چکیده

با توجه به این که قلمرو دین و آموزه­های آن، سراسر حیات فردی و اجتماعی، دنیوی و اخروی بشر را در بر می­گیرد، قلمرو بحث ما سلامت روانی در پرتو التزام عملی به آموزه­های دینی است. از آن جا که انسان افزون بر بعد جسمانی و نیازهای ویژه­ی آن، جنبه­ای مهم­تر و اصیل­تر، یعنی بعد روحی و روانی نیز دارد، اسلام با نگرشی جامع، حفظ و ارتقای سلامت هر دو بعد را اهدافی اساسی قلمداد کرده است. حال این سؤال پیش می­آید که سلامت روانی چیست و چگونه می­توان با التزام به آموزه­های دینی به سلامت روانی دست یافت؟

باید گفت عوامل فراوان و متعددی می­توانند در بهداشت و سلامت روان مؤثر باشند، اما آن چه باید به آن اذعان کرد این است که آموزه­های اسلامی، تمام آن چه برای رشد، سلامت و کمال انسانی لازم است را در بردارد.  شناخت این آموزه­ها و به­کارگیری آن­ها در زندگی نقش چشم­گیری در تقویت رفتارهای مثبت وپیش­گیری از بیماری­های روانی و جسمی و در نتیجه سلامت روان و جسم دارد.

در این راستا در تبیین پاسخ به سؤالات مطرح شده، بیان گردید: عواملی از جمله شناخت پروردگار و ایمان به خدا و نماز و روزه و زکات و داشتن روحیه­ی توکل و صبر و دوری از حسد وکینه و... که از جمله آموزه­های دینی  و سیره­ی علمی و عملی ائمه­ی معصومین(ع) به­شمار می­روند، می­توانند در سلامت جسم و روان نقش بسزایی داشته باشند و انسان را از گرفتارشدن به بیماری­های قرن، از جمله افسردگی و اضطراب و پریشانی نجات دهند.

از این رو در این مقاله می کوشیم تا اثبات کنیم چگونه با پیروی از قرآن و متون دینی به­ویژه سیره­ی عملی و علمی پیامبر(ص) و ائمه­ی معصومین (علیهم السلام) می­توان به بهداشت وسلامت روحی وروانی دست یافت؛

1-          شناخت پروردگار وسلامت روان

هدف از خلقت انسان، عبادت و پرستش و بندگی بیان شده است. بی­تردید فاصله­گرفتن از عبودیت خالق، موجب فاصله­گرفتن از آرامش و آسایش روحی و منشأ بروز بیماری­های روحی و روانی می­گردد. چرا که انسان فطرتاٌ خداجو است و فطرت خدا جوی آدمی، تنها با خدایابی آرامش می­یابد. در نتیجه هرگاه انسان از فطرت خویش دورگردد اندوه و افسردگی پدیدار و موجب  به هم خوردن آرامش و سکون نفس وی می­شود .

یکی از مهم­ترین و اساسی­ترین راه­های شناخت واقعی خداوند گام برداشتن در مسیر خودشناسی است. با خودشناسی است که می­توان به شناخت قدر روح و ارزش و اعتبار آن پی برد و با صیانت از روح و روان و نگه­داری آن از آلودگی و گناهان، به تقرب پروردگار و در نتیجه آرامش و امنیت روانی دست یافت.

پیامبر اکرم(ص) می­فرمایند: «من عرف نفسه فقد عرف ربه؛ کسی که خود را بشناسد، همانا خدا را شناخته است.»1

بنابراین شناخت واقعی، انسان را از خوبی­ها و معایب و ضررهای احتمالی آگاه می­سازد و فرد بیدار و هوشیار از بسیاری آسیب­ها مصون می­ماند. انسانی که به شناخت واقعی و حقیقی خود برسد، کرامت وجودی­اش رشد کرده، به شرافت معنوی دست می­یابد، پس با کنترل خویش از آلوده شدن  به گناهان صغیره و کبیره باز می­دارد  و این گونه بر کنترل خویش توانا می­گردد.

