روزه که عبادتی دینی است، نقش سازنده و مفیدی در تربیت انسان دارد. در پرتو روزه­داری، زمینه‎ها و شرایط لازم فراهم می‎آید تا متربی، خود به تلاش و کوشش پرداخته و استعدادهای خود را شکوفا سازد و به سوی کمال معنوی گام بردارد. همچنین روزه در تأمین سلامتی انسان نیز نقش مفیدی دارد.

این تحقیق در صدد است آثار اجتماعی تربیتی روزه را به­طور اجمال مورد بررسی قراردهد.

1- تساوی افراد در برابر قانون:

یکی از آثار تربیتی روزه در بعد اجتماعی، احساس تساوی و برابری افراد جامعه در برابر قانون و برنامه‎های دینی است. یکی از باورهای مثبت و سازنده در زندگی اجتماعی این است که همه‎ی افراد خود را در برابر قانون در سطح دیگران دانسته، معتقد باشند به­طور برابر درباره‎ی همه‎ی افراد جامعه جاری می‎شود. وجود این باور که همه‎ی افراد در برابر قانون یک­سان هستند، باعث آرامش خاطر افراد گردیده، زمینه­ساز امنیت اجتماعی می‎شود. اگر همه‎ی افراد جامعه احساس کنند هیچ کس از دایره­ی قانون بیرون نیست با مرور زمان روحیه­­ی قانون­مداری در جامعه تقویت می‎گردد.

خداوند در ماه رمضان، تساوی و برابری افراد در برابر قانون را اعمال داشته و همه را به طور یک­سان موظف به روزه­داری کرده است. چنان که امام صادق(ع)  به همین مطلب اشاره کرده و در جواب «هشام بن حکم» درباره­ی فلسفه‎ی وجوب روزه می­فرماید: «امّا العلّه فی الصیام لیستوی به الغنی والفقیر... فاراد الله عزّ وجلّ ان یسوّی بین خلقه؛ علّت وجود روزه آن است که فقرا و ثروتمندان یک­سان شوند. ... پس خداوند خواسته به وسیله‎ی روزه، بین بندگان خود تساوی برقرار کند...»1

خداوند خواسته در ماه رمضان همه‎ی افراد جامعه بطور یک­سان طعم گرسنگی و تشنگی را چشیده، محرومیت­ها و سختی­ها و فشارهای ناشی از روزه­داری را در کنار هم تحمل نمایند. براین اساس می‎توان گفت که یکی از آثار تربیتی روزه در بعد اجتماعی، برقراری مساوات و برابری بین افراد جامعه در برابر برنامه‎های دینی است. در این ماه، خداوند نمونه‎ای از عدالت خود را به نمایش گذاشته و همه‎ی افراد و اصناف جامعه را به­طور یک­سان موظف به تحمل گرسنگی و تشنگی و چشیدن درد محرومیت از نعمت‎های خداوند کرده است. با اجرای قانون روزه­داری درباره­ی اصناف جامعه، باور برابر بودن همه در برابر قانون تقویت شده و باعث می‎شود که هیچ کس برای خود تمایزی در برابر قانون قائل نباشد.

2- غفلت زدایی:

یکی دیگر از آثار تربیتی روزه در بعد اجتماعی، غفلت­زدایی از ثروتمندان و آشنا ساختن آن‎ها به وضعیت زندگی فقرا و مسئولیتی است که در برابر آنان دارند. در ماه رمضان افراد ثروتمند در کنار فقرا طعم گرسنگی و تشنگی را چشیده، محرومیت‎ها را تحمل می‎کنند. از این طریق به­طور محسوس از وضع محرومان جامعه آگاه شده، درد همیشگی آن‎ها را که نداری و فقر است، بخوبی لمس می‎نمایند. در حالی که اگر ماه رمضان نبود هرگز چنین فرصتی برای آن‎ها پیش نمی‎آمد. زیرا برای ثروتمندان و آنانی که وضع مالی مناسبی دارند، هر وقت که بخواهند هر نوع غذایی برایشان آماده بوده، توان تهیه‎ی آن را دارند. بنابراین هرگز دچار محرومیت نمی‎شوند تا از وضعیت فقرا اطلاع پیدا کرده، رنج و فشار نداری ـ که همراه همیشگی فقرا در زندگی است ـ را لمس نمایند و بفهمند که آن‎ها چگونه روزگار را سپری می‎کنند؛ چگونه همواره هوس و آرزوی غذای لذیذی را دارند اما به دلیل فقر، دست­رسی به آن نداشته، و از آن محروم هستند. در ماه رمضان افراد ثروتمند نیز با تحمل گرسنگی و تشنگی به طور محسوس، ازحال فقر و مستمندان باخبر شده، در کنار آن‎ها فشار گرسنگی، محرومیت و نداری را لمس می‎کنند. چنان که امام رضا(ع) در این رابطه می­فرماید: «... و لیعرفوا شدّه مبلغ ذلک علی اهل الفقرا والمسکنه فی الدنیا فیؤدّوا الیهم ماافترض الله لهم فی اموالهم؛ روزه را خداوند واجب کرد تا مردم شدت فشار نداری را که در دنیا به فقرا و مستمندان وارد می‎شود، بشناسند و آن را لمس نمایند و حقی را که خداوند در اموال آن‎ها برای فقرا قرار داده به آن‎ها پرداخت نمایند.»2

3- نوع­دوستی:

یکی دیگر از آثار تربیتی روزه در بعد اجتماعی، ایجاد رقت و نوع­دوستی در اغنیا و ثروتمندان نسبت به افراد ضعیف جامعه است. روزه­ی ماه رمضان باعث می‎شود که ثروتمندان حال و روز فقرا و مستمندان را بهتر درک کرده و به­طور محسوس لمس نمایند که آن‎ها در اثر فقر، در طول سال به چه سختی و وضعیت رقت­باری روزگار می‎گذرانند. این امر باعث می‎شود که روحیه‎ی ترحم، نوع­دوستی، مهربانی و دل­سوزی نسبت به فقرا برای آن‎ها حاصل گردد.

در روایات اسلامی به این اثر روزه اشاره شده است. چنان که امام صادق(ع) در جواب هشام می­فرماید: «... لانّ الغنی لم یکن لیجد مسّ الجوع فیرحم الفقیر لانّ الغنی کلّما اراد شیئاً قدرعلیه... وان یذیق الغنی مسّ الجوع والالم لیرق علی الضعیف فیرحم الجائع؛ شخص متمکن و پول­دار هرگز احساس گرسنگی را درک نکرده تا بر شخص فقیر و بی­بضاعت رحم کند، چرا که آنان هر وقت هرچه خواسته‎اند در اختیارشان بوده و رنج نداری را نچشیده‎اند پس خداوند خواسته به ثروتمند هم، طعم گرسنگی را بچشاند و این درد را برای او ملموس سازد، تا شاید دل او برای افراد بی‎چاره نرم شده، بر گرسنگان ترحم کنند.»3

در روایت دیگری از امام صادق(ع) آمده است که فرمود: «لیجد الغنی مضض الجوع فیحنوا علی الفقیر؛ ]روزه را خدا واجب کرده[ تا افراد ثروتمند درد گرسنگی را بیابند و بر فقرا ترحّم نمایند.»4

امام حسن عسگری(ع) نیز در این رابطه می­فرماید: «فرض الله الصیام لیجدالغنی مس الجوع لیحنوا علی الفقیر؛ روزه را خداوند واجب کرده تا ثروتمندان مزه و طعم گرسنگی را لمس کنند تا شاید بر فقرا ترحّم نمایند.»5

از مجموع آن چه بیان گردید استفاده می‎شود که یکی از مهم­ترین اثر تربیتی روزه در بعد اجتماعی پرورش روحیه‌ی مهرورزی و دل­سوزی و نوع­دوستی در میان افراد ثروتمند نسبت به افراد نیازمند و فقیر است. روزه به دلیل این که با دشواری و تحمّل گرسنگی و محرومیّت همراه است، عواطف انسان­دوستانه را در وجود ثروتمندان تحریک نموده، آن‎ها را به سوی همدردی وکمک به نیازمندان سوق می‎دهد.

