زنان روستایى و صندوق اعتبارات خرد
فرحناز رستمى
مقدمه
در جامعه امروز ایران، زنان نشان دادهاند که توانایىها و قابلیتهاى بالقوه فراوانى دارند و تحت شرایط مناسب مىتوانند مشارکت مؤثرى در توسعه اقتصادى - اجتماعى و فرهنگى کشور داشته باشند. از آنجایى که در دهههاى اخیر زنان دسترسى بهترى به دانش و اطلاعات فنى در عرصههاى اقتصادى داشتهاند، مشارکت داوطلبانه و آگاهىهاى آنها در این زمینهها افزایش یافته است. از اینرو افزایش و بهبود مشارکت زنان در فعالیتهاى اقتصادى، از عمدهترین اهداف بسیارى از سازمانهاى دولتى از جمله دفتر مشارکت و امور زنان وزارت جهاد کشاورزى در قالب ارائه طرحهایى چون طرح صندوق اعتبارات خرد زنان روستایى و گسترش تعاونىهاى کارآفرینى و اشتغالزایى را مىتوان نام برد.
بر اساس گزارشهاى بانک جهانى تجارب سازمانهاى دستاندرکار در زمینه بهبود جایگاه اقتصادى - اجتماعى زنان به ویژه در مناطق روستایى حاکى از آن است که مشارکت زنان روستایى در زمینههاى اقتصادى پیشنیاز توانمندسازى و مشارکت همهجانبه آنها در برنامههاى توسعه است.
اهمیت مشارکت زنان در بُعد اقتصاد خانوار
در ایران، زنان از دیرباز نقشهاى بسیار مهمى در عرصههاى گوناگون اقتصادى، اجتماعى، فرهنگى و سیاسى ایفا کردهاند. به عنوان مثال در جامعه روستایى ایران، هر خانواده مىتواند به عنوان یک واحد تولیدى قلمداد گردد. این واحدهاى تولیدى اغلب کوچک هستند به نحوى که در بسیارى از موارد اکثر تولیدات آنها توسط خانواده به مصرف مىرسد. البته بخشى از این تولیدات نیز به بازارهاى ملى و بینالمللى راه مىیابد. یکى از شالودهها و بنیانهاى اساسى این واحدها، زنان روستایى مىباشند به طورى که بدون حضور آنان ساختار اقتصادى خانواده نمىتواند پایدار باشد. بخصوص فعالیت و مشارکت زنان روستایى ایران در فعالیتهاى اقتصادى در قالب ساختار نظامیافته تعاونىها با حمایت طرحهاى اعتبارى مثل صندوق اعتبارات خرد، گامى در راستاى کارآفرینى و اشتغالزایى و نیز کاهش هزینههاى تولید و افزایش درآمد خانوار است.
نقش اعتبارات در توسعه مشارکت اقتصادى زنان روستایى
طرحهاى اعتبارات خرد، زنان را به خاطر نرخ بالاى بازپرداخت وام از منابع محلى و نیز به این دلیل که دادن وام به این قشر باعث کاهش شکافها و تفاوتهاى اجتماعى مىشود، تحت پوشش خود دارند. این طرحها احتمالاً اساسىترین منبع تأمین اعتبارات مالى مورد نیاز این گروه هستند.
مشهورترین مدل در این زمینه بانک «گرامین» است که دادن وام به شرکتهاى کوچک را با هدف ارائه کمکهاى اجتماعى - اقتصادى و نیز آموزش مهارتهاى کارآفرینى به زنان روستایى را در صدر اهداف خود قرار داده است.
در روستاهاى ایران نیز انواع همیارىهاى مردمى با اشکال مختلفى همچون راهاندازى صندوقهاى رفع مصیبت در روستاهاى استانهاى شمالى چون استان مازندران، تشکیل صندوقهاى پسانداز در بین زنان روستایى در استانهایى چون کرمانشاه، لرستان، مازندران و ... روبهرو هستیم.
