خانواده، جوان، محبوبیت و مقبولیت اجتماعى
احمد لقمانى
خوشگوى باش با خلق از هر درى که گویى
خارج منال چون نى از هر دمى که نالى
محبوب مردم آمد عاقل به نرمگویى
شایسته شکر شد طوطى به خوشمقالى
فارغ مباش یکدم از بندگى ایزد
اکنون که چون من آزاد از بند جاه و مالى(1)
«مقبولیت» یا «پذیرش اجتماعى» به عنوان یک نیاز روحى نسل جوان، مورد توجه آنان قرار مىگیرد. عموم جوانان مایلند بدانند:
آیا واقعاً مورد قبول دیگران هستند یا نه؟
میزان اعتبار آنان در بین دوستان و همسالان چقدر است؟
نوع نگاه جامعه به شخصیت آنها چگونه است؟
چگونه مىتوان محبوبیت و مقبولیت شایستهاى در اجتماع به دست آورد؟
اطلاع از این موضوع، مىتواند در کیفیت شکلگیرى شخصیت آنان اثرگذار باشد و گاه باعث گامهاى ارزشمندى در راه تکامل و تعالى آنها گردد. به عنوان نمونه، تأیید دیگران و پذیرش اجتماعى، یکى از عوامل یا معیارهاى سنجش اعتماد به نفس جوانان محسوب مىشود. به دیگر سخن آنان قبل از هر چیز مایلند رویکرد دیگران را نسبت به خود بدانند و با علاقه خاصى دیدگاه اطرافیان خویش را نسبت به خود تحلیل مىنمایند و در ارزیابى اطرافیان از آنها نظر همسالان و دوستان براى آنها از اهمیت ویژهاى برخوردار است. به یقین، پذیرش فرزندان در خانواده، دانشآموزان در مدرسه و دانشجویان در دانشگاه و به طور کلى نسل جوان در جامعه، راه را براى مقبولیت اجتماعى آنان در جوانى هموار مىکند و تأکید والدین، مربیان و مبلّغان دینى بر لیاقتهاى ذاتى جوانان، موجب تقویت «حرمت نفس»(2)، «عزت نفس» و «اعتماد به نفس» آنان مىشود و خود را با ارزشهاى اصیل جامعه همسو و همسان مىکنند تا خردمندانه اعتبارى ماندگار نصیب خود سازند و در پایان پروردگار مهربان نیز از آنها خشنود و خرسند باشد.
گفتنى است پرسش از «چگونگى دستیابى به مقبولیت اجتماعى» همسو با سرشت انسانها بوده و هست و خواهد بود، چنانکه این نیاز فطرى در گفتگوهاى اصحاب رسول خدا(ص) با آن حضرت به چشم مىخورد و در عصرها و نسلهاى مختلف به خوبى نمایان است.
داستان درسآموز مراجعه مردى از ارادتمندان رسول اکرم(ص)، به محضر آن حضرت و ارائه پرسشى در این باره را امیر مؤمنان على(ع) بازگو مىکند که آن فرد گفت:
«یا رسول الله! عَلّمنى عملاً یحبنى اللَّه علیه و یحبنى المخلوقون... ؛(3)
اى رسول خدا! مرا عملى بیاموز که خداوند مرا بنا بر انجام آن، دوست بدارد و نزد مردم محبوبیت و جایگاه اجتماعى پیدا کنم و....»
پیامبر حکیم و پر مهر فرمود:
«اگر دوست دارى، خدا تو را دوست داشته باشد خوف از او داشته باش و در زندگى خویش پرهیزگارى را شیوه همیشه خود کن و اگر مىخواهى نزد مردم محبوب و مقبول باشى [نخست ]به آنان نیکى و خدمت کن [دیگر آنکه ]هیچ امید و طمعى به دارایىهاى آنان نداشته باش [تا همیشه آزاد و آزاده، همانند آنان زندگى کنى و سربلند باشى].»
