عارفه خوروش – حمیدرضا نریمانی

بیش از سه و نیم میلیارد سال است که آب به صورت مایع در زمین – جایی که ما در روی آن زندگی می­کنیم – در جریان است؛ تفاوتی مهم و اساسی که باعث شده است تا همسایگان دیوار به دیوار زمین بدون وجود آن، از داشتن موهبت حیات به صورت آن چه که در زمین ما در جریان است محروم بمانند.

آن روزها که ما نبودیم و شاید اصلاً غیر از خدا هیچ کس دیگر هم نبود، آن هنگام که فیض و رحمت خداوندی در میان کرات آسمانی، گنجینه­ای ارزشمند با نام آب را تقسیم می­نمود، اراده­ی لم یزلی بر آن تعلق گرفت تا گرما و تابش خورشید باعث شود تا در «ناهید» که پله­ای از ما به آسمان نزدیک­تر است، همه­ی آب­ها بخار گردد و برای همیشه در جو ناهید باقی بماند و آن را در هاله­ای اسرارآمیز از بخار و گاز پنهان گرداند. اما اوضاع برای «مریخ»؛ همسایه­ی پایین دستی زمین، به گونه­ای دیگر رقم خورد. سرمای بیش از حد باعث شد تا آب­هایی که قسمت مریخ شده بود، همگی یخ­زده، در زیر انبوهی از لایه­های سنگ و خاک مدفون گردند؛ و در این میان، این زمین بود که زیرکانه و در یک موضع­گیری صحیح توانست خود را مشمول لطف و منت الهی گرداند و با دریافت امتیاز داشتن آب به صورت مایع، بزرگ­ترین نعمت جهان هستی یعنی ارمغان حیات را نصیب خود گرداند. این گونه بود که مهد خاکی ما پس از سالیان سال انتظار توانست با هبوط آدم به زمین، به افتخار بوسه زدن بر قدوم مبارک انبیا و اولیای الهی، یکی پس از دیگری نایل آید و محل نزول وحی الهی گردد؛ وحی­ای که عالی­ترین درجه­ی آن در نزول قرآن بر قلب مبارک پیامبر خاتم(ص) تجلی یافته است. بدین جهت است که زمین ما برخویشتن می­بالد و نه تنها بر همسایگان بغل­دستی­اش – مریخ و ناهید - که بر کهکشان­های عالم مباهات می­کند؛ چرا که به قول آن پیر استاد روشن ضمیر(1)، «محمد (ص)، دردانه­ای که به امر پروردگار پای بر چهره­ی خاکی زمین نهاد، نه فقط بر زمینیان پیامبر است که پیامبری برای همه­ی کهکشان­هاست.» 

از این روی بر آن شدیم تا از روی قدردانی و ارج نهادن به مقام والای آب، اکسیر زندگی­بخشی که به دنبال ایجاد معجزه­ی حیات در زمین، تاج عزت حضور و بهره­گیری از انوار مقدس الهی را بر سر ما نهاد،  قدری عمیق­تر، با دیدی تازه و از نگاهی جدید بر آن بنگریم. با نگاهی قدسی و از منظری عرشی و ما فوق ادراکات بشری؛ از نگاه آیات پاک و نورانی کتاب آسمانی­مان قرآن.

آری آب، این زلال غلتان بی­ادعا، با ریزشی رایگان و سخاوتمندانه از آسمان، ما را دچار این تصور بی­اساس نموده است که آن را فراوان، زوال­ناپذیر و به دور از هر گونه خلل و نقصانی بدانیم، لیک اکنون دیگر زمان آن فرا رسیده است تا با اتخاذ روشی مناسب، بتوانیم تا سرحد امکان به ارزش والای آن پی بریم و صرفه­جویی و استفاده­ی متعادل از آب را در زندگی پیش رو گیریم. در این میان پررنگ نمودن فرهنگ و اعتقادات مذهبی، شاه­کلید فتح این باب است.

