آسیب هاى بیمارى قند بر پاها

آسیب‏هاى بیمارى قند بر پاها
گردآورى و ترجمه: ا.امیردیوانى‏

اشاره:
چنانچه اخیراً دریافته‏اید که به مرض قند (دیابت) دچار شده‏اید، به این معنى نیست که مریض و ناتوانید. دهها میلیون انسان به چنین بیمارى گرفتارند، ولى بیشتر آنان زندگى طبیعى و فعالى دارند به طورى که بسیارى از آنان افزون بر 50 سال است که با مرض یادشده دست به گریبانند. به تازگى وزارت بهداشت ایران نیز اعلام داشته است که در کشور ما قریب به 2 میلیون نفر اسیر بیمارى قندند و سالانه به طور متوسط 100 هزار تن به بیماران دیابتى سرزمین ما افزوده مى‏شود و نزدیک به 900 میلیون دلار زیان اقتصادى، از ناحیه هزینه‏هاى مربوط به بیمارى مزبور به مملکت وارد مى‏آید. با پیشرفت‏هایى که امروزه در شناخت و دانش انسان در زمینه مرض قند پدید آمده است و همزمان با بهبود شیوه‏هاى درمانى، دورنماى مبتلایان بدان بهتر از هر زمان دیگرى است. در حال حاضر، پزشکان، افراد مبتلا به چنین بیمارى را ترغیب مى‏نمایند که مسئولیت روزافزون خود را در برابر مرض‏شان و ایفاى نقش فعال در تنظیم و رعایت برنامه غذایى و انجام آزمایش‏هاى منظم خون و ادرار بپذیرند.

پیشینه‏
مرض قند، یکى از قدیمى‏ترین بیمارى‏هاى آدمى است. اسم کامل آن «دیابت ملیتوس - Diabetes Mellitus» مى‏باشد که از دو واژه یونانى به معنى «سیفون» و «قند» گرفته شده که به شایع‏ترین نشانه مرض قند مهار نشده اشاره دارد یعنى: خروج مقادیر زیاد ادرارى که حاوى قند (گلوکز) بوده و به همین جهت شیرین است. باید یادآورى کرد که در دوران باستان، ایرانیان، هندوان و مصریان هم این مرض را شرح داده بودند.
در اواخر سده نوزدهم، دو پزشک آلمانى اعلام نمودند که «لوزالمعده» یا «پانکراس Pancras» [غده‏اى بزرگ که در پشت معده قرار دارد] مى‏بایست ماده‏اى تولید کند که میزان گلوکز خون را از افزایش باز مى‏دارد. در سال 1300ش - 1921م سه دانشمند کانادایى، ماده‏اى مرموز را کشف کردند و نامش را «انسولین Insulin» نهادند. نامبردگان پى بردند که ماده مورد بحث به وسیله دسته کوچکى از یاخته‏ها (سلول)هاى لوزالمعده موسوم به «جزایر لانگرهانس Isles of Langerhans» به وجود مى‏آید.
هنگامى که بعد از سال 1301ش - 1922م، انسولین به عنوان درمان مرض قند در دسترس مردم قرار گرفت، حکم معجزه‏اى را یافت که دورنماى آینده مبتلایان به این بیمارى را دگرگون ساخت و جان بسیارى از جوانان را نجات بخشید که در صورت نبودن انسولین بعد از مدتى تحمل این بیمارى تحلیل‏برنده و رنج‏آور مبتلایان از میان مى‏رفتند!
نزدیک 30 سال بعد آشکار شد که گونه‏اى از مرض قند را مى‏توان با مصرف قرص‏هایى به منظور کاستن از میزان گلوکز خون، درمان کرد. این پیشرفت نوین، پزشکان را به تمایز قائل شدن بین دو شکل دیابت رهنمون ساخت. انواع دیابت عبارتند از:

