شخصیت حضرت فاطمه(س) از دریچه منابع اهل سنّت
محمدیعقوب بشوى
مقدمه:
در منابع تفسیرى، حدیثى، رجالى و تاریخى اهل سنت صدها آیه (با پژوهش نگارنده، 135 آیه به دست آمد) در شأن فاطمه(س) و صدها روایات در باره فضایل و کمالات معنوى و شخصیت بىنظیر امابیها، سرور زنان همه عالم، دختر یگانه رسول اکرم(ص) یافت مىشود. بحث و تحلیل و جمعآورى آنها نیازمند چندین جلد کتاب سترگ است.
در این مقاله برترى فاطمه(س) بر مریم(س) از دیدگاه قرآن، روایات شیعى و سنى و دیدگاه دانشمندان اهل سنت بحث شده است، به امید اینکه همه ما از شفاعت ایشان در روز محشر بهرهمند شویم.برترین زن جهان
«و إذْ قالتِ الْملائکةُ یا مریمُ إنّ اللَّه اصطفیکِ و طَهَّرکِ و اصْطفیکِ على نساء العالمین؛(1) به یاد آر زمانى را که ملائکه گفتند: اى مریم، بدان خدا تو را براى اهدافى که دارد انتخاب کرد و پاکیزه گرداند و از میان همه زنان عالم برگزید.»
دانشمندان اهل سنت در ذیل این آیه روایات زیادى در باره برترى و فضل چهار زن آوردهاند. این روایات را صحابه معروفى همچون ابنعباس، انس، ابىلیلى، ابوهریره، عایشه، عبدالرحمن بنابىلیلى، جابر بنعبداللَّه، ابوسعید، حذیفه، امسلمه، ابواسلمى، ابنمسعود، ابنعمر، عمران بنحصین، جابر بنسمره، ابىبریده اسلمى و دیگران گزارش کرده، از اهل بیت امام على(ع) و از خودِ حضرت فاطمه(ع) نقل کردهاند. نمونههایى از این گونه روایات را ذکر مىکنیم.
رسول خدا(ص) خطاب به فاطمه(ع) فرمود: «یا فاطمة ألا ترضین أنْ تکونى سیدة نساء العالمین، و سیدة نساء هذه الامة، و سیدة نساء المؤمنین؛(2) اى فاطمه، آیا خشنود نیستى که برترین بانوى زنان جهان و بانوى زنان این امت و بانوى زنان باایمان باشى!»
این حدیث را حاکم و ذهبى صحیح مىدانند.(3) بغوى گفته: «بر درستى این حدیث، اتفاق نظر هست».(4) پیامبر(ص) در جاهاى مختلف و متعدد با تعابیر گوناگون بر افضلیت و برترى فاطمه زهرا(ع) بر همه زنان عالم تأکید داشت. هنگامى که فاطمه بیمار شده بود و پیامبر این سخن را به اصحاب گفت، آنان همراه پیامبر براى عیادت فاطمه به خانهاش آمدند. پیامبر از بیرون خانه صدا زد که: دخترم، خودت را بپوشان چون جمعى از یاران به عیادت تو مىآیند، از آنجا که لباس دخترش فاطمه کافى نبود عباى خود را از پشت در به او داد. پیامبر و یاران وارد شدند و بعد از عیادت از خانه بیرون آمدند، رو به یکدیگر کرده از بیمارى فاطمه اظهار تأسف مىکردند، پیامبر به آنها فرمود: «اما إنّها سیدة النساء یوم القیامة؛(5) بدانید او بانوى تمام زنان در قیامت است.»
