نگاهی به حقوق کودک بر والدین
اشاره:
از جمله حقوق غیر قابل تردید در فرهنگ اسلامى حقوق متقابل والدین و فرزندان است. اما گاه گمان مىشود که این حقوق شامل نوزادان نبوده و مخصوص فرزندى است که داراى درک و شعور کامل انسانى است. به همین دلیل این احتمال پیش مىآید که نوزادى که هنوز فهم و درک کاملى ندارد نسبت به پدر و مادر خویش حقى نیز ندارد. ولی جالب است بدانید در معارف اسلامى، حقوقى خاص نوزاد، هنگام تولد و روزهاى نخستین زندگى وى وجود دارد که به آن اشاره مىگردد.
1. نکوداشت میلاد
قرآن کریم برخى موالید مانند میلاد حضرت عیسى(ع) را مورد بزرگداشت خود قرار مىدهد و مىفرماید: «درود خداوند بر او، روزى که متولد شد».1
در سیرهی اهلبیت(ع) نیز از جمله موارد تبریک و تعظیم، روز میلاد نوزاد است؛ چنان که وارد شده روزى مردى از دوستداران امام باقر(ع) که صاحب فرزندى شده بود خدمت امام شرفیاب شد. هنگامى که امام باقر(ع) از موضوع اطلاع یافت به او تبریک گفت و چنین دعا فرمود: «از خداوند مىخواهم که او را با تو و پس از تو جانشین شایسته و خلف صالحى قرار دهد چرا که فرزند، جانشین پدر در زندگى و مرگ اوست».2
بهجاست در این موضوع بیشتر به سنت و سیرهی معصومان(ع) عمل شود. به عنوان نمونه «على بن حکم» که از شیعیان خاص موسى بن جعفر(ع) است نقل مىکند: «خداوند به امام کاظم(ع) فرزندى عطا فرمود و ایشان به عنوان شادباش و بزرگداشت ولادت نوزاد خویش، تا سه روز از مردم با کاسههاى بزرگى از فالوذج (فالوده: نوعى شربت رایج تهیه شده از آب، آرد و عسل) در مساجد، معابر عمومى و کوچههاى مدینه پذیرایى نمود».3
2. شستوشوى نوزاد
از دیگر حقوق واجبى که از نوزاد بر عهدهی پدر و مادر است تغسیل و شستوشوى نوزاد، اندکى پس از ولادت است که باعث سلامت و بهداشت کودک میشود. امام صادق(ع) در این باره مىفرماید: «شستوشوى نوزاد واجب است».4 یقیناً این واجب از دسته واجبات تعبدى نیست بلکه از این واجب، استحباب و تاکید فهمیده مىشود.
3. قرائت اذان و اقامه در گوش نوزاد
حق دیگرى که نوزاد به گردن والدین خویش دارد و معمولاً بین خانوادهها رایج است گفتن اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپ نوزاد است. عمل به این سیرهی ارزشمند نبوى، دستآوردهاى تربیتى و روانشناختى مهمى در روح و روان کودک دارد و سبب مىشود در لوح سفید و بدون خدشهی جان نوزاد، کلمهی تکبیر و توحید، نخستین نقش حک شده باشد؛ پیش از آن که دیگر آهنگها و اصوات غیرالهى آن را مخدوش و مغشوش سازد.
در داستان ولادت امام مجتبى(ع) است که پیامبر اعظم(ص) در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه گفت.5
نیز فرمود: «براى هرکس فرزندى زاده شود باید در گوش راست او اذان نماز و در گوش چپ او اقامه گفته شود چرا که (آن) مایهی ایمنى از شیطان رانده شده است.»6
واضح است که دستور العملهاى دینى علاوه بر احیای روح تعبد در شخص، کارکردهاى جسمانى هم دارد که در جاى خود بسیار مهم هستند. امام صادق(ع) مىفرماید: «در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه بگوى و این کار را پیش از بریدن نافش انجام بده؛ زیرا در این صورت هرگز ترسو بار نمىآید و دچار بیمارى «ام صبیان» نیز نمىگردد».7 ام صبیان نوعى بیمارى روانى است که بر اثر آن، فرد دچار بیهوشى مىشود و نیز گفته شده نوعى جنزدگى است.