نوع 1 (دیابت ملیتوس وابسته به انسولین)
Type 1 )Insulin - dependent diabetes mellitus(
این گونه از مرض به دیابت کودکان، نوجوانان، جوانان یا وابسته به انسولین شهرت دارد که بر اثر آن آدمى از تولید انسولین کاملاً ناتوان مى‏گردد. باید یادآورى کرد انسولین، هورمونى است که سبب مى‏شود خود بدن بتواند از گلوکز موجود در مواد غذایى نیروزا استفاده کند. آنانى که به این گونه بیمارى دچارند، باید هر روز به خود انسولین تزریق کنند تا زنده بمانند و گفتنى است که احتمالاً در هر سنى بروز مى‏کند.
نوع 2 (دیابت ملیتوس غیر وابسته به انسولین)
Type 2 )Non - Insulin - dependent diabetes mellitus(
این نوع از بیمارى به دیابت میانسالان و بزرگسالان معروف است که طى آن بدن انسولین تولید مى‏کند ولى نه به حدى که مواد غذایى را کاملاً به نیرو بدل سازد. معمولاً این گونه مرض در کسانى پدیدار مى‏گردد که سن‏شان بیشتر از 40 سال و چاق و فربه بوده و داراى پیشینه خانوادگى ابتلا به آنند. این نوع دیابت را در اکثر موارد مى‏توان با قرص یا برنامه غذایى به تنهایى مهار ساخت. اما برخى از این افراد در نهایت نیاز به تزریق منظم انسولین خواهند داشت.
این بیمارى، یک دگرگونى دائمى در وضعیت شیمیایى داخل بدن است که به فزونى بیش از حد میزان گلوکز (قند) در خون مى‏انجامد. علت این مرض و افزایش متعاقب
قند خون، کمبود هورمونى موسوم به انسولین مى‏باشد. (توضیح اینکه هورمون یک پیام‏بر شیمیایى است که در بخشى از بدن - در اینجا پانکراس - تولید مى‏شود و آنگاه به درون جریان خون رها مى‏گردد تا در نقاط دورتر از محل تولیدش اثرات و اعمالى را ایجاد کند.) در دیابت، نارسایى در تولید انسولین امکان دارد کامل باشد که در مرض قند نوع 1 چنین است. لکن در نوع 2 بر طبق معمول آمیزه‏اى از نقص نسبى (ناکامل) تولید انسولین به همراه کاهش واکنش بدن به انسولین «مقاومت به انسولین Insulin resistance» گفته مى‏شود.

از پاهاى خود مانند چشمان‏تان مراقبت کنید!
یکى از بدترین عوارض بیمارى قند (دیابت)، عوارض مربوط به «پا» است. چنانچه شما یا هر کدام از افراد خانواده‏تان به بیمارى مزبور دچار است، باید احتیاطهاى ضرورى را در باره پا به جا آورید. شاید بهتر است بدانید و بترسید که به دنبال تصادفات، مرض قند، مهم‏ترین عامل قطع پا در جهان است. وقتى پاى مریضى دچار زخم، عفونت و سیاه‏شدگى گردد، با عنوان «پاى دیابتى» خوانده مى‏شود.
دیابت در زمره امراضى است که در صورت عدم مهار درست، بر بسیارى از دستگاههاى بدن از جمله عروق خونى و اعصاب آسیب جدى مى‏رساند. دگرگونى‏هاى عروقى (میکرواسکولر و مایکرواسکولر) و لطمه‏هاى عصبى منجر به پیدایش تغییراتى در اندام تحتانى (پاها) مى‏شود و همان طور که گفته شد به آن پاى دیابتى (Diabetic foot) مى‏گویند. عامل اساسى، اختلال در عملکرد اعصاب حسى است که به عدم حس درد موقع وارد شدن ضربه، ایجاد زخم و سرانجام عفونت منتهى مى‏گردد.
اختلال در فعالیت اعصاب حسى و حرکتى موجب به وجود آمدن تغییراتى در استخوان و دگرگونى شکل پا و ایجاد نقاط فشارى جدید به وسیله شخص در پاها مى‏گردد که به گسترش عفونت یارى مى‏کند. از میان رفتن پاره‏اى عروق ریز و درشت در پاها باعث عدم خون‏رسانى صحیح بافتى و تغییراتى در پوست مى‏شود که نهایتاً موجب ایجاد زخم و عفونت مى‏گردد. ارتباط تمام این عوامل با یکدیگر، روند بهبودى را کند مى‏سازد. خون‏رسانى ناکافى و یا قطع آن به نوک انگشتان پا سبب گانگرین یا سیاه شدن اندام مى‏شود که اگر همراه با التهاب، سرخى و ترشح باشد، گانگرین «تر» و چنانچه بدون آنها باشد، گانگرین «خشک» نامیده مى‏شود. در این حالت، قطع انگشت، درمان انتخابى است.
پیشگیرى در تمامى موارد، کلید مراقبت از پاى دیابتى است و در حدود 50 تا 70 درصد قطع عضوهاى ناشى از مرض قند را مى‏توان پیشگیرى کرد.