عایشه روایت مىکند: «روزى فاطمه نزد پیامبر آمد. راه رفتن او درست مانند راه رفتن رسول اکرم بود، پیامبر فرمود: خوش آمدى دخترم، پس او را طرف راست یا چپ خود نشاند، بعد رازى در گوش او گفت و به دنبال آن فاطمه گریان شد. گفتم: چرا گریه مىکنى؟ [پاسخ نداد] بار دیگر پیامبر راز دیگرى به او گفت، فاطمه خندان شد. گفتم: تا امروز شادى که چنین با غم نزدیک باشد ندیده بودم. از علت آن سؤال کردم. فاطمه گفت: سرّ رسول خدا را فاش نمىکنم! رازدارى ادامه داشت تا پیامبر از دنیا رفت. آنگاه سؤال کردم، گفت: مرتبه اوّل پیامبر به من فرمود: جبرئیل هر سال یک بار قرآن را بر من عرضه مىداشت، امسال دو بار عرضه داشت، فکر مىکنم فقط به این دلیل است که اجل من نزدیک شده، و تو اولین کسى خواهى بود که به من ملحق مىشوى. هنگامى که این سخن را شنیدم گریه کردم.
سپس فرمود: «اما ترضین أنْ تکونى سیدة نساء أهل الجنة أو نساء المؤمنین؛ خشنود نمىشوى که بانوى زنان بهشت یا زنان باایمان باشى» هنگامى که این سخن را شنیدم شاد و خندان شدم.»(6)
در برخى روایات از سیادت چهار زن صحبت شده است. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «افضل نساء العالمین خدیجة، و فاطمة و مریم و آسیة امرأة فرعون».(7)
در روایات تعابیر مختلفى آمده همچون: «خیر نساء العالمین أربع مِنْهُنّ فاطمة؛ أفضل نساء أهل الجنة أربع منهن فاطمة؛ سیدة نساء اهل الجنة أربع منهن فاطمة» که مضمون همگى برترى بانوى آفتاب بر تمامى زنان است. همچنین «کمل مِن الرجال کثیر و لم یکمل مِن النساء إلا مریم بنت عمران و آسیه بنتمزاحم (امرأة فرعون) و خدیجة بنت خویلد و فاطمة بنت محمد؛(8) بسیارى از مردان، کامل گشتند و از میان زنان، اینان کامل شدند: «مریم (دختر عمران) آسیه (دختر مزاحم و زن فرعون) خدیجه (دختر خویلد) و فاطمه (دختر محمد)».فاطمه برتر است یا مریم؟!
براى روشن شدن این مسئله باید به دو منبع اصلى یعنى قرآن و روایات رجوع کنیم تا معلوم شود کدام افضل معرفى شده است.
فاطمه افضل از مریم از منظر قرآن:
در آیه است: «و إذْ قالت الملائکةُ یا مریمُ إنّ اللَّه اصطفیکِ و طهرّکِ و اصطفیکِ على نساء العالمین یا مریمُ اْقنُتى لربّکِ و اسْجدى و ارْکعى مع الراکعین؛(9)
و به یاد آر زمانى را که ملائکه گفتند: اى مریم، بىشک خداوند تو را برگزیده و تو را طهارت بخشیده و بر زنان عالم برترى داده است. اى مریم، براى پروردگارت فروتن و مطیع باش و سجده کن و با سایر رکوعکنندگان رکوع کن.»
در این آیات دو نکته قابل دقت است.