ضرورت دسترسى به اعتبارات در مناطق روستایى
دستیابى به اعتبارات کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت یکى از عناصر حیاتى جهت توسعه روستایى و یکى از مواردى است که عموماً در استراتژىهاى توسعه همهجانبه روستایى، براى رفع احتیاجات مالى روستائیان به آن توجه کافى مىشود. به طور کلى مىتوان ضرورت دسترسى به اعتبارات را در مناطق روستایى به شرح زیر بیان کرد:
1- از نظر اقتصادى، براى جلوگیرى از کاهش میزان تولید روستائیان که بخشى از مواد غذایى مورد نیاز افراد کشور و مواد اولیه صنایع کشور را تأمین مىکنند و از محل صدور محصولات آن، درآمدهاى ارزى نصیب کشور مىشود، لازم است در تقویت بنیه مالى آنها از طریق صندوقهاى اعتبارى اقدام لازم به عمل آید.
2- یکى از علل مهاجرت روستائیان به شهرها، عدم سرمایهگذارى در محیطهاى روستایى است؛ لذا اعتبارات از طریق صندوق اعتبارات روستایى مىتواند در کاهش مهاجرتهاى روستایى مؤثر باشد.
3- در نواحى روستایى که بیکارى، اعم از آشکار و پنهان در سطح وسیعى از اقشار جامعه بخصوص جوانان و زنان روستایى وجود دارد، ضرورت تأمین اعتبارات جهت ایجاد فرصتهاى شغلى براى نیروى کار عظیم و فراوان روستایى کاملاً احساس مىشود.
مزایاى تأمین مالى زنان روستایى از طریق صندوق اعتبارات خرد
زنان روستایى به عنوان قشر محروم و فراموششده روستاها با ایجاد صندوق اعتبارى با استفاده از پساندازهاى ناچیزى که از پساندازهاى اندک، خرجى خانه و یا از درآمدهاى جنسى تولیدى مانند فروش تخممرغ، کشک، روغن محلى و سبزیجات تولیدى به دست مىآورند، مىتوانند در این صندوقها سرمایهگذارى کرده و این مبلغهاى ناچیز را به سرمایه صندوق افزوده تا به جاى بدون استفاده ماندن، یک جا جمع شود و به صورت وام به متقاضیان پرداخت شود. با افزایش سرمایه صندوق و سرمایهگذارى دولت، وامهاى مصرفى تبدیل به وامهاى تولیدى مىشود و به جاى افزایش مصرف در جامعه، تولید فزونى خواهد یافت و در نتیجه با کسب درآمد به دست آمده از تولید، فقر وامگیرندگان نیز کاهش خواهد یافت. ایجاد چنین صندوقى با مشارکت زنان روستایى در روستاها و پرداخت وام بدون وثیقه، سبب مىشود تا سرمایهها از بانکهاى دولتى به سوى این صندوقها انتقال یابد و بر تعداد اعضاى آن افزوده شود.
وثیقه نگرفتن و نبود مقررات دست و پا گیر براى وامگیرندگان و مشارکت روستائییان در حضور وامگیرنده بدون وثیقه در روستا، هدر رفتن و اتلاف وامها را کاهش مىدهد زیرا حضور اعضا در یک روستا، نظامى خودکنترلى پدید آورده و وامگیرنده نمىتواند از پرداخت قسط خوددارى کند زیرا در غیر این صورت با اعتراض تمامى صاحبان سرمایه روبهرو خواهد شد. اگر چه تورم همراه با کاهش ارزش پول در زمانى که سرمایه صندوق ثابت است، سبب کم شدن سرمایه واقعى خواهد شد و با ثابت ماندن تعداد وامگیرنده در هر دوره ارزش واقعى وام پایین مىآید ولى در این صندوق سرمایه در حال افزایش است بنابراین هم اثر کاهش ارزش پول را خنثى مىکند و هم مىتواند بر تعداد وامگیرندگان و یا ارزش واقعى وام بیفزاید. با پرداخت وامهاى مصرفى به زنان روستایى مىتوان از مشکلات مالى که در برخى مواقع شدت مىیابد، جلوگیرى کرد. همچنین خانوادهها دیگر مجبور به قرض کردن از اطرافیان، دوستان و اقوام نبوده و در صورت برطرف شدن نیاز، لازم نیست تا وام با بهره بالا را بگیرند و تا مدتها فقیر و بدهکار بمانند.