4. «تحنیک» یا برداشتن کام
سنت پسندیدهی دیگرى که در بین معصومان(ع) هنگام تولد فرزندانشان رواج داشته تحنیک یا همان برداشتن کام است. این کار در سنت نبوى معمولاً با آب گرم یا خرما صورت مىگرفته است. ایشان کام مبارک فرزندشان ابراهیم و نیز امام حسن و امام حسین(ع) را با خرما برداشتند8 وگاه به دیگران توصیه مىفرمود: «کام نوزاد با آب گرم برداشته مىشود».9
پس از شهادت امام حسین(ع) در صحراى کربلا، اهلبیت(ع) کام فرزندان خویش را با آب فرات و تربت حسینى بر مىداشتند، چنان که امام باقر(ع) به یکى از شیعیان خود که فرزنددار شده بود؛ فرمود: «کام نوزادت را با آب فرات بردار و در گوشش اذان و اقامه بگوى.»10
این سنت تا جایى مورد سفارش ائمه قرار گرفت که آن را در ولایتپذیرى نوزاد از اهلبیت(ع) مؤثر دانستند. امام صادق(ع) فرمود: «کام نوزادان خود را با تربت امام حسین(ع) بردارید که مایهی ایمنى آنان است.11 نیز فرمود: «بدانید که اگر کوفیان کام نوزادان خویش را با آب فرات برمىداشتند پیروان (راستین) ما مىشدند».12
5. نامگذارى نیکو
در بیان این ویژگى بسیار نوشته شده و توضیح در این باب، اطالهی کلام است. بیان روایتى از امیر مومنان(ع) بیان فصل الخطاب موضوع است که فرمود: «بر فرزندانتان پیش از آن که زاده شوند نام بگذارید و اگر نمىدانید دخترند یا پسر، آنان را به نامهایى که براى دختر و پسر است نامگذارى کنید - گویا منظور امام هم نام دختر و هم نام پسر است - چرا که فرزندان سقط شدهی شما وقتى در روز قیامت با شما ملاقات مىکنند - در حالى که نام بر آنها نگذاشتهاید - به پدر خود مىگویند: چرا بر من نام ننهادى؟ بدانید که پیامبر خدا(ص) محسن - فرزند سقط شدهی حضرت زهرا - را پیش از آن که به دنیا بیاید نام نهاد.
6. تراشیدن موى سر نوزاد
از دیگر سنتهاى پسندیدهی اسلامى و حقوق نوزاد بر پدر و مادر، تراشیدن موى سر نوزاد است که مورد سفارش اکید قرار گرفته است. در این زمینه وارد شده که فردى از امام کاظم(ع) سؤال کرد که این حق تا چند روز بر عهدهی پدر و مادر است و تا چه زمانى بهتر است این کار را انجام دهند؟ امام در پاسخ فرمود: «تا پیش از آن که سن نوزاد از هفت روز تجاوز کند».
این سنت نیز مانند دیگر سنتهاى اسلامى داراى ویژگىهاى بهداشتى براى نوزاد است. روایت مذکور اطلاق دارد و بین دختر و پسر تفاوتى در این سنت قائل نشده است.
امام صادق(ع) در پاسخ فردى که در مورد علّت آن از ایشان سؤال کرده بود، فرمود: «این کار به خاطر پاک شدن کودک از موها [پرزها]ى رحم مادر است».12
7. سنت عقیقه
عقیقه از سنتهاى برجستهی اسلامى هنگام تولد نوزاد به شمار مىرود که ضامن سلامت او از خطرها و آسیبها است و تا آنجا اهمیت و ارزش دارد که رسول گرامى اسلام(ص) فرمود: «هر فرزندى در گرو عقیقهاش است».14
امروزه با کمال تأسف دیده مىشود که هرگاه چراغ خانهاى با تولد نوزادى روشن مىشود انواع و اقسام زیادهروىهاى اقتصادى صورت مىگیرد: پدر و مادر از ماهها پیش از تولد نوزاد به فکر آراستن اتاق وى با خریدهاى سنگین و فراهم ساختن سیسمونىهاى گرانقیمت بهوسیلهی انواع لباس، اسباب بازى، لوازم خواب، وسایل اتاق کودک و... هستند اما از انجام یک قربانى با هزینهاى که گاه یک دهم دیگر مخارج جانبى و تجملاتى است، شانه خالى مىکنند و صد البته هر کس، خود پاسخگوى عمل خویش است.