1- برگزیدن (اصطفاء) مریم بر زنان عالم: ممکن است در ابتدا به ذهن برسد مریم بر همه زنان عالم (چه فاطمه و چه غیر او) برترى دارد زیرا «على نساء العالمین» گفته است. این آیه درست مثل آیه «یا بنىاسرائیل اْذکروا نعمتى التى انعمتُ علیکم و إنّى فضَّلتُکم على العالمین»(10) مىباشد. روشن است که بنىاسرائیل به طور نسبى امت برگزیده در عصر و زمان خویش مىباشند، نه امت برگزیده در همه قرون و اعصار، زیرا خداوند به امت اسلامى خطاب کرده مىفرماید: «کنتم خیر امة»(11) یعنى شما (مسلمانان) بهترین امت هستید. خیر و بهتر و افضل امت، امت اسلامى است، نه بنىاسرائیل. همین طور است برگزیدن مریم بر زنان زمان خویش. چنین برداشتى از روایات هم به دست مىآید. در تفسیر این آیه ابنعباس، حسن و ابنجریج گفتهاند: «مراد از (اصطفاء) مریم، برترى او بر زنان زمان خودش مىباشد».(12) ابنانبارى همین قول را به اکثر نسبت داده که برگزیدن همین قول یعنى برترى مریم بر زنان عصر خویش را انتخاب کردهاند.(13)
مانند همین گفته از ابنعباس و دیگران از جمله سدى(14) هم نقل شده است و بسیارى از مفسران سنى همین قول را انتخاب کردهاند.(15)2- رکوع با رکوعکنندگان:
به مریم امر شده «و ارکعى مع الراکعین» همان طور که به بنىاسرائیل امر شده بود «و اقیموا الصلاة و اتوا الزکوة و ارکعوا مع الراکعین؛(16)
و نماز را به پا دارید و زکات بپردازید و با رکوعکنندگان رکوع کنید.»
در هر دو آیه به حضرت مریم و بنىاسرائیل امر شده که با رکوعکنندگان رکوع کنند. از این دو آیه به دست مىآید کسانى که برتر از مریم و بنىاسرائیل هستند وجود دارند، زیرا مریم و بنىاسرائیل را دستور داده که همراه و پشت سر آنان باشند. رکوعکنندگان چون امام و پیشواى حضرت مریم و بنىاسرائیلاند، از اینها افضل هستند. قرآن مجید این رکوعکنندگان را در آیه ولایت معرفى کرده است: «إنّما ولیکم اللَّه ... و هم راکعون».(17) رکوعکنندگان، اهل بیت عصمت و طهارت(ع) مىباشند، به ویژه امام اوّل حضرت على بنابىطالب(ع).(18)
فاطمه زهرا(س) باعث افتخار مریم(س) است زیرا قرآن مجید دو سوره در حق فاطمه(س) و در مدح و ستایش ایشان نازل کرده است، یعنى سوره دهر(19) و سوره کوثر؛(20) همچنین آیه تطهیر(21) بر عصمت و طهارت آن بانو تأکید کرده، این آیه مخصوص اهل بیت به ویژه فاطمه(س) است.(22) در آیه مودت(23) محبت فاطمه را بر همه مسلمان تا روز قیامت واجب قرار داده،(24) در سوره احزاب(25) صلوات پیوسته مؤمنان را بر وجود فاطمه(س) دستور داده است.(26) همچنین دهها آیات قرآنى(27) بر فضیلت و برترى فاطمه(س) دلالت دارند. این همه فضایل براى مریم کجا سراغ دارید؟!
فاطمه زهرا(ع) حجت خدا بر مردم بوده،(28) در آخرت مقام شفاعت را دارد.(29) محبت وى در صد جاى هولناک به کار آدم مىآید(30) وى پاره تن پیامبر مىباشد.(31) همچنین غضب او غضب خدا و رضاى او رضاى خداوند است.(32) فاطمه(ع) با مریم(س) اصلاً قابل قیاس نیست.
در پایان شایان ذکر است: برخى از دانشمندان اهل سنت همچون «نسفى» برگزیدن مریم به خاطر ولادت حضرت عیسى بدون پدر دانستهاند.(33)برترى فاطمه علیهاالسلام از دیدگاه برخى دانشمندان اهل سنت
1- گفته آلوسى: وى در ذیل آیه 42 آل عمران مىنویسد: «با این آیه افضلیت مریم بر فاطمه اثبات مىشود، البته اگر مراد از «نساء العالمین» زنان تمام اعصار و ادوار باشد اما از آنجایى که گفته شده، مراد، زنان زمان مریم مىباشد، پس او بر فاطمه زهرا برترى ندارد و افضل نیست.»