بهداشت‏
فرد مبتلا به مرض قند به دلایلى چند، مستعد عفونت است. تأثیر پوست به منزله نخستین سد دفاعى، کاستى مى‏پذیرد. در صورتى که این بیمارى، مهار نگردد، به از میان رفتن لایه چربى زیر پوست، زدوده شدن کلاژن (بافت پروتئینى پوست) و تخریب و شکست پروتئین‏هاى بدن منتهى مى‏شود. از دست رفتن پروتئین‏ها، عاملى است که واکنش التهابى بدن، بهبود زخم، عملکرد گلبول‏هاى سفید، مهاجرت آنها به محل عفونت، فاگوستیوز (خورده شدن عوامل میکروبى و یاخته‏هاى مرده توسط دسته‏اى از گلبول‏هاى سفید)، نابودى باکترى‏ها و همه عوامل مؤثر بر مهار عفونت را به تأخیر مى‏اندازد. کاهش خون‏رسانى بافتى نیز مزید بر مجموعه علل فوق مى‏شود و بهبودى زخم را به تأخیر مى‏افکند. پوست باید نرم و به دور از رطوبت نگه داشته شود و موجودات زنده (ارگانیسم‏ها) تا سرحد امکان از آن دور شوند. به ویژه در آن قسمت‏هایى از پوست که گرم و مرطوب باشند (مثل بین انگشتان پا، زیر سینه، زیر بغل و کشاله ران).

