نقش گِلبازى در پرورش تخیّل، خلاقیّت و سازندگى کودک
محمدرضا مطهرى - نیره پارسا
مقدمه
در میان فعالیتهاى روانى و بدنى کودکان، بازى اهمیت فراوانى دارد و یکى از نیازهاى مهم کودکان به حساب مىآید. اسباببازى، ابزار کودکان جهت بازى است و اسباببازى جزء جدا نشدنى زندگى کودکان است.
مىتوان از اسباببازى به عنوان وسیلهاى براى یاد دادن مفاهیم مختلفى مانند رنگ، تعداد، شکل، اندازه، جنس و حجم استفاده کرد و سبب افزایش گنجینه واژهها در ذهن کودک شد؛ همچنین از اسباببازى مىتوان براى تشخیص رشد اجتماعى، شخصیتى و هوشى کودکان بهره جست. کودکان از طریق اسباببازى مىتوانند تمایلات ناپسند خود را آشکار نموده و تخلیه روانى شوند. در بین بازىها، بازىهاى طبیعى (آببازى، گِلبازى و شنبازى) از بهترین، اساسىترین و لذتبخشترین فعالیتها براى کودکان به شمار مىروند. این بازىها جذبه سحرآمیزى براى بچهها دارند. بچهها ساعتها وقتشان را صرف این نوع بازىها مىکنند بدون اینکه از بازى کردن خسته شوند. بازىهاى طبیعى باعث تسکین عصبانیتهاى کودک شده، از طریق این بازىها از ناراحتىها، فشارها و تنشها رهایى یافته و آرامش پیدا مىکند. چون کودکان این بازىها را بیشتر دوست دارند از راه این بازىها مطالب و مفاهیم زیادى را مىآموزند که موجبات رشد مهارتها و توانایىهاى مختلف آنها را فراهم مىکند؛ از جمله رشد خلاقیت، پرورش حواس پنجگانه، افزایش خزانه لغات، رشد و کنترل اعصاب و عضلات و ... . والدین با انتخاب این گونه اسباببازىها، روح و روان کودک را تلطیف کرده و رشد مىبخشند. این وسایل طبیعى مطابق با میل و طبیعت کودک مىباشند که به راحتى در همه جا و با قیمت ارزان مىتوان تهیه کرد. بازىهاى طبیعى از اهمیت خاصى برخوردار است. در این راستا روایت شده است: «پیامبر اکرم(ص) بر کودکانى عبور کرد که مشغول خاکبازى بودند. بعضى از اصحاب، آنان را از بازى نهى کردند. پیامبر فرمود: بگذارید بازى کنند، خاک بهار کودکان است.»(1)گِلبازى
در میان اسباببازىهاى کودکان هیچ وسیلهاى به اندازه گِل و هیچ کارى به اندازه گِلبازى براى کودکان سرگرمکننده و لذتبخش نیست.
گِلبازى یکى از نیازهاى بنیادى و اساسى کودک است. به رغم اینکه والدین به دلیل کثیف شدن لباسها، محدودیتهایى براى این بازى ایجاد مىکنند ولى کودکان به محض اینکه به خاک و گِل برسند همانند ماهى که بیرون از آب بوده به محض رسیدن به آن زنده شده و شروع به تحرک و فعالیت مىکند.
کودکان از گِلبازى لذت فراوانى مىبرند و از نظر روحى و روانى ارضا مىشوند و با قوه ابتکار و خلاقیت خویش چیزهاى نو مىسازند و مىتوانند به تصورات و تخیلات خویش جامه عمل پوشیده و آن را به شکل مجسم در آورند.
کودکان به هنگام این بازى نتیجه اعمال خود را که باعث بالا بردن اعتماد به نفس مىگردد، مشاهده مىکنند، فکر مىکنند، تصمیم مىگیرند و با به کارگیرى قوه تخیل و تصور چیزى خلق مىکنند و با رضایت خاطر در باره آنچه که ساختهاند سخن مىگویند و بر روى آن اسم مىگذارند.