امام على(ع) نیز شیوه دستیابى به پایگاه اجتماعى و مقبولیت عمومى در جامعه را چنین بیان مىفرماید:
تعجب مىکنم از کسى که سیم و زر مىدهد و بنده مىخرد، اما با اخلاق خوش و نیکوکارى، مردان آزاد را شیفته و مطیع خود نمىسازد.
با خلق خدا مهربان باشید تا مورد ستایش واقع شوید و پاداش برید.
دلهاى مردم وحشى و رمنده است؛ هر که آنها را با الفت و نوازش رام کند، رو به سوى او مىآورند.
با مردم چنان با خوبى و نیکویى نشست و برخاست کنید که اگر بمیرید بر شما بگریند و اگر دور شوید آرزوى دیدار شما کنند.(4)
شاعران شیرینگفتار و سنجیدهسخن نیز در سرودههاى خود راه مقبولیت اجتماعى و محبوبیت مردمى را این گونه توصیف کردهاند:
کسى نیک بیند به هر دو سراى
که نیکى رساند به خلق خداى
خدا را بر آن بنده بخشایش است
که خلق از وجودش در آسایش است(5)
*
گر غرّه به عمرى به تبى برخیزد
وین روز جوانى به شبى برخیزد
بیداد مکن که مردمآزارى تو
در زیر لبى به یاربى برخیزد(6)
*
الا گر طلبکار اهل دلى
ز خدمت مکن یکزمان غافلى
برانداز بیخى که خار آورد
درختى بپرور که بار آورد
فروماندگان را درون شاد کن
ز روز فروماندگى یاد کن(7)
*
به نیکى چنان پرورد نام خویش
کزو نیک یابد سرانجام خویش
به از نام نیکو دگر نام نیست
بدان کس که نیکو سرانجام نیست(8)
*
گر قرب خدا مىطلبى دلجو باش
وندر پس و پیش خلق نیکوگو باش
خواهى که چو صبح صادقُ القول شوى
خورشیدصفت با همه کس یک رو باش(9)
*
در حقیقت نبود هیچ مقامى برتر
زان مقامى که فقط حضرت انسان دارد
سبب برترى رتبت انسان از چیست؟
از همان است که او رحم فراوان دارد
رحم آرد همه اوقات به هر جاندارى
آنکه انسان بود و در تن خود جان دارد(10)آثار مقبولیت اجتماعى
برترین آثار مقبولیت اجتماعى در نگاه صاحب نظران عبارت است از:
1. پرورش و توسعه شخصیت
جوانان در چنین موقعیتى مىتوانند توانایىهاى درونى و شخصیتى خویش را بهتر از هر زمان به ظهور برسانند، احساس سرشار از آرامش و لذت نصیب خود سازند و ضمن انجام وظیفه تکامل و ترقى روحى روانى نیز بیابند و تمرین کنند که باید به فکر دیگران هم بود و براى غمهاى آنان غمگین و هنگام شادى آنان شادان بود.
2. فراهمسازى پذیرش اجتماعى دیگران
مقبولیت اجتماعى جوان، از آن سو زمینه پذیرش اجتماعى دیگران را نزد او فراهم مىنماید. در حقیقت باید گفت جوان آمادگى دارد، در صورت دریافت نشانههایى مبنى بر تأیید دیگران از شخصیت آن، پاسخ مثبت داده و به عنوان یک اقدام متقابل، نسبت به رأى و نظر دیگران محترمانه و فعالانه رفتار نماید.
3. جلب مشارکت جوانان در جامعه مردمسالار دینى
پذیرش جوانان در اجتماع سبب جلب مشارکت جوانان در جامعه مىشود و این طلوعى طلایى براى تحقق توسعه فرهنگى، اجتماعى و سیاسى به معناى واقعى است تا در مناسبات انسانى و روابط متقابل بر قبول نسل جوان جدیت بیشترى وجود داشته باشد.
