نگاهی به حقوق کودک بر والدین

 اشاره:

 از جمله حقوق غیر قابل تردید در فرهنگ اسلامى حقوق متقابل والدین و فرزندان است. اما گاه گمان مى‏شود که این حقوق شامل نوزادان نبوده و مخصوص فرزندى است که داراى درک و شعور کامل انسانى است. به همین دلیل این احتمال پیش مى‏آید که نوزادى که هنوز فهم و درک کاملى ندارد نسبت به پدر و مادر خویش حقى نیز ندارد. ولی جالب است بدانید در معارف اسلامى، حقوقى خاص نوزاد، هنگام تولد و روزهاى نخستین زندگى وى وجود دارد که به آن اشاره مى‏گردد.

 1. نکوداشت میلاد

 قرآن کریم برخى موالید مانند میلاد حضرت عیسى(ع) را مورد بزرگ­داشت خود قرار مى‏دهد و مى‏فرماید: «درود خداوند بر او، روزى که متولد شد».1

 در سیره­ی اهل‏بیت(ع) نیز از جمله موارد تبریک و تعظیم، روز میلاد نوزاد است؛ چنان که وارد شده روزى مردى از دوست­داران امام باقر(ع) که صاحب فرزندى شده بود خدمت امام شرف­یاب شد. هنگامى که امام باقر(ع) از موضوع اطلاع یافت به او تبریک گفت و چنین دعا فرمود: «از خداوند مى‏خواهم که او را با تو و پس از تو جانشین شایسته و خلف صالحى قرار دهد چرا که فرزند، جانشین پدر در زندگى و مرگ اوست».2

به­جاست در این موضوع بیشتر به سنت و سیره­ی معصومان(ع) عمل شود. به عنوان نمونه «على بن حکم» که از شیعیان خاص موسى بن جعفر(ع) است نقل مى‏کند: «خداوند به امام کاظم(ع) فرزندى عطا فرمود و ایشان به عنوان شادباش و بزرگ­داشت ولادت نوزاد خویش، تا سه روز از مردم با کاسه‏هاى بزرگى از فالوذج (فالوده: نوعى شربت رایج تهیه شده از آب، آرد و عسل) در مساجد، معابر عمومى و کوچه‏هاى مدینه پذیرایى نمود».3

   2. شست‏وشوى نوزاد

 از دیگر حقوق واجبى که از نوزاد بر عهده­ی پدر و مادر است تغسیل و شست­وشوى نوزاد، اندکى پس از ولادت است که باعث سلامت و بهداشت کودک می­شود. امام صادق(ع) در این باره مى‏فرماید: «شست‏وشوى نوزاد واجب است».4 یقیناً این واجب از دسته واجبات تعبدى نیست بلکه از این واجب، استحباب و تاکید فهمیده مى‏شود.

 3. قرائت اذان و اقامه در گوش نوزاد

 حق دیگرى که نوزاد به گردن والدین خویش دارد و معمولاً بین خانواده‏ها رایج است گفتن اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپ نوزاد است. عمل به این سیره­ی ارزشمند نبوى، دست­آوردهاى تربیتى و روان­شناختى مهمى در روح و روان کودک دارد و سبب مى‏شود در لوح سفید و بدون خدشه­ی جان نوزاد، کلمه­ی تکبیر و توحید، نخستین نقش حک شده باشد؛ پیش از آن که دیگر آهنگ‏ها و اصوات غیرالهى آن را مخدوش و مغشوش سازد.

 در داستان ولادت امام مجتبى(ع) است که پیامبر اعظم(ص) در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه گفت.5

نیز فرمود: «براى هرکس فرزندى زاده شود باید در گوش راست او اذان نماز و در گوش چپ او اقامه گفته شود چرا که (آن) مایه­ی ایمنى از شیطان رانده شده است.»6

 واضح است که دستور العمل‏هاى دینى علاوه بر احیای روح تعبد در شخص، کارکردهاى جسمانى هم دارد که در جاى خود بسیار مهم هستند. امام صادق(ع) مى‏فرماید: «در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه بگوى و این کار را پیش از بریدن نافش انجام بده؛ زیرا در این صورت هرگز ترسو بار نمى‏آید و دچار بیمارى «ام صبیان» نیز نمى‏گردد».7 ام صبیان نوعى بیمارى روانى است که بر اثر آن، فرد دچار بیهوشى مى‏شود و نیز گفته شده نوعى جن­زدگى است.