به همین دلیل امروزه بازى با گِل رُس در آموزش خردسالان از اهمیت خاصى برخوردار است. گِل رس نرم و قابل انعطاف است، با دستهاى کودک به راحتى شکل مىگیرد، شکل دادن به آن کاملاً در اختیار کودک قرار دارد و هر طورى که خواسته باشد مىتواند به آن شکل بدهد.
کودکان آن را ورز (مالش) مىدهند، با مشت بر آن مىکوبند، آن را مىغلطانند، پهنش مىکنند، به شکل نان، کیک، تافتون، توپ و مار در آورده، چنگ مىزنند، در آن حفره ایجاد مىکنند، قطعه قطعه مىکنند و باز مىتوانند همه آنها را روى همدیگر جمع کنند.
گِل به دستها مىچسبد، کودکان آنها را بر روى بدنشان مىمالند، تماس و مالیدن این مواد به بدن لذت و شادى زیادى را براى کودکان ایجاد مىکند.
کودکان خردسالى که براى اولین بار گِل رس را با انگشتان چنگ مىزنند و مىفشارند، همانند اولین قدمهایى است که کودک هنگام راه رفتن برمىدارد. در این مرحله براى او گِلمالى و چنگ زدن لذتبخشتر است تا ساختن چیزى. آنها معمولاً گِل را مىفشارند، مىکشند، پهن مىکنند و کارهاى مشابه دیگر.
اما در مرحله بعدى که کودکان مهارت بیشترى کسب مىکنند، هنگام بازى با گِل رس مىتوانند گلوله، قطعات دراز به شکل مار و یا نان درست کنند. ساختن این شکلها باعث مىشود که کودکان به تدریج صورتهاى پیچیدهترى درست کنند، مثلاً کاسه، بشقاب، لیوان، قابلمه، کوزه و ... مىسازند و به آن شکل مىدهند، یا اینکه چند تکه مىکنند و آن را به شکل آدم یا حیوان در مىآورند و براى آن سر، دست و پا مىسازند، سپس به سمت کارهاى سفالگرى و کوزهگرى خواهند رفت.فواید گِلبازى
1- رشد و پرورش خلاقیت
خلاقیت و نوآورى کودک غالباً در زمانهایى شکوفا مىشود که آزادى عمل دارد، مىتواند قوه تخیل خویش را براى ساختن چیزى به کار اندازد. از آنجا که بازى با گِل رس طبق الگو، مدل و نقشه از پیش تعیین شده نیست کودکان مىتوانند به آفرینش دست بزنند، نیز به دلیل قابلیت انعطاف و نرمى گِل مىتوانند به هر صورتى که بخواهند آن را شکل بدهند و خیلى سریع مىتوانند خراب کنند. همان طور که نقاشى کردن موجب خلاقیت، ابتکار، نوآورى و لذت درونى براى کودک مىشود، گِلبازى افزون بر همان اثرات، سرگرمى بسیار لذتبخش و شادىآفرین براى کودکان به حساب مىآید.
2- رشد و پرورش گویایى
باید به کودکان فرصت داد از راه گِلبازى، مجسمهسازى، کولاژ و نقاشى احساسات و عقاید خویش را بیان نمایند. در بازى با گل رس کودک مىتواند فکر کند، تصمیم بگیرد و با کمک قوه تخیل و تصورش چیزى بیافریند و در پایان احساس رضایت کند و در باره ساختههایش صحبت کند. احساس رضایت ناشى از ساختن بسیار پراهمیت است.