امام باقر(ع) فرمود: «هرگاه روز هفتم ولادت پسر یا دختر یکى از شماها فرا رسید، باید گوسفندى عقیقه کند؛ براى پسر یک گوسفند نر و براى دختر یک گوسفند ماده عقیقه کنید و از گوشت عقیقه به ماما هم بدهید».15
امام صادق(ع) فرمود: «هرگاه کودکى زاده شد براى او عقیقه کنید، سر او را بتراشید و هم وزن موى او نقره صدقه بدهید».16
8. ختنه کردن نوزاد
آخرین حقى که در این مقاله از جمله حقوق نوزاد بر عهدهی والدین بر شمرده مىشود، ختان است که از جمله واجبات نوزاد پسر به شمار مىآید و امروزه ضرورت بهداشتى آن در دنیا به اثبات رسیده است. رسول خدا(ص) فرمود: «فرزندانتان را با ختنه کردن در روز هفتم پاک کنید؛ چرا که مایهی تمیزى و پاکیزگى بیشتر و رویش شتابندهتر گوشت بر بدن اوست».17
اگر چه در احادیث دیگرى وارد شده که مىتوان این کار را از روز هفتم به تأخیر انداخت.
در یک جمعبندى کلى مىتوان نتیجه گرفت که هیچ یک از حقوق یاد شده بدون حکمت و آثار و پیامدهاى مفید در جسم و جان کودک نیست. نیکوست حال که افتخار پیروى از اهل بیت عصمت و طهارت(ع) را داریم و شیعهی آن بزرگواران هستیم سنتهاى نیکوى ائمهی اطهار(ع) را جایگزین آداب و رسوم فرهنگ بیگانه - که خواسته یا ناخواسته بدان روى مىآوریم - سازیم و به جاى تقلید و همسویى با جامعه و طبقات بالا دست و مرفه به فرهنگ اصیل و ناب اسلامى خود رویکردى جدىتر داشته باشیم تا مشمول عنایات آن بزرگواران قرار گیریم. به یارى خداوند در مقالههاى بعدى به بررسى موضوعات دیگرى چون حقوق شیرخواران بر والدین، بازى کودکان و موضوعاتى از این قبیل در سنّت و سیرهی (ع) خواهیم پرداخت.
پىنوشتها
1. مریم (19) آیه 15.
2. کشف الغمه، ج 2، ص 362.
3. نک؛ الکافى، ج 6، ص 281 و بحار الانوار، ج 48، ص 110.
4. الکافى، ج 3، ص 40، من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 78.
5. کشف الغمه، ج 2، ص 151؛ بحار الانوار، ج 43، ص 255.
6. الکافى، ج 6، ص 24.
7. الکافى، ج 6، ص 23؛ تهذیب الاحکام، ج7، ص 436؛ وسائل الشیعه، ج 21، ص 137.
8. نک؛ دانشنامهی احادیث پزشکى، ج 1، ص 677.
9. الکافى، ج 6، ص 24؛ تهذیب الاحکام، ج 7، ص 437.
10. جامع الاحادیث، ص 141.
11. الکافى، ج 6، ص 24؛ تهذیب الاحکام، ج 7، ص 436.
12. الدعوات، ص 185.
13. الکافى، ج 6، ص 389؛ بحار الانوار، ج 66، ص 448.
14. علل الشرایع، ص 505؛ مکارم الاخلاق، ج 1، ص 488؛ من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 489.
15. سنن الدارمى، ج 1، ص 511؛ السنن الکبرى، ج 9، ص 510.
16. الکافى، ج 6، ص 27؛ تهذیب الاحکام، ج 7، ص 442؛ وسائل الشیعه، ج 15، ص 152.
17. الکافى، ج 6، ص 35؛ تهذیب الاحکام، ج 7، ص 445.
)