در فرهنگ عامه و در بین همه­ی اقوام و ملل، آب همواره از قداستی خاص برخوردار بوده و هست. ادیان آسمانی نیز هر یک به نوعی بر جایگاه ویژه­ی این عنصر حیات­بخش، در جهان هستی و در زندگی موجودات زنده تکیه کرده­اند و در این میان قرآن کریم، این بی بدیل­ترین اعجاز پیامبر خاتم، عنایتی شگفت بدان مبذول داشته است تا آن جا که حتی از همه­ی حالات فیزیکی آب در جهان و نیز همه­ی منابع آب موجود در زمین، سخن به میان آورده است.

لغت «ماء» که به معنای «آب» ترجمه شده است، شصت و سه مرتبه مستقیماً در قرآن کریم ذکر شده و این آیات هر یک به طریقی به بیان خواص و تأثیرات عمیق و شگرف آب در عالم هستی پرداخته­اند. جالب این جاست که این عدد درست به تعداد سال­های عمر مبارک پیام­آور عزیز اسلام است؛ چرا که آن­سان که آب، پیراهن حیات مادی را بر تن همه­ی موجودات زنده­ی این جهان پوشانیده و نزولش از آسمان - به تعبیر قرآن - رحمت و خیر و برکتی است از سوی آفریدگار مهربان بر بندگان نیازمند، وجود نازنین پیامبر اسلام نیز احیاکننده­ی حیات معنوی انسان­هاست و رحمتی است برای همه­ی جهانیان. (انبیاء/107)

در ضمنِ بررسی اجمالی آیات مذکور، گاه به آیاتی برمی­خوریم که به اهمیت آب در پرورش انواع و اقسام گیاهان و روییدنی­ها (انعام/99) در روی زمین که سبب رزق و روزی سایر جان­داران است و نیز سبب سرسبزی و خرمی زمین می­گردند (حج/63) می­پردازد. آیاتی دیگر، انسان را به تفکر در آب آشامیدنی و لزوم آن در حفظ حیات بشری فرا می­خواند. (واقعه/68 تا70) دسته­ای از آیات آفرینش همه­ی جان­داران را از آب (انبیا/30) و تعدادی آفرینش انسان به طور خاص را از آب می­داند (طارق/6) و بالاخره پاره­ای از آیات پا را فراتر نهاده، استقرار عرش خداوند و مجموعه­ی جهان هستی را بر آب می­شمرد. (هود/7)

آیاتی وجود دارد که آب را با صفت «طهور» به معنای پاک و پاک­کننده، اولین و بهترین وسیله­ی پاکی و طهارت می­داند (فرقان/48). در آیاتی دیگر، این عنصر لطیف و پاک ضمن آن که می­تواند به فرمان پروردگار گاهواری امن برای نجات پیامبری چون موسی(ع) باشد، می­تواند به نمادی از خشم و عذاب بدل شده، طبق سنت خداوندی وسیله­ی هلاکت ظالمان و بدکارانی چون قوم نوح و آل فرعون (قمر/11و12، اعراف/136) را فراهم آورد. اما غفران بی­انتهای خداوندی سبب گشته است تا هیچ گاه راه توبه و بازگشت به روی بندگان عاصی بسته نگردد و به آنان وعده داده است: چنان چه توبه نمایند و تبه­کارانه روی برمگردانند و از پروردگار خویش طلب آمرزش نمایند، باران رحمتش را از آسمان پی در پی برای آن­ها فرو فرستد و آن را سبب نیرو و امداد آنان گرداند و برای­شان از آن، باغ­ها و نهرها پدید آورد (نوح/11و هود/52) و چنان چه بعد از این ایمان، همچنان در راه آن ایستادگی و استقامت ورزند، با آب فراوان سیراب­شان سازد (جن/16) و برکات معنوی و فزونی ارزاق مادی و وفور نعمت و آبادانی را شامل حال آنان نماید. و این ها همه سنت­های خداوندیست که در آن هیچ گونه تغییر و تحویلی راه ندارد (فاطر/43) و وعده­های حقی است که خداوند در آن هرگز خلاف نمی­نماید.