ایمان  وسلامت روان

در مطالعات بررسی شده میان اعتقادات مذهبی و سلامت روان، رابطه­ی مثبتی به چشم می­خورد در این تحقیقات این گونه آمده: «افرادی که به اعتقادات مذهبی باور داشتند، نسبت به کسانی که به این اعتقادات پای­بند نبودند به اضطراب و ناراحتی­های روانی بسیار کمتری دچار بودند.»2

همچنین از میان کوشش­های فراوانی که در این زمینه صورت گرفته، روی­کرد جدید گروهی از روان­شناسان به تأثیر دین و ایمان در سلامت روان، قابل توجه است:

از دیدگاه آنان ایمان به پروردگار، فضای بی­کرانی از آرامش معنوی بر روی انسان می­گشاید که در برابر فشارهای درونی و بیرونی، او را مقاوم می­سازد. روان­شناسان بزرگی همچون «ویلیام جیمز» و «کارل یونگ هنری لینک» به تأثیر شگرف ایمان در ایجاد آرامش روانی، اعتمادبه­نفس و قدرت روحی انسان با صراحت اشاره کرده­اند.3

در مقابل، هرگاه انسان از توحید جدا شود و به شرک، کفر و فسق  روى آورد، نگرانی و اضطراب بر دل­ آلوده به گناه او چنگ می­اندازد و با آن هم­آغوش گشته، با آرامش خداحافظى می­کند.

این امر در آیه­ی شریفه­ی 65 سوره­ی عنکبوت بدین گونه آمده است: «فَإِذا رَکِبُوا فِى الْفُلکِ دَعَوُا اللّهَ مُخْلِصینَ لهُ الدّینَ» هنگامى که بت­پرستان و مشرکان، سوار بر کشتى می­شوند و در وسط دریا خود را در چند قدمی مرگ و اسیر موج­هاى خروشان مى­بینند، اضطراب و نگرانى بزرگى آن­ها را فرامى­گیرد؛ در این حال دیگر شرک و بت­پرستى به آن­ها آرامش نمى­دهد.

ایمان به خدا، یعنی گشوده شدن دریچه­ی دل آدمی به سوی نسیم­های ربانی. تا این نسیم به سراچه­ی قلب انسان می­وزد، آرامش نیز با او همراه خواهد بود.

2-        توکل به خدا و سلامت روان

پروردگار عالم، تنها قدرت و پشتوانه­ای است که همواره از همه­ی منافع آدمی به­طور دقیق آگاه و بر پشتیبانی از بنده­ تواناست. فردی که بر خداوند توکل دارد و او را باور دارد و کارهای خود را به او واگذار می­کند و به دیگران پشت می­کند، هیچ گاه به اضطراب دچار نخواهد شد و پیوسته در برابر او تسلیم و راضی خواهد بود و هرگز در دل خود تردید راه نمی­دهد و در آرامش کامل به­سر می­برد.

ولی در مقابل، کسی که به غیر خدا اعتماد کند همواره در اضطراب و عدم آرامش قرار دارد. از این رو می­توان نتیجه گرفت، یکی از عواملی که بهداشت روان آدمی را به خطر می­اندازد، احساس تنهایی و نداشتن تکیه­گاه قابل اعتماد است که آرامش روان را به هم می­ریزد.

 امام صادق(ع) فرموده‏اند: «ان الغنى و العز یجولان، فاذا ظفرا بموضع التوکل اوطنا؛ توکل رمز موفقیت است و انسان متوکل، موفق، شاداب و پرنشاط است.» 4

3-  یاد خدا و سلامت روان

از نظر اسلام، والاترین مقام انسانی زمانی پدید می­آید که انسان به یاد خدا باشد و روحش متوجه او گردد.