از طرفى، تجمع این سرمایههاى اندک راهى است در جهت توسعه و گسترش تعاونىها و ایجاد زمینههاى کارآفرینى و اشتغالزایى براى آنها.
تعاونىها و توسعه کارآفرینى
از جمله هدفهاى شرکتهاى تعاونى، توسعه همهجانبه مشارکتهاى مردمى در جهت بهبود زندگى اجتماعى، فراهم ساختن زمینه اشتغال مولد، توزیع عادلانه درآمد، تعمیم عدالت اجتماعى، افزایش تولید ملى و آماده کردن جامعه براى توسعه متعادل و هماهنگ از طریق ایجاد تشکلهاى تعاونى است. براى رسیدن به این اهداف، باید توانمندىهاى توسعه هر منطقه از کشور و همچنین استعدادهاى آن مناطق را با توجه به مزیتهاى نسبى آنها مورد بررسى و شناسایى قرار داد، به طورى که با نیازهاى اساسى مردمان هر منطقه مطابقت داشته باشد. این شناسایى انجام نمىگیرد مگر آنکه امکان ایجاد تشکلهاى تعاونى را در مناطق مورد نظر فراهم سازیم.
بدین ترتیب با تشکیل و گسترش تعاونىها در سراسر کشور مىتوانیم امکانات، استعدادها، نیازها و موانع موجود در هر منطقه را شناسایى کنیم و با ایجاد واحدهاى تولیدى خدماتى و بهرهگیرى بهتر و بیشتر از منابع موجود هر منطقه در راستاى رفع نیاز مردم، ایجاد زمینه اشتغال براى نیروى انسانى بیکار یا نیمهبیکار پنهان (یعنى زنان روستایى) را از طریق ایجاد تشکلهاى تعاونى فراهم سازیم؛ چرا که این تشکلها قادرند شدت بیکارى را کاهش و میزان اشتغال را افزایش دهند و توزیع ناعادلانه امکانات رفاهى را براى افراد تا حدودى از میان بردارند.
امروزه نیروى انسانى به عنوان یک منبع نامحدود و محور هر نوع توسعه، مطرح است. در این بین کارآفرینى و پرورش کارآفرینان به طور خاص داراى نقشى مؤثر در فرآیند توسعه اقتصادى است. تحقیقات نشان مىدهد بین رشد اقتصادى و تعداد کارآفرینان یک کشور و تشکلهاى کارآفرینى در آن کشور، همبستگى مثبتى وجود دارد.
تعاونىها، محملى براى کارآفرینى و اشتغالزایى
ایجاد اشتغال براى جوانان بیکار روستایى و نیروى نیمهبیکار یا بیکار پنهان روستایى (زنان روستایى) از جهات گوناگون جهت رویارویى اصولى با مشکل بیکارى، چه از نظر ملى (که در قانون اساسى تأمین شرایط و امکانات کار براى همه مورد تأکید قرار گرفته) و چه از لحاظ امنیت اجتماعى (که لازمه آن برخوردارى همه افراد از امکان اشتغال و تلاش براى تأمین معاش مىباشد) براى دولت و جامعه درخور توجه است.
تعاونىهاى اشتغالزا که تشکیل آن از اوایل انقلاب و با تصویب طرح اشتغال آغاز گردید، تا کنون تعداد درخور توجهى از بیکاران روستایى را به کمک اعتبارات حمایت شده (از جمله اعتبارات دفتر امور زنان در قالب صندوقهاى اعتبارات خرد) به کار وا داشته است.