او در ادامه مىنویسد: «حدیثى را پیامبر فرمود: «انّ فاطمة البتول أفضل النساء المتقدمات و المتأخرات؛ فاطمه بر تمامى زنان گذشته و آینده برتر است.»
با این حدیث برترى و افضلیت فاطمه بر تمام زنان ثابت مىشود، زیرا او روح و روان رسول خدا مىباشد، از اینرو بر عایشه نیز برترى مىیابد.»(34)
2- سهیلى: وى حدیث معروف «فاطمة بضعة منى» را ذکر مىکند، سپس مىگوید: «هیچ کس را مساوى با بضعة (جگرگوشه) رسول اللَّه نمىدانم.»(35)
3- زرقانى: «آنچه که امام مقریزى، قطب الخضیرى و امام سیوطى با دلیلهاى واضح برگزیدهاند آن است که فاطمه افضل از همه زنان عالم حتى مریم است.»(36)
4- سفارینى: «فاطمه افضل از خدیجه است، به خاطر لفظ سیادت و همین طور افضل از مریم مىباشد.»(37)
5- ابنالجکنى: «بنا بر قول صحیحتر فاطمه از همه زنان افضل است».(38)
6- شیخ رفاعى: «فاطمه افضل از همه زنان است، بنا بر آنچه عدهاى زیادى از بزرگان متقدمین و دانشمندان جهان، صحیح دانستهاند.»(39)
7- دکتر محمدطاهر القادرى برخى احادیث افضلیت چهار زن را یادآور مىشود، سپس مىگوید: «در بین این احادیث هیچ تعارضى نیست زیرا، افضلیت دیگران (مانند مریم، آسیه و خدیجه) مربوط به زمان خودشان است، یعنى آنها در زمان خودشان از همه زنها افضل بودند، لیکن افضلیت سرور جهان، عام و مطلق است و شامل همه عالم و همه زمانهاست.»(40)برترى فاطمه(ع) بر مریم از نگاه اقبال:
مریم از یک نسبت عیسى عزیز
از سه نسبت حضرت زهرا عزیز
نور چشم «رحمة للعالمین»
آن امام اولین و آخرین
آن که جان در پیکر گیتى رسید
روزگار تازه آیین آفرید
بانوى آن تاجدار «هل اتى»
مرتضى مشکلگشا شیر خدا
مادر آن مرکز پرگار عشق
مادر آن کاروان سالار عشق
آن یکى شمع شبستان حرم
حافظ جمعیت خیر الأُمَم
تا نشینند آتش پیکار و کین
پشت پا زد بر سر تاج و نگین
و آن دگر مولاى ابرار جهان
قوّت بازوى احرار جهان
در نواى زندگى سوز از حسین
اهل حق حریتآموز از حسین
سیرت فرزندها از اُمّهات
جوهر صدق و صفا از اُمّهات
بهر محتاجى دلش آن گونه سوخت
با یهودى چادر خود را فروخت
مزرع تسلیم را حاصل بتول
مادران را اسوه کامل بتول(41)برترى فاطمه(ع) بر مریم از منظر روایات اهل سنت
در روایت صحیح پیامبر گرامى اسلام(ص) فرمود:
«یا فاطمة ألا ترضین أنْ تکونى سیدة نساء العالمین و سیدة نساء هذه الامة و سیدة نساء المؤمنین.»(42)
این روایت را حاکم و ذهبى هر دو صحیح مىدانند. این روایت رساترین دلیل بر افضلیت فاطمه(ع) بر همه زنان عالم (از حوا تا قیام قیامت) است و هر گونه برداشت نادرست را برطرف کرده است.
در روایتى دیگر پیامبر گرامى اسلام(ص) خطاب به دختر عزیزش مىفرماید: «ألا ترضین أنّک سیدة نساء العالمین.» فاطمه عرض مىکند: مریم چه مىشود؟ فرمود: «تلک سیدة نساء عالمها؛(43) او سرور زنان زمان خویش بود.»
