبار و گزارشهاى مربوط به آن ارائه مىشود.
نوارخانه، قسمت دیگرى از پایگاه اطلاعرسانى این مرکز است که محتواى کامل تعدادى از نوارهاى صوتى علمى، آموزشى و تبلیغى موجود در دفتر را ارائه مىکند.
فیلمهاى آموزشى، علمى و تبلیغى موجود در دفتر به صورت CD و VHS در اختیار متقاضیان قرار مىگیرد. همچنین هر گونه انتقاد و پیشنهادى از طریق سایت به اطلاع دفتر مىرسد.گفتگو با مسئول دفتر مطالعات
براى آشنایى بیشتر با عملکرد دفتر مطالعات و تحقیقات زنان و دیدگاههاى این دفتر، با حجتالاسلام آقاى محمدرضا زیبایىنژاد، مسئول دفتر گفتگو کردیم. آقاى زیبایىنژاد، ضعف بنیههاى علمى را مهمترین مشکل تحقق اهداف این مرکز مىداند و در باب نظریهپردازى در مسائل زنان، مىگوید:
«نظریهپردازى، استعدادهاى خاصى را مىطلبد که متأسفانه هنوز زمینه پرورش این استعدادها فراهم نشده است. پر هزینه بودن تحقیقات پژوهشى، مشکل دیگر این بخش است؛ ضمن اینکه نظام ارزشیابى درستى هم وجود ندارد.»ایشان با بیان اینکه مدیریتها به گونهاى است که کار حجیم را مىپسندند، مىافزاید:
«همت افراد تحت تأثیر شرایط فعلى به سمت پژوهشهاى گزارشگونه مىرود، در حالى که باید سعى شود کارهاى تولیدى بیشترى ارائه گردد که امیدواریم بتوانیم دریچه جدیدى را در این خصوص باز کنیم و دو قشر مهم طلبه و دانشجو را با دانش بیشتر آشنا سازیم. از آنجا که روحیه نقّادى ما نسبت به دانشهاى روز کم شده، با پرورش و پالایش دادههاى خود، بازبینى درست و کافى از علوم مختلف داشته باشیم.»
از وى پرسیدیم:حضرت امام خمینى با دید کلان و جامع و شجاعت خویش، بابهاى جدیدى را براى بازبینى بسیارى از مسائل گشودند. دفتر مطالعات در حوزه مسائل زنان، از این فرصت چه بهرههایى را جهت طرح درست مباحث زنان برده و مىبرد؟
دید امام خمینى نسبت به زن تحت تأثیر عنصر زمان و مکان تغییر مىکرد، چنان که در پیش از انقلاب با توجه به شرایط حاکم بر جامعه آن روز، اعتقادى به حضور زنان در عرصههاى مختلف نداشتند اما پس از انقلاب با عنایت ویژه به برابرى حقوق زن و مرد، صریحاً زنان را به مشارکت در عرصههاى اجتماعى، فرهنگى، علمى و ... فرا مىخواندند که در شرایط فعلى، مهمترین وظیفه ما توجه به ایدهها و آرمانهاى امام خمینى(ره) مىباشد که این ایدهها را تبدیل به سیاست کنیم و نقاط مبهم را رفع و الگوى مناسبى را از زن امروز ترسیم کنیم. در نهایت مهمترین وظیفهاى که بر دوش ما نهاده شده، ترسیم الگویى جامع از ایدههاى امام براى شخصیت زن است.
پرسیده شد:دفتر مطالعات در مقابل برخى نگاهها که تشابه محورى و تساوىخواهى را در حقوق و جایگاه زنان مطرح و ترویج مىکنند، مسئله «تناسبمحورى» را مطرح کرده است. این راهبرد بر چه اساس و با چه هدفى انتخاب شده است؟
در مقابل دیدگاه جوامع سنتى که بر تفاوتهاى زن و مرد پافشارى کرده و آنها را باعث تحقیر زنان مىدانند و اندیشه مدرن که مطرح مىسازد زن و مرد صرفاً در ویژگىهاى بیولوژیکى متفاوتند و تمام مرزهاى زنان و مردان قابل برداشت مىباشد، ما معتقدیم چنین دیدگاههایى به تباهى زن و مرد مىانجامند؛ پس باید حد میانهاى را پذیرفت که هم حجتى دینى داشته باشد و هم ضمانت اجرایى. در این راستا با به رسمیت شناختن تفاوتهاى زن و مرد باید این اختلافات را در مسیر اتحاد دو جنس قرار داد و آنها را به طور مکمل بیان کرد، نه مزاحم. هدف ما از طرح ایده تناسبمحورى، ترسیم راه میانهاى است بین جریان سنتى و مدرن که مىتواند افق روشنى را براى زنان ترسیم کند.