4. سلامت و تعادل روانى نسل جوان
از آثار ارزنده و پاینده مقبولیت اجتماعى، سلامت و تعادل روانى نسل جوان است؛ نعمتى چشمگیر که از دیدگاه مکتب روانشناسى کمال، اطمینان جوانان از موقعیتى که نزد دیگران دارند هم افزون بر حفظ سلامت روحى و شادابى روانى آنان، زمینهساز تحقق تعالى و تحول در آنها مىشود، هر گونه رنج و ناراحتى در کام جوان شیرین و دلنشین مىشود، حس خودخواهى در قلب او خاموش مىگردد و برتر از همه، آرامش حقیقى در سراى وجود او پدید مىآید که با هیچ نعمت مادى قابل مقایسه نیست.
5. نگاه مثبت به آینده زندگى
امید تحفه گرانبهایى است که طعم حیات را در ذائقه آدمى شیرین مىسازد و همچون بال براى فرشتگان باعث پرواز مىشود. رهاورد این فانوس همیشه فروزان در دل و دیده انسان، نگاه خوشبینانه به زندگى و انتظار فرداهایى بهتر و بالندهتر است تا در پرتو آن هرگز غبار غربت و نومیدى بر شخصیت انسان ننشیند و خوشحال و خرسند به تماشاى لحظهها بنشیند که این لذتى کم نظیر در صحن و سراى زندگى است.
نقش ما در مقبولیت اجتماعى جوانان
نگاهى به آثار فردى و اجتماعى این پدیده، ضرورت توجه پدران و مادران، معلمان و مبلّغان را به موارد زیر بیشتر مىنماید:
الف) دوجانبه بودن تفاهم
جوانانى که مایلند دیگران آنها را درک کنند، فرصت ارائه شخصیت و توانمندى دهند و توجه به ویژگىهاى والاى آنان کنند باید ابتدا براى درک دیگران تلاش کنند در حقیقت گام اول را خود بردارند و بدانند تفاهم پدیدهاى طرفین است که با شناخت دو طرف ایجاد مىشود.
چنانکه رسول اکرم(ص) به فردى که رهنمودى از حضرت خواست فرمود:
«هرگاه دوست داشتى مردم به سوى تو آیند، تو نیز باید به سوى آنان روى، به آنها احترام گذارى و نسبت به مردم خوبى کنى.»(11)ب) توجه به صفات برجسته اخلاقى و اجتماعى
جوانان با درک تأثیر «سعه صدر»، «همدلى»، «انعطافپذیرى روحى»، «توجه به شخصیت مخاطبان» و «احترام به یکایک اطرافیان»، به خوبى مىتوانند جایگاه اجتماعى ارزشمندى به دست آورند و مقبول همسالان و همدرسان خود شوند.
«ویکتور کوژن» فیلسوف فرانسوى با تأکید بر این اصل مىگوید:
«تنها به شرطى مىتوانید مردم را تحت نفوذ خود در آورید که به آنها خدمت کنید؛ این قاعده استثنا ندارد.»ج) درک ارتباط میان «مهارتهاى اجتماعى» و «مقبولیت اجتماعى»
درک ارتباط میان «مهارتهاى اجتماعى» و «مقبولیت اجتماعى» از سوى جوانان ایجاب مىکند که براى آموزش مهارتهایى چون: «آداب معاشرت»، «هنر خوب شنیدن» و «جلب اعتماد دیگران» برنامه مطلوبى را مدون و اجرا کنند تا پیوند تجربیات و فنون و مهارتهاى لازم در عرصه ارتباطات فردى و اجتماعى راه چندین ساله را در کمترین زمان میسر نماید.
د) افزایش اطلاعات و دانش روز
تجهیز نسل جوان به دانش رو به رشد و اطلاعات روز، نقش بسیار مؤثر در محبوبیت اجتماعى آنان دارد. این مهم از آن رو قابل بررسى است که گشوده شدن دریچههاى چهار سوى جهان بر روى دیدگان افراد این عصر، نوع نگاه و نگرش فردى و اجتماعى، اعتقادى و اخلاقى، اجتماعى و فرهنگى و حتى اقتصادى آنان را تحت تأثیر قرار داده است. آشنایى با دانش روز و اطلاعات رو به رشد جهانى، سرعت درس انسان نسبت روابط با افراد را بیشتر مىنماید.