موارد هشداردهنده‏
اگر دچار این بیمارى هستید با رعایت نکات بهداشتى زیر، از ایجاد «پاى دیابتى» در خود و یا دیگران جلوگیرى کنید:
1- هر روز پاها را با آب نیم‏گرم و صابون بشویید. هیچ گاه از آب داغ یا خیلى سرد
استفاده نکنید.
2- لاى انگشتان پا را به ملایمت تمیز کرده، با حوله نرم خشک کنید تا رطوبتش گرفته شود.
3- پاها را با حوله نرم به آرامى خشک کنید و از کشیدن حوله زبر به لاى انگشتان بپرهیزید.
4- اگر پوست پا یا انگشتان‏تان خشک است، با روغن گیاهى یا کرم لانولین چرب کنید (البته به جز لاى انگشتان).
5 - در هر دفعه شستن، پاها و انگشتان پا را دقیقاً معاینه کرده و از خود بپرسید:
الف - آیا جایى از پا، سرخ یا تیره نشده است؟
ب - آیا جایى از پوست پا، ترک برنداشته است؟
ج - آیا پینه یا میخچه در پا به وجود نیامده است؟
د - آیا حس پوست هر دو پا به یک اندازه است؟
ه - آیا لبه و کناره ناخن در گوشت پا فرو نرفته است؟
و - آیا تاول و یا ضایعه غیر طبیعى در پا دیده نمى‏شود؟
6- اگر پوست پاهایتان نرم و حساس شده است، هفته‏اى یک بار آن را با الکل ماساژ دهید.
7- سیگار نکشید.
8- از کیسه آب گرم براى گرم کردن پاها استفاده نکنید.
9- هیچ گاه پابرهنه راه نروید.
10- در صورت سردى پاها، جوراب بپوشید و پاها را در معرض حرارت مستقیم آتش یا بخارى قرار ندهید.
11- مواد شیمیایى را براى برطرف کردن میخچه و پینه به کار نبرید و از محلول‏هاى ضد عفونى‏کننده سود نجویید.
12- از نوارهاى چسبنده روى پا استفاده نکنید.
13- پاها را مدت طولانى در آب قرار ندهید.
14- از کش یا بند جوراب استفاده نکنید.
15- بدون جوراب، کفش نپوشید.
16- صندل‏هایى که بین انگشتان حلقه دارند، به پا نکنید.
17- میخچه و پینه را برش ندهید. از پزشک‏تان راهنمایى بخواهید.
18- از انداختن پاها روى هم خوددارى ورزید.
19- روزانه پاهاى خود را از حیث وجود تاول، بریدگى و خراشیدگى یا ضایعات بین انگشتان بررسى نمایید.
20- استفاده از آینه در دیدن کف پا و پاشنه یارى مى‏کند.
21- هر روز پاهاى خویش را بشویید و مخصوصاً بین انگشتان را به دقت خشک نمایید.
22- قبل از شستشوى پاها، درجه حرارت آب را با آرنج یا دماسنج بیازمایید.
23- در صورت وجود اختلال دید، یکى از اعضاى خانواده و یا یکى از دوستان را وادار کنید که هر روز پاهایتان را مشاهده کند.
24- در صورت خشکى پوست پاها، پس از شستشو و خشک کردن، از کرم یا روغن نرم‏کننده استفاده کنید، اما آنها را بین انگشتان نمالید.
25- جوراب‏هاى مناسب کتانى یا نخى بپوشید و روزانه آنها را تعویض کنید. از پوشیدن جوراب‏هاى رفو شده یا پاره خوددارى ورزید.
26- هنگام خرید کفش دقت کنید که کاملاً اندازه باشد. به جا باز کردن بعدى کفش اعتماد نکنید. جنس کفش باید چرمى باشد و خرید آن در اواخر روز (زمانى که پاها بزرگ‏ترین اندازه را دارند) صورت گیرد. کفش‏هاى خاصِ دویدن یا قدم زدن را بعد از بررسى توسط پزشک، بپوشید.
27- پیش از پوشیدن کفش، داخل و کناره‏هاى آن را از لحاظ وجود مواردى مانند جسم خارجى و سنگ‏ریزه امتحان کنید.
28- هر 4 تا 6 ساعت کفش‏هایتان را براى استراحت پاها، درآورید.
29- در فصل زمستان بیشتر احتیاط کنید و از جوراب پشمى استفاده نمایید. مطمئن شوید که کفش‏هایتان براى جوراب‏هاى ضخیم به اندازه کافى جا دارند.
30- ناخن‏ها را به صورت عرضى، کوتاه کنید و هرگز آنها را از ته نگیرید. بلافاصله بعد از شستن پاها، ناخن‏ها را کوتاه نکنید چون هنوز نرم هستند و گوشه‏ها را با سوهان نرم کنید.
31- در صورت وجود یک ضایعه جدید، سرخى، تورم، درد پا یا هر گونه زخم یا تاول فوراً به پزشک متخصص بیمارى‏ها و مشکلات مربوط به پاها مراجعه کنید و تا زمان معاینه، پاهایتان را استراحت دهید.
32- میزان قند خون خودتان را خوب مهار کنید.
33- پاها را باید به طور روزانه از حیث تغییر رنگ، تغییر دما، بریدگى‏ها، ترک، قرمزى، تاول یا سایر نشانه‏ها که ممکن است ناشى از ضربه باشد، مورد معاینه دقیق قرار دهید.
34- هرگز با پاى برهنه در جاى تاریک راه نروید.
35- شستشوى مرتب پا با آب ولرم در دماى 32 - 30 (درجه سانتیگراد 90 - 85 درجه فارنهایت) انجام شود. باید مراقب بود که آب خیلى سرد و یا خیلى گرم نباشد تا منجر به سرمازدگى یا سوختگى پا نشود.
36- در صورت خشکى پوست از یک کرم ملایم یا وازلین براى نرم کردن پاشنه پا استفاده کنید (ولى نه براى انگشتان بخصوص شست پا).
37- براى گرم کردن پاها از پتوى برقى استفاده نکنید.
38- برنامه ورزشى خاصى تنظیم نکنید.