با نگرش به تورم سالهاى اخیر، روز به روز هزینه ایجاد اشتغال در زمینههاى صنعت و معدن افزایش مىیابد؛ به همین دلیل باید عواملى از جمله همکارى انواع تعاونىها به کار گرفته شود تا از طریق ایجاد تعاونىهاى تولید، خدمات و مصرف، با امکانات اعتبارى موجود بتوان زمینههاى اشتغال گوناگون و متنوع را در محیط روستا به وجود آورد چرا که این زمینه اولاً احتیاج به مهارتهاى فنى و تخصصى و در نتیجه آموزشهاى طولانىمدت و پرهزینه ندارند، ثانیاً از لحاظ پایه اعتبارى، منطبق با سطح اقتصادى و میزان اعتبار و سرمایه آنهاست.
ویژگىهاى بارز تعاونىها در راستاى کارآفرینى
1- تعاونىها ترجیح مىدهند خطرهاى محاسبه شده و میانه را بپذیرند؛ یعنى ریسک معتدل را ترجیح مىدهند.
2- تعاونىها به دنبال موفقیتهایى مىگردند که در آن از طریق بازخورد محسوس بتوانند اطلاع دقیق به دست آورند که تا چه اندازه درست و عملى کار مىکنند.
3- تعاونىها از تفکر جمعى در راستاى استفاده از تفکر بهتر در انجام دادن کارها استفاده مىکنند.
4- تعاونىها به کسب موفقیتهاى جمعى و آثار و پیامدهاى فعالیتها بیشتر از موفقیتهاى شخصى اهمیت مىدهند.
5- تعاونىها به حضور فعال افراد و اعضا که داراى سوددهى بیشتر در عرصه اقتصاد کشور و تسریع رشد اقتصادى است، اهمیت مىدهند.
نقش تعاونىها در کارآفرینى جامعه
تعاونىها در راستاى کارآفرینى جامعه و به عنوان محرک توسعه اقتصادى نقشهاى مختلفى ایفا مىکنند که هر یک از اهمیت ویژهاى برخوردار است. موارد زیر خلاصهاى است از آثار و نقشهاى تعاونىها در راستاى کارآفرینى جامعه:
1- عامل اشتغالزایى؛
2- عامل ترغیب و تشویق سرمایهگذارى؛
3- عامل شناخت، ایجاد و گسترش بازارهاى جدید؛
4- عامل تعادل در اقتصاد پویا؛
5- عامل تحول و تجدید حیات ملى و محلى؛
6- عامل کاهش بوروکراسى ادارى؛
7- عامل نوآورى و تغییر و تحولات مثبت در جامعه؛
8- عامل تحرک و تشویق حس رقابت سازنده در زمینههاى تولیدى؛
9- عامل سازماندهى منابع و استفاده اثربخش از آنها؛
10- عامل یکپارچگى و ارتباط بازارها؛
11- عامل رفع خلل، شکافها و تنگناهاى بازار کار و اجتماع.
تعاونىهاى اشتغالزا با تجمع فکرى و سرمایهاى اعضا به حل خلاقانه مسائل و ریسکپذیرى به تهدیدها و تنگناهاى محیطى را تبدیل به فرصت کرده و در شرایط سخت، فرصتهاى جدیدى را کشف و از آنها بهرهبردارى مىکنند که نهایتاً منجر به رفع تنگناهاى جامعه مىشود. بىتردید گسترش تعاونىها در راستاى کارآفرینى مىتواند گرهگشاى بسیارى از مشکلات موجود در بخش اشتغال کشور باشد و راه توسعه همهجانبه ملى را فراهم آورد. لذا ترویج و اشاعه مفاهیم و راهکارهاى عملى و علمى کارآفرینى از طریق تعاونىها، نظیر اطلاعرسانى، آموزش، فراهم کردن تسهیلات مالى و قانونى براى دانشآموختگان و ... از اهمیت فوقالعادهاى برخوردار است.