در یک حدیث طولانى ابنعباس از رسول خدا(ص) روایت کرده: «ابنتى فاطمه فإنّها سیدة نساء العالمین مِن الأوّلین و الآخرین؛(44) دخترم فاطمه بىشک سرور زنان عالمین از اولین و آخرین است.»
در روایتى دیگر در ضمن حدیث طولانى پیامبر اکرم(ص) فرمود: «در دفعه چهارم خداوند نظر کرد و فاطمه را بر زنان همه عالم برگزید.»(45)
ابنعباس از پیامبر(ص) روایت کرده: «اربع نسوة سیدات عالمهن. مریم بنت عمران، و آسیة بنت مزاحم، و خدیجة بنت خویلد، و فاطمة بنت محمد و افضلهن عالِماً فاطمة؛(46) چهار زن، برتر و سرور زنان دوران خود هستند: مریم دختر عمران، آسیه دختر مزاحم، خدیجه دختر خویلد، فاطمه دختر محمد که در بین آنان از همه عالمتر، فاطمه است.» در روایت دیگر به نقل ابنعباس فرمود: «افضل العالمین مِن النساء الأولین و الآخرین فاطمه».(47)برترى فاطمه(ع) بر مریم از دیدگاه روایات شیعه
در منابع روایى و تفسیرى شیعه روایات بسیار زیادى بر فضایل حضرت فاطمه(ع) دلالت دارند که نقل آنها کتاب یا کتابهاى مستقلى مىطلبد. در این مقاله برخى از آنها گذرا ذکر مىشود.
پیامبر اکرم حضرت محمد مصطفى(ص) در ضمن یک حدیث نسبتاً طولانى فرمود:
«ابنتى فاطمة و إنّها لسیدة نساء العالمین، فقیل یا رسولاللَّه! أ هى سیدة نساء عالمها؟ فقال(ص) ذاک لمریم بنت عمران فأمّا ابنتى فاطمة فهى سیدة نساء العالمین مِن الاولین و الاخرین و انّها لتقوم فى محرابها فیسلّم علیها سبعون ألف ملک مِن الْمقربین و ینادونها بما نادتْ به الملائکةُ مریمَ فیقولون: یا فاطمة، إنّ اللَّه اصطفیکِ و طَهّرکِ و اصْطفیکِ على نساء العالمین؛(48)
دخترم فاطمه بىشک او سرور زنان عالمیان است، گفته شد: اى رسول خدا، آیا او سرور زنان زمان خویش است؟ پیامبر اکرم(ص) فرمود: مریم بنت عمران، سرور زنان زمان خویش بود اما دخترم فاطمه سرور زنان عالمیان است، از اولین تا آخرین. هر گاه فاطمه در محراب عبادت مىایستد، هفتاد هزار ملائکه مقرب بر وى درود مىفرستند و سلام مىکنند و او را مانند مریم ندا مىدهند: اى فاطمه، خداوند برگزید تو را، و پاکیزه ساخت و برگزید بر زنان عالمیان.»
در حدیث دیگر پیامبر اکرم(ص) فرمود: «دخترم فاطمه بانوى زنان جهان از اولین و آخرین است. او پاره تن من، نور چشم و میوه دل من است. روح من در بدن من است. او حوریهاى انسانى (و به وجود آمده) از من است. هر وقت در محرابش براى عبادت در پیشگاه پروردگار مىایستد، نور او براى فرشتگان آسمان مىدرخشد، چنان که نور ستارگان براى اهل زمین مىدرخشد، و خداى عزیز و جلیل به فرشتگانش مىفرماید: فرشتگان من، خدمتگزار من فاطمه، سرور خدمتگزاران مرا بنگرید که در پیشگاه من ایستاده و اندامش از خوف و خشیت من لرزان است. با قلب خود به عبادت من روى آورده است، گواه باشید که پیروان او را از آتش دوزخ امان بخشیدم ...».(49)
در حدیث دیگرى آمده: «إنّ آسیة بنت مزاحم و مریم بنت عمران و خدیجة یمشین أمام فاطمة کالحجاب لها إلى الجنة؛(50)
بىشک آسیه دختر مزاحم، مریم دختر عمران و خدیجه مانند حجاب براى فاطمه پیشاپیش او به طرف بهشت راه مىروند.»