شیوه ماساژ پاها
1- بهترین نوع ماساژ این است که کس دیگرى آن را انجام دهد. ولى خود شما نیز مى‏توانید دست به چنین کارى بزنید و حتماً این کار را هر روز انجام دهید. وقتى که پاها را ماساژ مى‏دهید، جاى روشنى را برگزینید تا ضمن ماساژ دادن، پوست را به دقت بررسى و معاینه کنید. وقتى کس دیگرى دست به این کار مى‏زند، پاها را کاملاً شل و راحت بگذارید، تا کار به درستى صورت گیرد.
2- پیوسته در موقع ماساژ دادن از یک ماده روغنى یا لوسیون استفاده کنید که پوست پا آزرده نشود. جهت حرکت ماساژ را از طرف پایین به بالا تعیین نمایید. در موقع ماساژ دادن، ناخن‏هاى دست ماساژدهنده باید کاملاً کوتاه بوده و حلقه یا انگشتر به دست نداشته باشد.
3- انگشتان پا را به دقت با حرکت دورانى و چرخشى ماساژ دهید. مفصل زانو و مفاصل انگشتان را در موقع ماساژ دادن حرکت بدهید و دامنه حرکت مفاصل انگشتان را امتحان و معاینه کنید. اگر در پا، واریس وجود دارد، از ماساژ دادن پا خوددارى ورزید.

انتخاب کفش و جوراب مناسب‏
1- در انتخاب جوراب دقت کنید که نسبتاً ضخیم بوده، از جنس نرم و سختى باشد. توجه داشته باشید که کش جوراب تنگ نباشد. از جوراب بخیه یا رفو کرده استفاده نکنید، چون درز برجسته آن موجب جراحت پا مى‏شود.
2- هرگز با پاى برهنه روى زمین حتى روى فرش راه نروید.

3- پیش از پوشیدن کفش، داخل آن را با دست امتحان کنید که جسم خارجى درون آن نباشد. در موقع خرید کفش به نکات زیر توجه کنید:
1- کفش را بهتر است بعدازظهر بخرید که پاها ورم داشته و بزرگ‏تر است.
2- هیچ گاه کفش تازه را بلافاصله نپوشید، بلکه به منزل بیاورید، یکى دو بار هر مرتبه نیم ساعت بپوشید تا جا باز کرده سپس استفاده کنید.
3- کفشى را انتخاب کنید که کفى داخل آن از مواد طبیعى تهیه شده باشد (مواد شیمیایى و نایلونى مضر بوده و سلامت پاها را به خطر مى‏اندازد.)
4- از پوشیدن کفش‏هاى پنجه باریک، پاشنه‏دار، تنگ، پشت باز و پنجه باز خوددارى کنید.
5 - در کارگاه یا آشپزخانه هرگز با دمپایى کار نکنید. کفشى بپوشید که پاى شما را کاملاً محفوظ کند.
6- اگر شغلى دارید که مجبور هستید در مدت طولانى کفش به پا داشته باشید، باید بدانید که پا در داخل کفش عرق مى‏کند و زمینه را براى پیدایش عفونت‏هاى قارچى و میکروب‏ها آماده مى‏نماید. بهتر است برنامه کارتان را طورى تنظیم کنید که در فاصله کار، یک ربع ساعت به پاهایتان برسید. به این معنى که کفش‏هایتان را در آورده و پاهایتان را خشک کنید. سپس از یک جفت جوراب تمیز و کفش دیگر استفاده نمایید.
هشدار:
یادتان باشد اگر قادر نیستید کف پایتان را ببینید، هر روز کف پاها را به وسیله آینه
وارسى و بازدید کنید. اگر چشم‏تان ضعیف است، براى بررسى پاها از آینه بزرگ‏نمایى که تصویر را بزرگ‏تر نشان مى‏دهد، سود بجویید.

