شنبازى، آرامبخش روان کودک
محمدرضا مطهرى - نیره پارسا
شنبازى براى کودکان فعالیتى خوشایند و لذتبخش است. کودک از لمس کردن شن و بازى با آن لذت بسیار مىبرد. شن مىتواند خاصیت مایعات را داشته باشد از نظر اینکه مىریزد و اگر آن را در ظرفى بریزیم به شکل آن ظرف در مىآید. بازى با شن تجارب مفید و لذتبخشى را براى کودک ایجاد مىکند.
امروزه شنبازى به قدرى داراى اهمیت است که در تمامى کلینیکهاى مشاوره و رواندرمانى کودک به عنوان یکى از وسایل ضرورى اتاق بازى محسوب مىشود.
شن باید در دو نوع خشک و مرطوب وجود داشته باشد تا کودک بتواند هر دو نوع آن را لمس کند و تفاوتها و شباهتهاى آنها را درک کند.
کودک در شن به حفر کردن و ساختن دالان (تونل) مىپردازد. برج، تپه و خانه مىسازد و به انجام بازىهاى تخیلى مشغول مىگردد. کودک مىتواند معمار هستى خود باشد و قصر خود را در داخل شنها خلق کند و دنیاى خویش را پر از کسان و خویشاوندانى سازد که ساخته و پرداخته ذهن او هستند. او مىتواند کارى را انتخاب کند و یا از آن دست بکشد. نیز مىتواند بیافریند و یا نابود کند.
همچنین مىتواند با قدرت تخیلش کوهى بسازد و بىخطر به قله آن صعود کند و از آنجا به تمام دنیا بگوید: «من مىتونم براى خود، یه کوه بسازم و یا اونو، با خاک یکسان کنم، در اینجا منم که بزرگم!»(1)
«شن» وسیله خوبى براى بازىهاى تهاجمى کودک به شمار مىرود زیرا مىتواند شن را با ایمنى بیشترى پرتاب کند.
کودک مىتواند عروسکهایى را که نماد پدر، مادر، خواهر و یا برادر هستند و با آنها احساس خصومت، تنفر و یا حسادت دارد در میان شن دفن کرده و با ماشین کمپرسى پر از شن از روى آنها عبور کند و به این وسیله احساسات درونى خویش را نشان دهد. کودک مىتواند با شن سنگر بسازد و از طریق تفنگبازى احساسات خویش را نشان داده و تخلیه شود، یا اینکه جاده بسازد و با استفاده از بلدوزر، گریدر و کمپرسى مشغول سازندگى شود و یا اینکه با ساخت مزرعه مشغول کشت و کار کشاورزى شود. نیز جاده و پلهایى براى عبور و مرور ماشین بسازد، سپس آنها را خراب کرده و یا توسط هواپیما بمباران کند. در ظرف چند دقیقه مىتواند یک خندق حفر کند و قایقى را هدایت نماید، در لحظهاى بعد ممکن است سدى بسازد و اندکى بعد آنها را خراب کرده و خندق و قلعهها را ویران نماید.
«شن» وسیله بسیار مناسبى براى پاسخگویى به طیف گسترده تخیلات کودک است.(2) در شنبازى، کودک علاوه بر اینکه به لحاظ روانى تخلیه مىشود و رضایت درونى کسب مىکند، در پرورش تخیل، ابتکار، خلاقیت و سازندگى او نیز مؤثر است.
مهارتها و مفاهیمى که کودکان در هنگام شنبازى فرا مىگیرند:
- مقدارى شن فرصتهاى خوبى براى کودکان به وجود مىآورد تا از طریق حفارى، پر کردن ظرفها، ریختن، بلند کردن و حمل کردن شن به هماهنگى و انعطاف عمومى بدن برسند.
- از طریق شنبازى، به مفاهیم وزن و ظرفیت پى مىبرند.
- شناسایى ذرات شن و خاصیت چسبندگى آن.
- ساختن اشیا با شن و مقایسه شن خیس و خشک.
- پى بردن به شکلپذیرى شن خیس، که اگر شن را کمى مرطوب کنیم به شکل ظرفى که در آن قرار دارد در مىآید.
- پى بردن به مفاهیمى مانند اینکه آیا شن مثل نمک در آب حل مىشود؟ آیا از صافى عبور مىکند؟
- درک مفاهیم هندسى و فضایى.
- پرورش قدرت تخیل، ابتکار، خلاقیت و سازندگى در کودک: کودکان موقعى که مشغول ساختن یک قلعه شنى هستند، مىتوانند در باره آن داستانى بسازند و غرق در تخیلات خویش شوند. فرآیند خلاقیت در چنین مواقعى در کودکان شکوفا مىشود.