در حدیث دیگر از ائمه آمده: «ما تکاملتْ نبوةُ نبىٍ مِنْ الْأنبیاء حتى أقرٍّ بفضلها و محبتها و هى الصدیقة الکبرى و على معرفتها دارتِ الْقرون الاولى.»(51) مضمون روایت این است: چقدر عظمت فاطمه(ع) در روایات دیده مىشود که بدون اقرار و پذیرش برترى و محبت او نبوت پیامبران تکمیل نمىشود. در حدیث شگفت دیگرى امام باقر(ع) مىفرماید:
«و لقد کانت(ع) مفروضة الطاعة على جمیع مِن خلق اللَّه، مِن الجن و الانس و الطیر و الوحش و الانبیاء و الملائکة؛(52)
اطاعت فاطمه(ع) بر همه آفریدههایى که خداوند خلق کرده، واجب بود، از جن و انس و پرنده و درنده گرفته تا انبیا و ملائکه همه باید از فاطمه(ع) اطاعت کنند.» بىشک فاطمه(ع) سرّى از اسرار خداوند در جهان امکان است و وجود هیچ کس مانند مادر یازده امام(ع) نیست.پىنوشتها: -
1) آلعمران، 42.
2) حاکم نیشابورى، المستدرک، (بیروت: دارالمعرفه، بىتا)، ج3، ص156.
3) همان.
4) شرح السنه، (بیروت: دارالفکر، 1998م)، ج8، ص122.
5) ابىنعیم اصبهانى، حلیة الاولیاء، (بیروت: دارالکتاب العربى، 1987م)، ج2، ص42.
6) محمد بناسماعیل بخارى، صحیح البخارى، (بیروت: دارالجیل، بىتا)، ج4، ص248 (کتاب بدءالخلق، باب علامات النبوة فى الاسلام).
7) جلالالدین سیوطى، الدر المنثور، (بیروت: دارالفکر، 1993م، ج2، ص193.
8) احمد بنحنبل، المسند، (بیروت: دار صادر، بىتا)، ج2، ص511؛ ابنصباغ مالکى، الفصول المهمه، (بیروت: مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1988م)، ص127.
9) آل عمران، 43 - 42.
10) بقره، 47.
11) آل عمران، 110.
12) عبدالرحمن بنجوزى، زادالمسیر، (بیروت: دارالکتب العلمیه، 2001م)، ج1ص315.
13) همان.
14) جلالالدین سیوطى، الدر المنثور، ج2، ص194؛ اسماعیل بنکثیر دمشقى، تفسیر القران العظیم، (بیروت: دار المعرفه، 1987م)، ج2، ص647.
15) محمود آلوسى، روح المعانى، (تهران: انتشارات جهان، بىتا)، ج3، ص138؛ على خازن، تفسیر الخازن، (بیروت: دار الکتب العلمیه، بىتا)، ج1، ص244؛ حسن بصرى، تفسیر الحسن البصرى، (قاهره: دار الحدیث، بىتا)، ج1، ص212؛ عتیق بنمحمد سورآبادى، تفسیر سورآبادى، (تهران: فرهنگ نشر نو، 1381ش)، ج1، ص281.
16) بقره، 43.
17) مائده، 55.
18) جلالالدین سیوطى، الدر المنثور، ج3، ص105.