علاوه بر آنکه کودک در مورد ساختهاش داستانسرایى مىکند، به افکارش هم نظم و ترتیب مىدهد. زمانى که کودکان در حال گِلبازى هستند براى دوستانشان صدا در مىآورند، یا ممکن است خواسته باشند با کارهایى مثل پختن، خوردن، مهمانى و جشن خود را مشغول کنند.3- رشد و کنترل اعصاب و عضلات
بیشتر کارهایى که با گل انجام مىگیرد با به کارگیرى انگشت و دست مىباشد. فشار دادن، ضربه زدن، جدا کردن، غلطاندن، قطعه قطعه کردن، به همدیگر متصل کردن و ... به رشد عضلات کمک مىکند و باعث مىشود کودک تجربههاى آسان و موفقى براى خود کسب نماید.
کودکان از دیدن اثرات حرکاتشان لذت برده و متوجه مىشوند قادرند از حرکات دستهایشان استفاده کنند و گل رس را به طریقى که مایلند بسازند. کودک ممکن است گل رس را به صورت لولههاى بلند و باریک (طنابمانند) در بیاورد، آن را بکوبد و به شکل توپ در بیاورد یا اینکه به صورت تافتون در آورده و با انگشتانش سوراخ سوراخ کند.
در کار با گل رس دایره (توپ) از اولین شکلهایى مىباشد که کودک با تسلط بیشتر بر اعصاب و عضلاتش قادر است این شکلها را به صورت ماهرانهترى بسازد. درست کردن گل به صورت باریک نشانههاى رشد و تسلط کودک بر کنترل اعصاب و عضلاتش مىباشد.4- رشد و پرورش مهارتهاى اجتماعى
وقتى چند کودک با همدیگر گلبازى مىکنند از شراکت و داد و ستد براى ساختن چیز مورد علاقهشان لذت برده و مهارتهاى اجتماعىشان پرورش پیدا مىکند.
5- پرورش قدرت تجسم فضایى و هندسى
کار با گل رس زمینه پرورش ادراک فضایى و هندسى کودک را افزایش مىدهد چون کودک مىتواند صورتهاى فضایى و هندسى را به صورت عینى خلق کرده و مشاهده کند؛ مثلاً ساخت یک جعبه، چمدان، آدم، مربع، مستطیل، دایره و ... همه این مفاهیم را مىتواند از طریق گلبازى عینیت بخشد و با مفاهیمى مانند نرمى، سفتى، زبرى، سختى، سبکى، سنگینى، طول، سطح و حجم آشنا گردد.
گل رس ماده خیلى خوبى براى طرحهاى سهبعدى است، زیرا به دلیل نرمى و قابلیت انعطاف مىتوانند آن را به هر شکلى که بخواهند در آورند. همچنین کودکان در سنین کودکستانى مىتوانند شکلهاى پایهاى مانند دایره، توپهاى کوچک، شکلهاى گوشهدار مثل مربع و مستطیل را با گل رس بسازند.
کودکان به هنگام گلبازى یک توپ حلقهاى کامل گِلى را به جاى سر و یک مستطیل را به جاى بدن مىگذارند و با درست کردن باریکههایى به عنوان دست و پا به ساخت آدمک مىپردازند.
کودکان مىتوانند گل رس را به قالبهاى مختلفى در بیاورند، کلوچه درست کنند، کیک درست کنند و آن را بپزند، این گونه فعالیتهاى قالبسازى موجب رشد حسى، ادراکى و لامسه در کودکان شده و به سازگارى و انطباقپذیرى تصورات و ادراکاتشان در مورد اشکال و اجسام سهبعدى و هندسى کمک بزرگى مىکند.6- پرورش حس لامسه
خاصیت نرمى و شکلپذیرى طبیعى گل رس جاذبه قوى براى کودکان در هر سنى دارد. هر یک از حواس که بیشتر در معرض محرکات محیطى قرار بگیرد، کاربرد و مهارت آن افزایش مىیابد. گل رس علاوه بر تمامى مزایاى دیگرى که براى کودک دارد حس لامسه کودک را پرورش داده و زمینه درک و فهم حس لمس کردن را براى او فراهم مىکند و مفاهیمى مانند سفت، سخت، نرم، زبر، مرطوب، خشک و ... را براى کودک معنىدار مىکند.