- از طریق شنبازى و کسب تجربیات حسى مفاهیم زیادى مثل گود کردن، فشار وارد کردن، کُپه کردن، تونل زدن، پهن کردن، تقسیمبندى و برگشتپذیرى را یاد مىگیرد؛ همچنین مفاهیم واژههایى مانند عمیق، عمیقتر، داخل، بیرون و ... را درک کرده و برایش درونى مىشود.
- کودکان براى ساختن تپههاى بزرگ شنى، ایجاد خندق و دژهاى شنى، ماهیچههاى بزرگشان را به کار برده و پرورش مىدهند.(3)وسایل لازم براى شنبازى
جعبه شن، حوض ساده کمعمق، طشت لباسشویى پلاستیکى یا روحى مىتواند وسیله خوبى براى بازى کودک باشد. درون ظرف را با شن شسته پر مىکنیم.
شن خشک از جهت تجربهآموزى (در زمینه خواص شن مانند نرمى، روندگى، جابهجایى) و شن مرطوب از این نظر که کودک با خیس کردن شن به ساختن برج، دیوار، تونل، غار و ... مشغول مىشود، براى او بسیار جالب است.
براى شنبازى و ساختن چیزهاى مورد نظر بایستى آب در اختیار و در نزدیکى کودک قرار داشته باشد.
کودکان نوپا از به کار بردن بیلچههاى پلاستیکى کوچک براى پر کردن، حمل کردن و خالى کردن سطلهاى پلاستیکى لذت مىبرند اما استفاده از بیلچههاى فلزى براى کودکان بزرگتر مناسبتر است. چون کودکانِ دوره آمادگى بیشتر به ابزار محکم (بیلچههاى فلزى و ...) براى حفر کردن سوراخهاى عمیق و ساختن جاده و تونل نیاز دارند.
ماشینهاى کمپرسى، بلدوزر و گریدر (جاده صافکن) دانش آنها را در زمینه حمل خاک و جادهسازى افزایش مىدهد.(4)مواد و وسایل لازم براى شنبازى
- بیل و سطل
- ظروف مختلف در اندازههاى مختلف (قیف و ...)
- غربال (الک)
- قاشقهاى کهنه و مستعمل
- ماشین بازى (کمپرسى، بلدوزر، تراکتور و ...)
- قالبهاى چوبى مختلف
- ترازوهاى ساخته شده توسط کودک
- قوطىهاى کنسرو که لبههاى آن تیز نباشند
- فرغون(5)رعایت نکات ایمنى در شنبازى
- در هنگام شنبازى هرگز به کودکان اجازه ندهید که آن را به طرف یکدیگر بپاشند.
- زمانى که کودکان سرگرم بازى هستند ممکن است به علت بىتوجهى، دستهاى آغشته به شن را به چشمهایشان بمالند و یا به خاطر پاشیدن شن به هوا، سر و صورت و چشمهایشان آسیب ببیند. والدین و مربیان باید توجه کنند و این نکات را به کودکان یادآور شوند.
- فقط در محلى که براى بازى مشخص شده شنبازى کنند، از جابهجایى شن در محیطهاى دیگر و یا آوردن به اتاق و ... پیشگیرى نمایید.
- هنگام شنبازى روپوش مخصوصى به تن کودک کنید تا لباسهایش کثیف نشود.
- به آنان بگویید که شنها را با گِل مخلوط نکنند.
- برایشان توضیح دهید که پس از بازى، شن را جمع کرده، داخل ظرف و یا جاى مخصوص بریزند، نیز وسایل بازى را تمیز کرده و در جاى خود قرار دهند.
- فضاى مرطوب حوضچههاى شنى، جاى مناسبى براى گربههاست. باید پس از بازى کودکان، روى حوضچهها را با تور سیمى یا وسیله دیگرى پوشاند و بدین وسیله شن را از آلودگى محفوظ داشت.پىنوشتها: -
1) لندرث، گارىل، بازىدرمانى دینامیسم مشاوره با کودکان، ص66، اکسلاین ویرجینیا م، بازىدرمانى، ص12، گروهدرمانى با کودکان، هایم گینوت، ص67.
2) Ginott Haim G , Group psychotherapy with children , P.p 76.
3) Mayesky Mary , crative activities for young children , P.p 01, 11, 21, 31, 41.4) آلن آیلین، هارت بتى، آموزش و پرورش در کودکستان، ترجمه محمدحسین نظرىنژاد، ص86، انتشارات آستان قدس رضوى، 1370.
5) واثقى، مینو، آموزش ضمن بازى (سال چهارم هنرستان)، ص13 - 12، چاپ و نشر ایران، 1369.
)