آن جا که می­فرماید: «الذین آمنوا و تطمئن قلوبهم بذکر الله الا بذکر الله تطمئن القلوب.
آنان که ایمان آورده­اند و دل­های­شان به خدا آرام می­گیرد، بدانید که با یاد خدا دل­ها آرام می­گیرند.»5
در برخی از روایت­ها آمده است که «فی الذکر حیاه القلوب؛ یاد خدا به دل­ها حیات می­بخشد.» امیرالمؤمنین علی(ع) هم می­فرماید: «ثمره الذکر استتاره القلوب؛ در یاد خدا، روشنی قلب است.» در برخی دیگر از احادیث یاد خدا شفای دل­ها و یا کلید انس معرفی شده، چنان که امام متقیان علی(ع) می­فرماید: «ذکر الله دواء اعلال النفوس؛ یاد خدا دوای بیماری­های جان است.» آن امام بزرگوار باز در خطبه­ی 223 نهج البلاغه می­فرماید: «الذکر مفتاح الانس؛ یاد خدا کلید انس است.»

 در هر حال، انس پای­دار الهی هر گاه به دلی راه یابد، آدمی از وادی پریشانی بیرون می­رود و به قلمرو آرامش و وقار گام می­نهد. ناگفته نماند که راه رسیدن به کمال، در صورتی برای آدمی هموار می­شود که به آرامش قلبی رسیده باشد و آرامش قلب نیز تنها در سایه­ی یاد آفریدگار جهان به دست خواهد آمد.

چون یاد خدا انسان را به سرچشمه­ی آرامش پیوند می­دهد، آب­راهی از این سرچشمه را به سرزمین دل انسان سرازیر می­کند و انسان از چشمه­ی آرامش سیراب می­شود.

به هر حال از منظر قرآن، ذکر خداوند از آن رو که تأمین­کننده­ی سعادت انسان است موجب اطمینان و آرامش دل مى­گردد. عکس این معنا درباره­ی ترک ذکر الهى صادق است .ترک یاد خداوند از آن رو که زمینه­ی شقاوت انسان و بریدن از اصل خویش را فراهم مى­آورد و باعث از دست دادن سعادت او مى­شود، موجب تشویش خاطر، ناراحتى و اضطراب او مى­گردد:
«و من أعرض عن ذکرى فان له معیشه ضنکا؛ و هر کس از یاد من دل بگرداند، در حقیقت، زندگى تنگ و سختى خواهد داشت»6

کسى که اهمیت ذکر خداوند را بشناسد، به­خوبى درک مى­کند که اعراض از یاد خداوند چه خسارت بزرگى است. اگر این حقیقت را درک کنیم که حیات دل انسان به ذکر خدا است، در مى­یابیم که کسى که از ذکر و یاد خداوند اعراض کند، از حیات قلب محروم مى­ماند. افسردگى دل و آتش ‍ حرمان از حیات معنوى دل، هر لحظه او را مى­آزارد و حسرتى جان­کاه بر دلش مى­نشاند. امام سجاد(ع) در دعاى «ابو حمزه­ی ثمالى» عرض ‍ مى­کند:
مولاى بذکرک عاش قلبى و بمناجاتک بردت ألم الخوف عنى؛ اى مولاى من، با یاد تو دلم زنده است و با مناجات تو درد ترس (فراق) را از خود تسکین مى­دهم.»

 در «مناجاه المریدین» آمده است: «وَفى مُناجاتِکَ رُوحى وَ راحَتى؛ آرامش و آسایشم در مناجات با تو است.»

بنابراین توجه و اعتماد و اتصال به پروردگار موجب نشاط و شادابى و کمال مطلوب است. پس قلب­ها به یاد او از نگرانى­ها و اضطرابات مطمئن مى­شوند و تسکین مى­یابند.

4-        روزه و سلامت روان

یکی از آموزه­های دینی که در بهداشت و سلامت جسم و روان آدمی نقش مؤثری دارد روزه است. روزه افزون بر جنبه­ی عبادی، اخلاقی، تربیتی و اجتماعی، دارای فواید بهداشتی خاصی است و زمینه­های سلامت جسمی و روانی و پیش­گیری از بسیاری بیماری­ها را فراهم می­سازد.