برخى دیگر معتقدند:
«انقلاب اطلاعات، روابط انسانى و نهادى را تغییر سریعى بخشیده و نوید فرا رسیدن جامعهاى مبتنى بر دانش را مىدهد. و فرا رسیدن «موج چهارم» که نشانگر جابهجایى نمود علم «گسستگرا» به وسیله نمود «پیوستگرا» است، ایجاب مىکند که نسل جوان با تجهیز خود به علم و دانش، روند فوق را تسریع نمایند.»(12)ه) غلبه بر «خودشیفتگى» و «خوددوستى»
اغلب جوانان با توجه به شرایط سنى، مجذوب خویش هستند و به خاطر «خودشیفتگى» در ارتباطات فردى و اجتماعى تنها منافع و خواستههاى خود را محترم و مقدم مىشمارند!
از مقتضیات مقبولیت اجتماعى، غلبه بر«خودشیفتگى» است. این امر با آموزش «ارتباط صحیح با خویشتن» توجه به «حقوق اطرافیان» و حتى «ایثار نسبت به همنوعان» فراهم مىشود و نوعى تعادل میان «خودشیفتگى» و «دیگردوستى» به فرد مىدهد تا به «خودشناسى» دست یابد و بین «حق» و «تکلیف» به خوبى ارتباط شایستهاى برقرار سازد.و) تقویت روحیه «آیندهنگر»
«آیندهنگرى» مستلزم پرهیز از گرایش به خواستههاى فورى و آنى است و تقویت این روحیه زمینه مقبولیت اجتماعى را فراهم مىسازد.
«خویشتندارى اخلاقى» فرد را برمىانگیزاند تا بر تمایلات آنى و خواهشهاى بسیار خود فائق آید و به گرایشهاى منطقى و آیندهنگر، دلبستگى بیشترى پیدا کند.ز) دورى از «تساهل» و «تسامح» در ارزشهاى اخلاقى
یکى از آفات محبوبیت اجتماعى، گرایش به نوعى «تساهل»، و «تسامح» یعنى سهل انگارى و آسان شمارى در ارزشهاى اخلاقى است. این سراشیبى باعث مىشود که آرام آرام به سوى «بىقیدى» و «شکافتن مرزهاى محترم و قابل توجه اخلاقى» میل پیدا کند و به سازش و لاابالىگرى رو نماید.
تلاش نسل نو در دستیابى به مقبولیت اجتماعى باید با ملاحظه اصول و مبانى اخلاقى تنظیم شود تا نوجوانان و جوانان را از «سهلانگارى»، «ولشبازى» و «بیهودهنگرى» در امور اخلاقى برحذر دارد(13) و آنان را شایسته ستایش و لایق بزرگداشت در صحنههاى مختلف اجتماعى نماید.پىنوشتها: -
1) سیف فرغانى.
2) جوان و نیروى چهارم زندگى، ص 147، 148.
3) اعلام الدین، ص 268؛ بحارالانوار، ج 82، ص 164. ر.ک: الکافى، ج 2، ص 146 و ج 4، ص 57؛ الامالى للطوسى، ص 507.
4) وسائلالشیعه، ج 12، ص 12؛ شرح نهجالبلاغه، ج 18، ص 107؛ غررالحکم و دررالکلم، ص 437 - 450.
5) سعدى.
6) ابوسعید ابوالخیر.
7) سعدى.
8) نظامى.
9) ابوسعید ابوالخیر.
10) ناصح الممالک.
11) الکافى، ج 2، ص 146.
12) آموزش براى آینده، دکتر پراواز وازى. (سازمان یونسکو، سال 1990).
13) جوان و نیروى چهارم زندگى، 148 - 150.
)