 آری همین گوهر ارزشمند آسمانی است که ضمن آن که از سوی نبی مکرم اسلام به عنوان سرور نوشیدنی­های هر دو سرا معرفی می­شود (بحار الانوار، ج66، ص223)، در دیار باقی نیز نهرهایی از آب صاف و خالص که بد بو نشده باشد، جزء اولین نعمت­هایی است که در باغ­های بهشت به پرهیزگاران و صالحین وعده داده شده است. ( محمد/15) این در حالی است که ظالمان دروغ­پرداز بدکردار در دوزخ، با آب­هایی چرکین و متعفن و آن چنان جوشان و سوزان که همچون مس گداخته صورت­های­شان را بریان
می­کند (کهف/29) و اندرون­شان را از هم متلاشی می­سازد (محمد/15)، پذیرایی می­شوند؛ وه که چه بد شرابی است و چه بد جایگاهی!

و در نهایت در بررسی پیرامون آیات مربوط به آب، آن جا که به دسته ای از آیات می­رسیم که از تشنگی و کم­بود آب به­عنوان وسیله­ای برای امتحان اقوام بشر یاد می­کنند، درمی­یابیم که هیچ یک از ابنای بشر، در هیچ مقطعی از تاریخ نتوانستند از این آزمون خطیر الهی پیروز و سربلند بیرون آیند؛ آن جا که قوم صالح تاب مقاومت در برابر آب خوردن ناقه­ی صالح  که سبب کم­­آبی شده بود را نیاوردند و با پی کردن شتر، مستحق مجازات الهی گشتند (قمر /28)؛ و یا آن هنگام که خداوند طالوت و سپاهیان تشنه­اش را با نهر آبی آزمایش کرد و به آن­ها فرمان داد تا به جز مشتی آب از آن ننوشند و همگی جز عده­ی کمی از فرمان او سرپیچی کردند (بقره/249) و ... آری در این بین، تنها کارنامه­ی قبولی در بزرگ­ترین آزمون عطش تاریخ، در کربلا بود که با عالی­ترین نمره به امضای پروردگار رسید و در میان همه­ی آب­های جهان، این تنها فرات است که در پیشگاه با عظمت رادمردان عطشان دشت بلا، تا ابدیت تاریخ، اشک شرم بر دامان خاک فرو می ریزد . . .

در ادامه­ی این بررسی به گروه دیگری از آیات (15 مورد) می­رسیم که به موضوع باران، به­عنوان منبع اصلی آب­های روی زمین پرداخته و خواص مادّی و معنوی این گوهر آسمانی را بیان می­دارند.

تعداد دیگری از آیات (25 مورد) نیز، به وجود حالتی از آب در طبیعت که همان بخار آب متراکم است اشاره نموده، به طرز شگفت­انگیزی به مراحل تشکیل ابر، ابرهای باران­زا و چگونگی بارش باران از آن­ها می­پردازند.

منابع آب موجود در جهان، همچون دریاها، اقیانوس­ها، چشمه­ها و رودها که همواره یکی از مباحث مهم در مطالعات زمین­شناسی و علوم وابسته به آن بوده و هست، در قرآن کریم از جایگاه مهمی برخوردار است (123 مورد) و شگفتی­ها و منافع هر کدام برای زیست بشر به نحو شایسته­ای در این آیات بازگو شده است.

 و در نهایت، یخ که حالت جامد آب است، با لغتی به نام «بَرَد» که در لسان عرب معادل واژه­ی «تگرگ» آورده شده است، با آن که تنها در یک آیه (نور/43) آمده است امّا همین یک آیه با زیبایی و ظرافتی خاص به مراحل تشکیل تگرگ و ویژگی­های ابرهای تگرگ­زا می­پردازد.

آیاتی نیز در قرآن وجود دارد که با داشتن مفاهیمی چون نوشیدن ( 39 مورد ) و نوشانیدن ( 25 مورد )، به طور غیرمستقیم و هر یک به طریقی به معنای آب اشاره دارند.