4- صرفه­جویی:

 یکی دیگر از آثار تربیتی روزه که در زندگی اجتماعی افراد بروز و ظهور پیدا می‎کند، صرفه­جویی در مصارف زندگی افراد است. در ماه رمضان به دلیل حذف برخی از وعده‎های غذایی و سفارش اسلام به کم­خوردن در موقع افطار، انسان می‎تواند مقداری از درآمدهای خود را پس­انداز و ذخیره نماید و سپس از آن در راه‎های خیر به­ویژه کمک به افراد نیازمند جامعه استفاده کند، امام صادق(ع) در بیان آثار روزه می­فرماید: «و الاحسان الی الفقرا؛ ]یکی از آثار روزه[ احسان به فقراست.»6

بنابراین جامعه­ی اسلامی می‎تواند با برنامه­ریزی درست و فرهنگ­سازی کارآمد، مردم را هدایت و تشویق نماید که مقداری از هزینه‎های زندگی را در ماه رمضان کم و پس­انداز کنند و از آن در جهت کمک به فقرا و نیازمندان جامعه استفاده کنند و بخشی از نیازهای آنان را برطرف سازند.

5- پرورش روحیه‎ی مواسات:

یکی دیگر از آثار روزه در بعد اجتماعی، پرورش روحیه­ی مواسات در افراد جامعه نسبت به همدیگر است. مواسات به معنای در یک سطح قراردادن دیگران و یا مقدم­داشتن آن‎ها بر خود ـ به­ویژه در امور مالی ـ است که از ویژگی‎های برجسته و مثبت در نظام اخلاق اسلامی و نیز از خصلت‎های مؤمنان به حساب می‎آید.

همدردی با افراد نیازمند و شریک­ساختن آن‎ها در نعمت‎هایی که انسان در اختیار دارد، یکی از خصلت­های مفید و مورد تایید و تاکید اسلام بوده است.

با توجّه به فضای معنوی­ای که در ماه مبارک وجود دارد زمینه‎ی مساعد برای پرورش روحیه‎ی همدردی و کمک به دیگران، در افراد فراهم می‎آید. از این رو در منابع دینی به مسلمانان توصیه شده که در ماه رمضان بیش از هر زمان دیگر به نیازمندان کمک نمایند. پیامبر (ص) در این باره فرمود: «وشهر المواساه و شهر یزید فی رزق المؤمن؛ ماه رمضان، ماه مواسات و همدردی با دیگران است و در این ماه روزی انسان مؤمن زیاد می‎گردد.»7  

6- پرورش روحیه‎ی سخاوت:

با توجّه به توصیه‎های زیادی که در منابع دینی به دادن افطاری و طعام در ماه رمضان شده و نیز اجر و پاداش فراوانی که در قبال آن وعده داده شده، ماه رمضان می‎تواند فرصت مناسبی برای پرورش و تقویت این خصلت در افراد باشد.

پیامبر(ص) فرمود: «من فطّر صائماً کان له مثل اجره من غیر ان ینقص منه شیئ؛ هرکس روزه­داری را افطاری دهد برای او اجری مانند پاداش آن روزه­دار داده می‎شود بدون آن که از مزد او کاسته شود.»8 

پیامبر اکرم(ص) در پاسخ به پرسش فردی که عرض کرد همه­ توانایی مالی چندانی ندارند تا افطاری دهند، فرمود: «انّ الله کریم یعطی هذا الثواب لمن لایقدر الّا علی مذقه من لبن یفطّر بها صائما او شربه من ماء عذب او ثمرات لا یقدر علی اکثر من ذلک؛ خداوند کریم بوده، این ثواب و پاداش را برای کسی که به جز مقداری از شیر یا جرعه‎ی آب و یا چند دانه خرما، بیشتر توانایی ندارد نیز عطا می‎کند.»9

روایاتی از این قبیل که در منابع زیاد وارد شده عامل مهمی برای پرورش روحیه‎ی سخاوت و مهمان­نوازی در افراد جامعه است و بسیاری افراد به امید رسیدن به ثواب و اجر معنوی، اقدام به افطاری­دادن در ماه رمضان می‎نمایند، هر چند که به تعداد اندکی از افراد روزه­دار را شامل بشود. همچنین واجب بودن زکات فطریه در پایان ماه رمضان عامل دیگری برای تقویت و پرورش خصلت سخاوت است.