در روایات نیز آمده: «صوموا تصحوا؛ روزه بگیرید تا سالم بمانید.»7

پژوهش­ها نشان می­دهد که برخی از بیماری­های جسمی و روانی و نیز انحرافات و ناهنجاری­های رفتاری و اجتماعی، ناشی از شکم­بارگی و پرخوری است .در روایات نیز به این نکته اشاره شده است که: «واعلم ان المعده بیت کل دائو الحمیه هی الدواء واعود البدن ما اعتاد؛ پرخوری و انباشتن غذا در معده عامل بسیاری از بیماری­هاست.»8

پرخوری افزون بر این که برای بدن و جسم زیان دارد و عامل بسیاری از بیماری­های جسمانی قلمداد شده است، جان آدمی را نیز دچار ناراحتی می­کند. روزه به جز پالایش جسم به پالایش روح نیز می­پردازد، لذا فرموده­اند؛ صحت بدن به­وسیله­ی کم­خوری، زمینه­ساز صفا و نورانیت قلب و روان آدمی می­گردد.9

5-        نماز و سلامت روان

  امروزه بسیاری از روان­شناسان دریافته­اند که دعا، نماز و داشتن یک ایمان محکم به دین، اضطراب، افسردگی، نگرانی، تشویق و ترس را که زمینه­ساز بسیاری از بیماری­هاست، برطرف می­کند.

   وقوف خاشعانه و خاضعانه­ی انسان در نماز، در برابر خداوند متعال به او نیرویی معنوی می­بخشد که حس صفای روحی، آرامش قلبی و امنیت و سلامت روانی را در او پدید می­آورد.
    از آن جا که انسان در نماز با همه­ی اعضا و حواس خود متوجه خدا می­شود و از همه­ی اشتغالات و مشکلات زندگی روی برمی­گرداند، به هیچ چیز جز خدا و آیات قرآن که در نماز به زبان می­آورد فکر نمی­کند. همین حالت روی­گردانی کامل از مشکلات زندگی و نیندیشیدن به آن در میان نماز موجب آرامش روان و سلامت روانی می­شود.
        «توماس هاسلیوپ»  پزشک معروف هلندی در این باره می­گوید: «مهم ترین جواب آرام­بخش که من در طول سال­های متمادی تجربه و مهارتم در مسائل روانی به آن پی بردم، همین نماز است.
در قرآن آمده: "اقِم الصلاه لذکرى؛ نماز را بپا دار تا به یاد من باشى"10 و در آیه­ی دیگر مى­فرماید: "ولذکر الله أکبر؛ نماز بزرگ­ترین ذکر الهى است"»11

این که در کتاب آسمانی از نماز به­عنوان برترین مصداق ذکر خدا یاد شده  شاید بدین جهت باشد که در حال قیام به نماز، نفس آدمى در اثر توجه به مبدأ اعلى و خالق یکتا از اضطراب درونى دور شده و سختى­ها و ناملایمات را از یاد مى­برد. بنابراین کمترین تردید در این مطلب روا نیست که یاد خدا آرام­بخش دل­ها از همه­ی یأس­ها و ناآرامى­ها و نماز روشن­ترین مصداق و فرد اکمل از ذکر الهى است.