تجربیات کشور ما نیز بیانگر این واقعیت است که با تکیه بر زیرساختهاى تعاونىها و ارائه تعریفى نو از مقوله کار و اشتغال و گذار از مراحل کارجویى و کاریابى به کارآفرینى و نیز اشاعه آن از طریق آموزش، مىتوان شاهد تحولات ساختارى در زمینه اشتغال بود. این امر مستلزم آشنایى و آگاهسازى و آموزش اعضاى تعاونىها حداقل در موارد زیر است:
1- آشنایى با اصول نوآورى و کارآفرینى؛
2- شناسایى فرصتهاى شغلى متناسب با سطح سواد، سطح سرمایه و شرایط منطقه؛
3- آشنایى با تجمع و اهمیت تأمین سرمایههاى جمعى و گروهى؛
4- ارائه نظر در راستاى شغلهاى درآمدزا در منطقه؛
5- روشهاى تأمین و جذب نیروى انسانى خلاق، فعال و مسئول در تعاونىها؛
6- افزایش کیفیت محصولات تولیدى و تبلیغ محصولات و ... .
قابلیتهاى مورد انتظار پس از گذراندن این دورهها، کسب مهارتهاى لازم نظیر نوآورى، خلاقیت، مخاطرهپذیرى، اعتماد به نفس، هدفگرایى، تمایل به مسئولیتپذیرى، توانایى ایجاد ارتباطات و حرکت در مسیر خوداشتغالى است، هر چند که تحقق این اهداف ممکن است به اقدامات سازنده دیگر نیز احتیاج و بستگى داشته باشد.
نتیجهگیرى
امروزه با توجه به نرخ بالاى تورم و هزینههاى سرسامآور دولتى در ایجاد اشتغال براى بیکاران و نیمهبیکاران جامعه بخصوص جوامع روستایى که تبعاتى چون مهاجرت به شهرها و اختلالات و مشکلات لجامگسیخته شهرى را به دنبال دارد، نقش تعاونىها به عنوان یکى از ارکان اقتصادى (سومین رکن اقتصاد کشور پس از بخش دولتى و خصوصى) در ایجاد اشتغال و بهرهمندى از قابلیتها و توانایىها و تجربیات و مهارتهاى نیروى انسانى روستائیان از جمله زنان روستایى و با استفاده از تجمع سرمایههاى اندک خود آنها و نیز حمایت تکمیلى در قالب طرحهاى اعتبارى دولت به آنها، بسیار حایز اهمیت است. اهمیت تعاونىها بخصوص با در نظر گرفتن پوشش حجم زیادى از بیکاران، ارتباطدهى و ایجاد اتصالات شبکهاى، ایجاد منافع اقتصادى و اجتماعى و روانشناختى بدون نیاز به سرمایهگذارىهاى کلان، بیش از پیش آشکار مىشود.
منابع: -
1- على خزایى، صندوق مشارکت زنان روستایى، فصلنامه اقتصاد کشاورزى و توسعه، سال هفتم، شماره 26، تابستان 1378.
2- حسین وحیدى، تاریخ عقاید اقتصادى از آغاز تا پایان سوسیالیسم (1381)، جلد اوّل، چاپ دوم، تهران، انتشارات سنایى.
3- نشریه «برزگر»، شماره 767 و 768، اشتغال و شرکتهاى تعاونى، خرمنیک و طیب طاهرى.
4- Anan, kofu (2001, "co - operatives are significant A actors in Development)", The text of the message of secretary - General on the occasion of the United Notions Inter national Day of Co - operatives, 7.july.
5- Rwdo (Rural womens Development office), 1996, goals and objectives, Ministry of Agricultural, Rwdo, Tehran.
6- world bank, 1994, Fact sheet: Iran - women, agriculture and rural development national sectional Report on women, Agriculture and Rural development, In: world bank Atlas, world bank, washingtonD.C.
)