19) محمود زمخشرى، الکشاف، (بیروت: دارالمعرفه، بىتا) ج4، ص167، براى آشنایى بیشتر رجوع شود به کتاب نگارنده، «شخصیت حضرت زهرا(س) در قرآن از منظر تفاسیر اهل سنت»، بحث سوره دهر.
20) تفسیر فخر رازى، (بیروت: دارالفکر، 1985م)، ج32، ص124؛ نظامالدین نیشابورى، غرائب القرآن، (بیروت: دار الکتب العلمیه، 1996م)، ج6، ص576؛ ابراهیم بقاعى، نظم الدرر، بیروت: دارالکتاب العلمیه، 1995م)، ج8، ص549؛ محمد شفیع، معارف القرآن، (کراچى: ادارة المعارف، 1999م)، ج8، ص828. براى آشنایى بیشتر ر.ک: همان، بحث بررسى سوره کوثر.
21) احزاب، 33.
22) محمد بنجریر طبرى، جامعالبیان، (بیروت: دارالفکر، 1988م)، ج12، ص7، براى آشنایى بیشتر رجوع شود به همان، بحث آیه تطهیر.
23) شورى، 23.
24) الدر المنثور، ج7، ص348، براى آشنایى بیشتر به همان، بحث آیه مودت رجوع شود.
25) احزاب، 56.
26) صحیح البخارى، ج8، ص95، به همان، بحث صلوات رجوع شود.
27) رجوع شود در همه بحثهاى مطرح شده در کتاب نگارنده.
28) ابراهیم جوینى، فرائد السمطین، (بیروت: مؤسسة المحمودى للطباعة و النشر، 1978م)، ج2، ص آخر؛ سلیمان قندوزى، ینابیع الموده، (قم: منشورات مکتبة بصیرتى، 1966م)، ص787؛ موفق بناحمد خوارزمى، مقتل الحسین، (تهران: مکتبة نینوى الحدیثه، بىتا)، ج1،ص95.
29) احمد قرمانى، اخبار الدول و آثار الاول، (بیروت: عالم الکتب، بىتا)، ص88.
30) موفق بناحمد خوارزمى، همان، ص59.
31) حاکم نیشابورى، المستدرک، ج3، ص158.
32) همان، ص153.
33) تفسیر عبداللَّه نسفى، (بیروت: دارالکتب العلمیه، 1995م)، ج1، ص255.
34) محمود آلوسى، روح المعانى، ج3، ص138.
35) روض الانف، (مصر: مکتبة الکلیات الازهریه، بىتا)، ج1، ص279.
36) همان، ص178.
37) همان.
38) همان.
39) همان.
40) الدرة البیضاء فى مناقب فاطمه الزهراء، (لاهور: منهاج القرآن، 2003م)، ص33، در حاشیه کتاب.
41) محمد اقبال، کلیات اشعار اقبال، (لاهور: چاپ نسائى)، ص103.
42) المستدرک، ج3، ص156.
43) محمد شوکانى، فتح القدیر، (بیروت: دار المعرفه، 1996م)، ج1، ص439.
44) ابراهیم جوینى، فرائد السمطین، ج2، ص35.
45) سلیمان قندوزى، ینابیع المودة، ص247، باب 56.
46) الدر المنثور، ج2، ص194.
47) المناقب المرتضویه، ص113، به نقل از غلامرضا کسائى، مناقب الزهراء، (قم: مطبعة مهر، 1398ه)، ص62.
48) محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، (بیروت: مؤسسة الوفاء، 1983م)، ج43، ص24، ح20.
49) حسین شیخالاسلامى، مسند فاطمة الزهراء، (قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، 1377)، ص72.
50) همان.
51) محمدفاضل مسعودى، الاسرار الفاطمیه، (مؤسسة الانوار الفاطمیه، 2002م، بىجا)، ص219.
52) ابىجعفر محمد بنجریر بنرستم طبرى، دلائل الامامة، (قم: منشورات الرضى، 1363)، ص28.
)