4. «تحنیک» یا برداشتن کام

 سنت پسندیده­ی دیگرى که در بین معصومان(ع) هنگام تولد فرزندان­شان رواج داشته تحنیک یا همان برداشتن کام است. این کار در سنت نبوى معمولاً با آب گرم یا خرما صورت مى‏گرفته است. ایشان کام مبارک فرزندشان ابراهیم و نیز امام حسن و امام حسین(ع) را با خرما برداشتند8 وگاه به دیگران توصیه مى‏فرمود: «کام نوزاد با آب گرم برداشته مى‏شود».9

 پس از شهادت امام حسین(ع) در صحراى کربلا، اهل‏بیت(ع) کام فرزندان خویش را با آب فرات و تربت حسینى بر مى‏داشتند، چنان که امام باقر(ع) به یکى از شیعیان خود که فرزنددار شده بود؛ فرمود: «کام نوزادت را با آب فرات بردار و در گوشش اذان و اقامه بگوى.»10

این سنت تا جایى مورد سفارش ائمه قرار گرفت که آن را در ولایت­پذیرى نوزاد از اهل‏بیت(ع) مؤثر دانستند. امام صادق(ع) فرمود: «کام نوزادان خود را با تربت امام حسین(ع) بردارید که مایه­ی ایمنى آنان است.11 نیز فرمود: «بدانید که اگر کوفیان کام نوزادان خویش را با آب فرات برمى‏داشتند پیروان (راستین) ما مى‏شدند».12

 5. نام‏گذارى نیکو

 در بیان این ویژگى بسیار نوشته شده و توضیح در این باب، اطاله­ی کلام است. بیان روایتى از امیر مومنان(ع) بیان فصل الخطاب موضوع است که فرمود: «بر فرزندان­تان پیش از آن ‏که زاده شوند نام بگذارید و اگر نمى‏دانید دخترند یا پسر، آنان را به نام‏هایى که براى دختر و پسر است نام‏گذارى کنید - گویا منظور امام هم نام دختر و هم نام پسر است - چرا که فرزندان سقط شده­ی شما وقتى در روز قیامت با شما ملاقات مى‏کنند - در حالى که نام بر آن‏ها نگذاشته‏اید - به پدر خود مى‏گویند: چرا بر من نام ننهادى؟ بدانید که پیامبر خدا(ص) محسن - فرزند سقط شده­ی حضرت زهرا - را پیش از آن که به دنیا بیاید نام نهاد.

6. تراشیدن موى سر نوزاد

 از دیگر سنت‏هاى پسندیده­ی اسلامى و حقوق نوزاد بر پدر و مادر، تراشیدن موى سر نوزاد است که مورد سفارش اکید قرار گرفته است. در این زمینه وارد شده که فردى از امام کاظم(ع) سؤال کرد که این حق تا چند روز بر عهده­ی پدر و مادر است و تا چه زمانى بهتر است این کار را انجام دهند؟ امام در پاسخ فرمود: «تا پیش از آن که سن نوزاد از هفت روز تجاوز کند».

این سنت نیز مانند دیگر سنت‏هاى اسلامى داراى ویژگى‏هاى بهداشتى براى نوزاد است. روایت مذکور اطلاق دارد و بین دختر و پسر تفاوتى در این سنت قائل نشده است.

 امام صادق(ع) در پاسخ فردى که در مورد علّت آن از ایشان سؤال کرده بود، فرمود: «این کار به خاطر پاک شدن کودک از موها [پرزها]ى رحم مادر است».12

 7. سنت عقیقه

 عقیقه از سنت‏هاى برجسته­ی اسلامى هنگام تولد نوزاد به شمار مى‏رود که ضامن سلامت او از خطرها و آسیب‏ها است و تا آنجا اهمیت و ارزش دارد که رسول گرامى اسلام(ص) فرمود: «هر فرزندى در گرو عقیقه‏اش است».14

 امروزه با کمال تأسف دیده مى‏شود که هرگاه چراغ خانه‏اى با تولد نوزادى روشن مى‏شود انواع و اقسام زیاده­روى‏هاى اقتصادى صورت مى‏گیرد: پدر و مادر از ماه‏ها پیش از تولد نوزاد به فکر آراستن اتاق وى با خریدهاى سنگین و فراهم ساختن سیسمونى‏هاى گران­قیمت به­وسیله­ی انواع لباس، اسباب بازى، لوازم خواب، وسایل اتاق کودک و... هستند اما از انجام یک قربانى با هزینه‏اى که گاه یک دهم دیگر مخارج جانبى و تجملاتى است، شانه خالى مى‏کنند و صد البته هر کس، خود پاسخ­گوى عمل خویش است.