پیشگیرى از صدمه به پاها
سعى کنید پاهایتان را از صدمه، حرارت، مواد شیمیایى و سرما حفظ کنید. بدین منظور لازم است که نکات زیر را به کار گیرید:
1- قبل از وارد شدن به حمام، حرارت کف حمام یا وان امتحان شود که خیلى داغ نباشد. هرگز از حمام سونا استفاده نکنید.
2- از تماس آب گرم و یا پارچه گرم با پاى برهنه خوددارى ورزید.
3- اگر از کرسى برقى یا پتوى برقى استفاده مى‏نمایید، پیش از رفتن به بستر، آن را خاموش کنید و چنانچه از کرسى آتش (منقل) استفاده مى‏نمایید، قبل از رفتن به رختخواب، منقل را به بیرون از اتاق منتقل سازید.
4- در صورتى که از پا، سرما مى‏خورید، در موقع خواب، جوراب مناسب و گرمى بپوشید. از نشستن کنار بخارى و گرم کردن سریع دست و پا بر روى بخارى خوددارى ورزید.
5 - ناخن‏هاى پا را به صورت یک خط صاف کوتاه کنید تا از از فرو رفتن گوشه ناخن در گوشت پا پیشگیرى شود. ناخن‏ها را بهتر است با ناخن‏گیر مخصوص و یا قیچى کوتاه کنید. اگر تسلط کافى و لازم را در کوتاه کردن ناخن ندارید، این کار را باید شخص دیگرى برایتان انجام دهد.
6- هر ناخن را آرام و به دقت، تکه تکه کنید. (شما و یا اعضاى خانواده‏تان مى‏توانید در مرکز پژوهش‏هاى دیابت، کوتاه کردن ناخن را عملاً آموزش ببینید.)
7- ناخن‏هایى که ضخیم، کج و بدشکل شده‏اند، خطرناک هستند، زیرا گاهى ناخن‏هاى کج به داخل گوشت پا فرو رفته و باعث مشکلاتى مى‏شوند.
8- میخچه و پینه پا که بر اثر اصطکاک و فشار به وجود مى‏آیند، عوامل مستعدى براى چرکى شدن و خونریزى رگ‏هاى زیر پوست به شمار مى‏آیند. لذا در صورت امکان باید از پیدایش میخچه و پینه جلوگیرى کنید. پوشیدن کفش‏هاى مناسب از بروز میخچه پیشگیرى مى‏کند. میخچه‏ها نیاز به مراقبت دائمى دارند.
9- مصرف توتون و تنباکو، رگ‏ها را تنگ کرده و سبب بروز خطراتى مخصوصاً در پاها مى‏شوند.
هشدار:
هیچ وقت براى برداشتن میخچه و پینه از ابزار لبه تیز استفاده نکرده و بدین وسیله میخچه یا پینه را دستکارى ننماید.

مراقبت از پاى صدمه دیده‏
1- اگر در پاهایتان میخچه یا پینه و یا ناخن در گوشت فرو رفته پیدا شده است، حتماً به پزشک مراجعه کنید.
2- هر گاه نشانه‏هایى همچون کوفتگى و یا زخم را در پاها مشاهده کردید، فوراً به پزشک رجوع کرده و قرار ملاقات چند روز بعد را نپذیرید و پافشارى کنید که در همان روز یا روز بعد پاى شما معاینه شود.
3- اکثر اوقات پیدایش زخم‏ها بدون درد است. این موضوع نباید موجب بى‏اهمیت بودن زخم باشد، بلکه باید آن را جدى تلقى کرد.
4- همیشه گازهاى استریل و تمیز بسته‏بندى شده در منزل داشته باشید و اگر زخمى در پا پیدا شد بلافاصله محل آن را با صابون و آب ولرم بشویید. (از مواد ضد عفونى‏کننده بدون اجازه پزشک استفاده نکنید.) پس از شستشو یک عدد گاز روى زخم قرار دهید. یادتان باشد که هرگز از چسب استفاده نکنید.
5 - در موقع نشستن، پاى آسیب‏دیده را زیر کفل قرار ندهید بلکه بهتر است آن را کمى بالاتر از باسن (کفل) طورى بگذارید که در معرض دید باشد. بدین ترتیب از ایجاد ورم در ناحیه مجروح جلوگیرى خواهد شد.
6- با دیدن این علایم حتماً از پزشک کمک بخواهید.
الف - قرمزى پوست و یا بر عکس بى‏رنگى پوست پا؛