در مجموع حدود 290 آیه از مجموع آیات قرآن کریم، یعنی بیش از 5/4 درصد از کل آیات، به نحوی به آب و مفاهیم مربوط به آن و نقش­های متعدّد و ارزنده­ای که در القاء حیات به مجموعه­ی جهان هستی ایفا می­کند، اشاره دارد. جالب این جاست که در اکثر قریب به اتّفاق این آیات، خداوند پس از بیان آن که چگونه این اکسیر شگفت­انگیز موجبات حیات را در عالم فراهم ساخته است، ابتدا انسان را به تفکّر در قدرت و عظمت یگانه آفریننده­ی این عنصر حیات­بخش دعوت می­نماید و سپس به اندیشیدن در این موضوع فرا می­خواند که حیاتی که توسط این مایع اسرارآمیز در کالبد هستی دمیده شده است، عبث و بیهوده نیست و حیاتی جاویدان از پس این زندگی فانی در پیش است. بدین سان انسان را از سطحی­نگری و ساده­اندیشی در موضوع مرگ و حیات و بالطبع در همه­ی مراحل زندگی باز می­دارد.

آری قرآن کریم هیچ گاه به عنوان یک کتاب صرفاً علمی شناخته شده نیست و چنین ادعایی از سوی هر کس که باشد هرگز پذیرفتنی نیست. قرآن کریم در حقیقت، کتاب زندگانی است و همین امر ایجاب می­نماید تا هر آن چه برای یک زندگانی متعادل و سعادت­بخش مورد نیاز است - چه از لحاظ مادی و چه از نظر معنوی - حتی به قدر اشارتی، در آن موجود باشد. آن گاه این کتاب آسمانی خود انسان را به تدبر و اندیشه در آیات نورانی­اش فرا خوانده است تا با سرلوحه قرار دادن آن­ها به سعادت دنیا و آخرت دست یابد. در این شرایط حتی اگر بنا به عقیده­ی برخی مفسران و عرفا، بعضی از آن آیات، تفاسیر پیچیده­ و خاصی داشته، کلمه­ی آب در آن­ها نه به معنای همین آب معمول، بلکه دارای معانی بلند عرفانی دیگری باشد، (که در آن صورت هم نمی­توان حظ و بهره­ای را که از ظاهر آیات می­توان دریافت کرد، به بهانه­ی باطن آن­ها کنار گذاشت که هر یک در مرتبه­ای، جایگاه ویژه­ی خود را دارد) دیگر این عنصر را که قرآن عزیز، حیات­بخش همه­ی هستی می­داند و بیش از دیگر پدیده­های جهان طبیعت به آن ارج نهاده است، به رایگان هدر نمی­دهیم و از قطره­قطره­اش چونان جان عزیز خویشتن محافظت می­نماییم. حتی مراقبت و پرهیز از اسراف این گنجینه­ی خدادادی را بارها و بارها متذکر می­شویم تا جایی که این عقیده، ثبت در روح و این روش، ملکه در رفتارمان گردد. در این صورت که توانسته­ایم کمک شایانی به کشور محبوب خود برای مقابله با بحران کم­آبی و خشک­سالی نماییم و آن هنگام که پس از نوشیدن جرعه­آبی خنک با یاد لب­های خشکیده­ی عزیز زهرا(س)، بر او سلامی و درودی می­فرستیم، امید آن داریم که پاسخ و لبیک آن یار عطشان سفر کرده را با گوش جان بشنویم و خدای را به سبب توفیق این طاعت، خالصانه سپاس گوییم.

پی نوشت:

1-  جزوه­ی درسی «محمد پیامبر کهکشان­ها» تألیف استاد عباس­علی برهانی­پور، استاد دانشکده­ی علوم و معارف قرآنی اصفهان.

منبع: خوروش، عارفه، کیمیای هستی ( اکسیر حیات­بخش آب از نگاه علم و دین)، اصفهان، پویان مهر، 1386.

توضیح: آیاتی که برای هر موضوع در متن مقاله آمده است تنها نمونه­ای از آیات است، جهت دریافت اطلاعات بیشتر و گنجینه­ی کامل آیات مربوط به آب، به کتاب منبع مراجعه فرمایید.