 امام باقر(ع) فرمود: «هرگاه روز هفتم ولادت پسر یا دختر یکى از شماها فرا رسید، باید گوسفندى عقیقه کند؛ براى پسر یک گوسفند نر و براى دختر یک گوسفند ماده عقیقه کنید و از گوشت عقیقه به ماما هم بدهید».15

امام صادق(ع) فرمود: «هرگاه کودکى زاده شد براى او عقیقه کنید، سر او را بتراشید و هم وزن موى او نقره صدقه بدهید».16

8. ختنه کردن نوزاد

 آخرین حقى که در این مقاله از جمله حقوق نوزاد بر عهده­ی والدین بر شمرده مى‏شود، ختان است که از جمله واجبات نوزاد پسر به شمار مى‏آید و امروزه ضرورت بهداشتى آن در دنیا به اثبات رسیده است. رسول خدا(ص) فرمود: «فرزندان‏تان را با ختنه کردن در روز هفتم پاک کنید؛ چرا که مایه­ی تمیزى و پاکیزگى بیشتر و رویش شتابنده‏تر گوشت بر بدن اوست».17

 اگر چه در احادیث دیگرى وارد شده که مى‏توان این کار را از روز هفتم به تأخیر انداخت.

 در یک جمع‏بندى کلى مى‏توان نتیجه گرفت که هیچ یک از حقوق یاد شده بدون حکمت و آثار و پیامدهاى مفید در جسم و جان کودک نیست. نیکوست حال که افتخار پیروى از اهل ‏بیت عصمت و طهارت(ع)  را داریم و شیعه­ی آن بزرگواران هستیم سنت‏هاى نیکوى ائمه­ی اطهار(ع) را جای­گزین آداب و رسوم فرهنگ بیگانه - که خواسته یا ناخواسته بدان روى مى‏آوریم - سازیم و به جاى تقلید و همسویى با جامعه و طبقات بالا دست و مرفه به فرهنگ اصیل و ناب اسلامى خود روی­کردى جدى‏تر داشته باشیم تا مشمول عنایات آن بزرگواران قرار گیریم. به یارى خداوند در مقاله‏هاى بعدى به بررسى موضوعات دیگرى چون حقوق شیرخواران بر والدین، بازى کودکان و موضوعاتى از این قبیل در سنّت و سیره­ی (ع) خواهیم پرداخت.

  پى‏نوشت‏ها

 1. مریم (19) آیه 15.

 2. کشف الغمه، ج 2، ص 362.

 3. نک؛ الکافى، ج 6، ص 281 و بحار الانوار، ج 48، ص 110.

 4. الکافى، ج 3، ص 40، من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 78.

 5. کشف الغمه، ج 2، ص 151؛ بحار الانوار، ج 43، ص 255.

 6. الکافى، ج 6، ص 24.

 7. الکافى، ج 6، ص 23؛ تهذیب الاحکام، ج7، ص 436؛ وسائل الشیعه، ج 21، ص 137.

 8. نک؛ دانش‏نامه­ی احادیث پزشکى، ج 1، ص 677.

 9. الکافى، ج 6، ص 24؛ تهذیب الاحکام، ج 7، ص 437.

 10. جامع الاحادیث، ص 141.

 11. الکافى، ج 6، ص 24؛ تهذیب الاحکام، ج 7، ص 436.

 12. الدعوات، ص 185.

 13. الکافى، ج 6، ص 389؛ بحار الانوار، ج 66، ص 448.

14. علل الشرایع، ص 505؛ مکارم الاخلاق، ج 1، ص 488؛ من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 489.

15. سنن الدارمى، ج 1، ص 511؛ السنن الکبرى، ج 9، ص 510.

16. الکافى، ج 6، ص 27؛ تهذیب الاحکام، ج 7، ص 442؛ وسائل الشیعه، ج 15، ص 152.

17. الکافى، ج 6، ص 35؛ تهذیب الاحکام، ج 7، ص 445.