براى بازى با گل رس کودکان از مجموعه حواسشان از قبیل دیدن، لمس کردن و بوییدن استفاده مىکنند و از آنجا که بیشتر کارهایى که با گل انجام مىگیرد با به کارگیرى انگشتان دست مىباشد، حس لامسه بیشتر به کار گرفته مىشود. کودکان وقتى با گل رس کار مىکنند مفاهیم نرم و سخت را تجربه مىکنند. کودک با مقدارى آب مخلوط کردن به خاک رس در مىیابد که خاک رس مىتواند تبدیل به گل شده، گلِ درست شده مىتواند خیلى شُل (نرم) یا خیلى سفت (سخت) باشد.7- تقویت و هماهنگى چشم و دست
کودک براى شکل دادن به گل از عضلات دست استفاده مىکند و به دنبال آن چشم را به همکارى با دست وا مىدارد و از قوه تخیل و تصور خویش براى خلق و ابداع آن کمک گرفته و چیزى را مىآفریند.
از آنجا که هماهنگى چشم و دست براى رشد کودک ضرورى است، لازم است براى کودکان فعالیتهایى که منجر به هماهنگى حرکتى چشم و دست مىشود مانند نقاشى (استفاده از رنگ، قلممو، آبرنگ و ...)، گلبازى، ساختن مجسمهها و کارهاى گلى، خمیربازى و نقاشى با انگشت را در نظر گرفت.8- ابزارى براى تشخیص و درمان
کودکان با گلبازى مىتوانند ایدههاى گوناگون خود را زودتر پیاده کنند، لذت و آرامشى که در زمان بازى با گل به دست مىآورند از نقطه نظر درمانى بسیار بااهمیت است.
تجربیات بازى درمانگران نشان داده است که کودکان عصبى و زودرنج را مىتوان از طریق گلبازى، شنبازى و آببازى درمان کرد.
بازى کردن با آب، خاک، شن و گل اثر معجزهآسایى در حل مشکلات و بروز خلاقیت کودکان دارد. آنان از طریق بازى و ساختن یک غول، گرگ، سگ، مار و ... آن را مورد حمله قرار دادن و خراب کردن مىتوانند از ترسها، وهمیات، احساسات و پندارهاى واهى رهایى یابند.
بچههاى خشن گل و یا خاک رس را سوراخ سوراخ مىکنند و یا اینکه آن را روى هم مىکوبند، مثلاً کودکى که داراى مشکل است با گل تابوتى مىسازد که درونش مردى از گل ساخته شده، خوابیده است. او مىگوید: «الان درِ تابوت را مىبندم، محکمش مىکنم، حالا دیگه او نمىتونه نفس بکشه.» با دستهاى خودش محکم روى تابوت فشار مىآورد و به این وسیله انتقام خودش را از پدرى که مورد تنفرش است مىگیرد.
گِلبازى براى کودک این فرصت را ایجاد مىکند تا احساسات ناخوشایند و سرکوب شده خویش را ابراز نموده و به لحاظ روانى تخلیه و سبک شود.9- فایدههاى دیگر
کودکان از طریق گلبازى موضوعاتى از قبیل شکل انسان، حیوان، خانه، کلوچه، پیچ، آچار و بسیارى چیزهاى دیگر درست مىکنند و سعى دارند اشکالى بسازند که به نحوى به آنها تعلق دارد، همان طورى که در نقاشى کردن این کار را انجام مىدهند.
اغلب در نقاشىها کودکان چیزهایى را که برایشان مهمترند بزرگتر ترسیم مىکنند تا چیزهایى که برایشان از اهمیت کمترى برخوردار است. در گِلبازى و ساخت مجسمههاى گلى هم کودکان اشکالى را که برایشان مهمتر است، با جزئیات بیشترى به کار مىبرند. در این نوع شکلها کودک ممکن است از طریق دقت بیشتر روى ساخته خویش مثل گذاشتن دگمه به جاى چشمها، حصیر براى لباس و یا نخ به جاى موها اهمیت بیشترى به ساخته خویش بدهد.