7- کاهش جرایم:

یکی دیگر از آثار روزه‌داری، کاهش جرم و گناه در جامعه است. در ماه مبارک رمضان در اثر کنترلی که افراد روزه‌دار بر خواسته­ها و تمایلات خودشان دارند، عوامل و زمینه‌های گناه به­مقدار قابل توجهی کاهش پیدا می‌کند. از این رو به­مقدار زیادی از جرایم کاسته شده و امنیّت اجتماعی به­میزان زیادی افزایش می‌یابد. شاید آن چه در روایات اسلامی درباره‌ی به زنجیرشدن شیطان و عوامل آن وارد شده، اشاره به همین اثر روزه‌داری باشد. چنان که پیامبراکرم(ص) فرمود: «یامعاشر النّاس اذا طلع هلال شهر رمضان غلّت مرده الشیطان... و غلّت ابواب النّار؛ ای مردم زمانی که هلال ماه رمضان طلوع کند شیطان و عواملش در زنجیر می­شوند و ... درهای آتش بسته می‌شود.»10

در بیان دیگری از پیامبر اکرم(ص) آمده است: « و فی اوّل یوم من شهررمضان تغلّ المرده الشّیاطین...؛ در آغاز ماه رمضان عوامل شیاطین در بند می‌شوند.»11

شاید بتوان گفت که منظور پیامبراکرم(ص) از به زنجیرشدن شیاطین، کاهش یافتن عوامل و زمینه‌های گناه در ماه رمضان است. با کاهش جاذبه‌ها و زمینه‌های گناه، وسوسه‌های شیاطین نیز کارایی خود را از دست می‌دهد؛ گویی که شیطان در بند شده و نمی‌تواند انسان‌ها را به سوی گناه، خلاف و فساد بکشاند. بدین ترتیب می‌توان گفت که یکی از آثار و پیامدهای روزه‌داری کاهش جرم و خلاف در جامعه و افزایش امنیّت اجتماعی است.  

ازمجموع آن چه بیان گردید می‎توان نتیجه گرفت که ماه مبارک رمضان از دیدگاه اسلام از فضیلت و اهمّیّت زیادی برخوردار بوده، ماه تعیین سرنوشت، تقسیم روزی، مشخّص شدن اجل‎ها و ماه نزول قرآن خوانده شده است. این ماه بر اساس روایات اهل بیت(ع) ماه مغفرت و آمرزش، ماه برکت و ماه ضیافت الهی است.

کسانی از برکت این ماه به گونه­ی کامل بهره‎مند می‎شوند که روزه­داری را به صورت کامل‎تری رعایت نمایند و علاوه بر امساک از مفطرات روزه، بر اعضا و جوارح خود نیز مسلّط بوده، آن‎ها را کنترل نمایند و در صورت ممکن فکر و ذهن خود را از تفکّر درباره­ی گناه مصون بدارند.

روزه آثار تربیتی فراوانی در پی دارد که در این مقاله به برخی از آن­ها به­طور اجمال اشاره شده است. می­توان تقویّت اراده، پرورش صبر و پای­داری، تعدیل غرایز و بیداری و غفلت­زدایی را به­عنوان آثار تربیتی فردی و نیز مساوات، پرورش روحیه­ی همدردی و مواسات و صرفه جویی را از آثار تربیتی روزه در بعد اجتماعی به حساب آورد. ضمن اینکه در بعد عبودی، باعث تقویت روحیه­ی عبودیت و اخلاقی و نزدیکی بنده به خدا می­شود.

از مجموع آن چه بیان گردید استفاده می‎شود که روزه آثار تربیتی فراوانی در بعد فردی و اجتماعی داشته و باعث پرورش خصلت‎های نیک در فرد و جامعه می‎گردد. پرورش روحیه­ی عبودیت و بندگی، پرورش اخلاص، تقویت اراده، بالا­بردن روحیه‎ی صبر و پای­داری، غفلت­زدایی و... در بعد فردی و تساوی در برابر قانون، پرورش روحیه­ی مواسات و هم­دردی و... در بعد اجتماعی است.