سؤال کردیم:دفتر مطالعات به عنوان یک مؤسسه حوزوى، طرح مباحث زنان و خانواده در حوزه را در بعد نظرى و حکمشناسى، نیز از نظر موضوعشناسى در چه سطحى مىبیند؟ چه نیازهایى را در این خصوص احساس مىکند و براى حساس کردن مجامع حوزوى به این نیازها چه تلاشهایى داشته است؟
قوانین موجود باید آسیبشناسى شوند و در صورت امکان، این قوانین در مجارى قانونى وضع و با مسائل خانواده هماهنگ شوند؛ اصلاحات حقوقى با اصلاحات فرهنگى باید مطابقت یابند و سیاستها به طرف واقعیتنگرى سوق داده شوند. سیستم قانونگذارى نیز اگر طبق سیاستهاى کلان پیش رود و برنامههاى کلان به صورت قانون، لوایح و برنامههاى فرهنگى درآید، بسیارى از مشکلات موجود برطرف مىگردد؛ ضمن اینکه در حال حاضر، مهمترین مشکل در این بخش، ضعف کارشناسى در حل مسائل زنان مىباشد که باید به آن توجه کرد.
پرسیدیم:عمدهترین چالشهاى پیش روى نظام اسلامى در حوزه مسائل زنان، دختران و خانواده، از نظر شما چه چیزهایى هستند؟
نفوذ فرهنگ مدرن در فرهنگ اسلامى بزرگترین چالش در این زمینه است. متأسفانه در جامعه فعلى تحلیل درستى از مباحث روز به عمل نمىآید و ما در آینده با مشکلى جدى در این بخش مواجه مىشویم. از طرفى، ذهن جوان درگیر با فرهنگ مدرن است و از طرف دیگر، نظامى که نتوانسته مباحث دینى را به خوبى تبیین کند، از اینرو برخى زنان تحصیلکرده که تحت تأثیر فرهنگ مدرن قرار مىگیرند، احساس مىکنند در حق آنان اجحافى صورت گرفته، پس مقابل ما موضع مىگیرند. این برآیند زیر سؤال رفتن نظام در بُعد کارآمدىِ آن است که به عنوان چالشى مهم مطرح مىشود.
حجتالاسلام زیبایىنژاد با اظهار تأسف از اینکه در توجه به دین فقط فقهمحورى مد نظر قرار گرفته، مىگوید:
«قانون زمانى که با اصلاحات اخلاقى و اعتبارى همراه نباشد، موفق نخواهد بود، همان طور که حوزه مطالعات زنان نیز تا کنون پیرو احساسات بوده و در اصلاحات، نگرشى سطحى داشته؛ از اینرو نتوانسته است نیازها را به خوبى بشناسد و آنها را پاسخگو باشد.»
در پایان سؤال شد:در سیاستهاى دفتر مطالعات به همگنسازى پژوهشها و مطالعات کاربردى با توجه به نیازهاى مخاطبان اشاره شده است. این نیازسنجى به چه صورتى عملى مىشود؟
شناخت مخاطبان و نیازسنجى آنها از کارهاى مهم ماست. دفتر مطالعات و تحقیقات زنان سعى کرده با تعامل بهتر و بیشتر، مدیران نظام را که به نحوى با مسائل زنان، کارشناسان، نیروهاى حوزوى و دانشگاهى و ... در ارتباط هستند، به توجه بیشتر فرا خواند ضمن اینکه این دفتر نیازسنجى مخاطبان خود را طبق تخمین و تقاضاهاى رسیده ارزیابى مىکند و همین نیازها، مشکلات و تقاضاهاى مخاطبان، مبناى تحلیلى مىشود که دریافت شده است.
)