از آنجایى که گِلبازى، از نظر والدین کار کثیفى محسوب مىشود لازم است پیشبینىهاى لازم در این باره صورت گیرد:
- میزى که براى گِلبازى در نظر گرفته مىشود باید داراى رویه مخصوص (فورمیکا) باشد که تمیز کردن آن راحتتر است و یا اینکه از پلاستیک براى پهن کردن روى میزهاى معمولى استفاده کرد.
- از وسایلى مانند وردنه، قاشق، چاقوهاى پلاستیکى و یا فلزى که لبههاى تیزى ندارند استفاده شود.
- به هر کودکى یک تکه گِل به اندازه سیب بزرگ داده شود و کودک هر طور که دلش مىخواهد از آن استفاده کند، به او آزادى کامل دهیم تا با خمیر آشنا شود و حس کنجکاوىاش را ارضا کند، هرگز در مرحله آشنایى از او نخواهید که چیزى بسازد.
در مرحله بعدى روبهروى کودکان بنشینید و این سؤالات را از کودکان بکنید «اگر من این خمیر را فشار بدهم چه مىشود؟ اگر آن را بکشم چطور مىشود؟» کودکان را به این کار بیشتر تشویق کنید.
- هرگز به کودکان نگویید چه آدمک قشنگى درست کردهاى و یا چه مار قشنگى است. سعى نمایید هنگام تشویق از دراز بودن، نرم و گرد بودن آنچه کودک درست کرده تعریف کنید.
- والدین و یا مربیان مىتوانند کنار کودکان بنشینند و همراه آنها بازى کنند. شرکت در بازى موجب تشویق کودکان مىشود ولى والدین و یا مربیان نباید چیزهایى را بسازند که بچهها از روى آن کپى کنند، این کار باعث هدر رفتن استعداد، خلاقیت و قوه ابتکار کودکان مىشود.
- بعد از اینکه کار بچهها تمام شد، بهتر است گلها را به صورت گلولههاى کوچکى به اندازه یک سیب در آورده و در وسط آن یک سوراخ کوچک ایجاد کرده و در آن آب بریزیم تا گِل نرم باقى بماند و بچهها براى کار با آنها در فرصت و جلسه بعدى مشکلى نداشته باشند و یا اینکه آنها را داخل سطلى درپوشدار گذاشته و روى آن یک پارچه مرطوب و یا اسفنج (ابر ظرفشویى) بگذاریم و سرپوش ظرف را محکم کنیم.
اگر گل رس خیلى خیس باشد کپک مىزند و اگر خشک باشد کار کردن با آن مشکل است. اگر گل خشک و سفت شد آن را داخل یک کیسه مىگذاریم و با ضربات چکش آن را خرد مىکنیم. بعد از خیساندن داخل آب دوباره براى بازى آماده مىشود.
- براى کودکان توضیح دهید که گِل را نباید به جز محدودهاى که بازى مىکنند (اتاق مخصوص یا گوشهاى از حیاط) به سایر جاها ببرند.
- برایشان توضیح دهید که در هنگام بازى در کار یکدیگر دخالت نکنند.طرز تهیه گِل رس
براى تهیه گل رس، خاک رس را در ظرفى ریخته روى آن آب بریزید، به طریقى که سطح آب در ظرف، از سطح خاک رس بالاتر باشد، سپس مدت 24 ساعت بگذارید خیس بخورد بعد با ورز دادن و مالش مىتوان آن را به صورت خمیر در آورد.
خاک رس را مىتوان از محلههایى که مغازه کوزهگرى هست و یا مغازههایى که اسباب و لوازم هنرى دارند تهیه کرد.منبع: -
1- Mayesky mary` creative activities for young children` P.p951`281`381`481`581`681.
پىنوشت: -
1) مجمعالزوائد، ج8، ص159.
)