ب - ورم پا؛
ج - گرمى پا؛
د - درد سطحى یا عمقى پا؛
ه - خارش، سوزش، سوزن سوزن شدن و یا گِز گِز کردن پا.

آزمون مراقبت از پا
صحیح‏ترین پاسخ هر یک از پرسش‏هاى زیر را انتخاب کرده سپس جواب خود را با پاسخنامه زیر آزمون بسنجید. (هر سؤال تنها یک جواب درست دارد).
1- براى تقویت جریان خون و اعصاب پاها کدام روش مناسب‏تر است؟
الف - ماساژ دادن روزانه پاها با الکل.
ب - ماساژ دادن روزانه پاها با روغن گیاهى.
ج - نگه داشتن پاها در زیر شیر آب گرم.

2- اگر در پایتان میخچه یا پینه داشته باشید، چه مى‏کنید؟
الف - آن را کم کم به وسیله چاقو برمى‏دارم.
ب - آن را هر روز ماساژ مى‏دهم.
ج - آن را به پزشک نشان مى‏دهم.

3- کدام یک از کارهاى زیر باعث صدمه به پاها مى‏شود؟
الف - پوشیدن جوراب‏هاى پشمى و نرم‏
ب - ماساژ روزانه پاها با روغن گیاهى‏
ج - مصرف دخانیات‏

4- چنانچه پایتان در ضمن کار کردن دچار بریدگى شود، چه مى‏کنید؟
الف - با مواد ضد عفونى‏کننده، محل بریدگى را تمیز مى‏کنیم.

ب - با صابون و آب ولرم، محل بریدگى را تمیز مى‏کنیم.
ج - با چسب طبى، روى زخم را مى‏پوشانم.

5- اگر پایتان دچار خارش شد، چه مى‏کنید؟
الف - ناخن‏هایم را کوتاه کرده و به آرامى پاها را مى‏خارانم.
ب - تا جایى که راحت بشوم، پاها را خوب مى‏خارانم.
ج - پاهایم را فوراً به پزشک نشان مى‏دهم.

6- براى گرم کردن پاهایتان کدام روش مناسب است؟
الف - گرم کردن پاها مستقیماً در کنار بخارى‏
ب - گرفتن پاها زیر شیر آب گرم‏
ج - گرم کردن پاها به وسیله پوشیدن جوراب‏هاى پشمى و گرم‏

7- چه موقع از روز براى خرید کفش مناسب‏تر است؟
الف - صبح‏ها
ب - بعدازظهرها
ج - فرقى نمى‏کند.

8- بهترین طریقه کوتاه کردن ناخن‏هاى پا کدام است؟
الف - ناخن‏هاى پا به شکل یک خط راست، کوتاه شوند.
ب - ناخن‏هاى پا به صورت هلالى کوتاه گردند.
ج - فرقى نمى‏کند.

9- در تابستان از چه نوع کفشى باید استفاده کنید؟
الف - کفش پنجه باز و پشت باز
ب - کفش پنجه بسته و پست بسته‏
ج - دمپایى پلاستیکى‏

پاسخنامه‏
1 ب
2 ج
3 ج‏
4 ب
5 ج
6 ج‏
7 ب
8 الف
9 ب‏

منابع: -
1- پیرایش‏فر، اقدس؛ آموزش خودمراقبتى در «دیابت»، انتشارات واقفى، 1375.
2- اینترنت.
3- یادداشت‏هاى پراکنده شخصى از منابع معتبر.