همچنین نماز تنها عامل بازدارنده از همه­ی لغزش­ها و تنها تکیه­گاه امن و مأمن مستحکم براى انسان­ها معرفی گردیده است و این امر می­تواند موجب مصون نگه­داشتن نفس از افتادن در مهلکه­ی حوادث و آرامش روحی و روانی گردد. در قرآن آمده: «ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر...؛ نماز  انسان را از بدی­ها و زشتی­ها  بازمی­دارد.» 12

6-        صبر و خویشتن­داری و سلامت روان

بر پایه­ی سیره­ی ائمه(ع)، انسان کریم و برخوردار از سلامت، از روحیه­ی صبر و شکیبایی بهره­مند است و همواره در روابط اجتماعی­اش از خشم و غضب می­پرهیزد. رفتارهای خشم­آلود، غالباً حزن و اندوه طولانی در پی دارند.13

حضرت علی(ع) می­فرمایند: «از شدت غضب احتراز کنید و خود را با فرو نشاندن خشم و حلم آماده سازید تا در جنگ غضب پیروز شوید.»14

تقویت شکیبایی و بردباری، قدرت تحمل انسان را در برابر دشواری­های زندگی افزایش داده، اعتدال روانی او را حفظ می­کند.

 قرآن مجید همگان را به این مهم فرا می­خواند و می­فرماید:

«واستعینوا بالصبر و الصلوه؛ از صبر و نماز کمک بجویید.»15

بنابراین انسان بدون داشتن صبر، حلم و اخلاق پسندیده نمی­تواند به سلامت و آرامش روحی و روانی و کمال دست یابد.

7-        انس با قرآن و سلامت روان

قرآن کریم شفاست؛ از آن جهت که صفحه­ی دل را از انواع مرض­ها و انحرافات پاک می­کند و زمینه را  برای جای دادن فضایل آماده می­سازد و درون را از موانعی که ضد سعادت است، پاک می­کند و آماده­ی پذیرش سعادت می­سازد.

حضرت رسول(ص) می­فرماید: «یا بنی لا تغفل عن قراءه القرآن یحیی القلب وینهی عن الفحشاء والمنکر والبغی؛ فرزندم از خواندن قرآن غافل مباش؛ زیرا که قرآن دل را زنده می­کند و از فحشا و زشت­کاری و ستم وگناه باز می­دارد.» 16

بنابراین تلاوت پیوسته­ی قرآن، انس با آن و ایجاد فضای قرآنی در محیط خانه و مدرسه به­طور هماهنگ زمینه­ی رشد و شکوفایی و سلامت فرد و اجتماع را فراهم می­سازد و افرادی که با قرآن مأنوس­اند، از سلامت روانی و آرامش روحی بیشتری برخوردارند.

8-       زکات و سلامت روان

فریضه­ی زکات، نوع­دوستی را به انسان می­آموزد و از رذیلت­هایی مانند خودخواهی، بخل، آز و... نجات می­دهد. توانایی فرد در محبت و نیکی به مردم و تلاش برای خوش­بختی آن­ها سبب تقویت احساس تعلق به گروه و احساس رضایت از خود می­شود، و داشتن چنین روحیه­ای برای سلامت روانی اهمیت فراوانی دارد.17 خداوند به رسولش می­فرماید: «خذ من اموالهم صدقه تطهرهم وتزکیهم بها وصل علیهم ان صلاتک سکن لهم والله سمیع علیم؛ زکات اموال­شان را بگیر تا جان­شان از ناپاکی­ها تطهیر شود.»18 زکات نفس آدمی را از پلیدی بخل و آز و خودخواهی و قساوت نسبت به فقرا پاک و تزکیه می­کند؛ یعنی نفس انسانی را رشد می­دهد و برکات اخلاقی و عملی را به او ارزانی می­دارد تا شایسته­ی خوش­بختی دنیا و آخرت شود.

آموزه­های دینی بسیار زیادی وجود دارد که رعایت و توجه به آن­ها موجب سلامت روح و روان و جسم می­گردد و پرداختن به همگی آن­ها در این مقاله میسر نیست.

مردم­دوستی، حسن خلق و مدارا با مردم و نیز تشویق به صله­ی رحم و ارتباط با یک­دیگر، تقویت رابطه­ی عاطفی بین اعضای خانواده به­ویژه همسران و همچنین  قناعت و پرهیز از تجمل­گرایی و توجه به نوع خوراک و تغذیه­ی حلال و بسیاری امور دیگر از جمله آموزه­هایی است که مورد تأکید فراوان قرآن و سخنان معصومان(ع) است.

فهرست منابع و کتاب­نامه

1-   قرآن، ترجمه­ی مکارم شیرازی

2-         ترجمه­ی نهج البلاغه، محمد دشتی، انتشارات مجتبی

3-         اصفهانی، راغب، مفردات الفاظ قرآن، تحقیق صفوان، عدنان داوودی، بیروت انتشارات دار الاسلامیه 1992 م.

4-         علامه طباطبائی، تفسیر المیزان، ترجمه­ی محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1384

5-         مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج2  و ج10 و ج73  و ج96، تهران، انتشارات مکتب الاسلامیه، 1366

6-    قاسمی، سلیمان، بهداشت و سلامت روان با نگرش به آموزه­های دینی و سیره­ی معصومان(ع)، قم، مؤسسه­ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1388

7-  پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، سخنان و خطبه‌های رسول مکرم اسلام، تصحیح و تنظیم: عبد الرسول پیمانی؛ محمدامین شریعتی، اصفهان، انتشارات خاتم الانبیا، چ4، 1385

8- مرتضی فرید، الحدیث: روایات تربیتی از مکتب اهل بیت(ع)، ج 2 ، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ2، 1366

9- جرداق، جر، امام على علیه السلام صداى عدالت انسانى، ج‏1، ترجمه‏ى سیدهادى خسرو شاهى، قم، نشر خرم، چ‏3، 1376

10- طبرسی، رضی الدین ابی نصر الحسن بن الفضل، مکارم الاخلاق، چ6، بیروت، 1392ق

11- محمودى، محمدباقر، نهج السعاده فى مستدرک نهج البلاغه، ج5، بی تا

12-آمدی، عبد الواحد، غرر الحکم و درر الکلم، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1366

13-کلینی، الکافی، ج5 و4 و2، تهران، دار الکتب اسلامیه، 1365

14-محدث نوری(طبرسی)، مستدرک الوسائل، ج12، مؤسسه­ی آل البیت، قم، 1408 ه.ق

15-جان بزرگی، مسعود، اثربخشی روان­درمان­گریِ کوتاه مدت، پایان­نامه­ی دکتری روان­شناسی، تهران، دانشگاه تربیت مدرس، 1378

16-غباری بناب، باقر، باورهای مذهبی و اثرات آن در بهداشت روان، فصل­نامه­ی اندیشه و رفتار، سال1، ش4، 1374

17-محمد عثمان نجاتی، قرآن و روان­شناسی، ترجمه­ی دکتر عباس عرب، مشهد، آستان قدس رضوی، چ5، 1381

18-عظیمه، صالح، معناشناسی واژگان قرآن، ترجمه­ی سیدحسین سیدی، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، شرکت بهنشر، 1380

19-مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج3، چ اول، تهران، انتشارات صدرا، 1377

20----------،انسان کامل، تهران، انتشارات صدرا، 1380

21-محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ج9 و ج10، قم، مرکز تحقیقات دار الحدیث، چ 3، 1381

22-ابن شعبه، حسن ابن علی، تحف العقول، بیروت، مؤسسه الاعلمی،1394 ق

23-کارل الکسیس، نیایش ، ترجمه­ی شریعتی، ش8

24-گنجی، حمزه، بهداشت روانی، چ1، تهران، نشر ارسباران، 1376

25-شعاری نژاد، علی­اکبر، درآمدی بر روان­شناسی انسان، تهران، انتشارات آزاده، 1371

26-صانعی، صفدر، آرامش روانی و مذهب، قم، انتشارات پیام اسلام

27-دیماتئو، ام.رابین، روان­شناسی سلامت، ترجمه­ی محمد کاویانی و همکاران، ج1، چ1، تهران، انتشارات سمت، 1378

28-کتاب­چی، محسن، نقش نماز در تعادل شخصیت، اصفهان، نشر حجت، 1379[1][1]