مهارت در انتقادگری عاملی در سلامت روان همسران

دکتر بهزاد مرتضایی

چکیده:

 یکی از رموز موفقیت در روابط زناشویی، داشتن ظرفیت انتقادپذیری است. هیچ کس نباید خود را از نصیحت و انتقاد بی­نیاز بداند زیرا انتقادپذیری از نیازهای اساسی هر انسان در راه کمال است. نصیحت­پذیری و عیب­شناسی، پویایی در جهت رفع عیب­هاست و آثار سازنده و سودمند زیادی دارد. پذیرش و هضم انتقاد کار دشواریست، حتی اگر منتقد در نهایت حسن­ نیت و درستی به اظهار نظر بپردازد. قبول­کردن حرف­های کسی که اشتباهات­تان را به شما گوشزد می­کند امر خوشایندی نخواهد بود. اما برای تجلی هر چه بیشتر موفقیت در بین اعضای خانواده، انتقاد باید در ذهن همسران  جا بیفتد، در روح آن­ها سیلان پذیرد و به­عنوان پاره­ای تفکیک­ناپذیر از بدنه­ی فرهنگی جامعه درآید.

کلید واژه: انتقادگری، انتقادپذیری، همسران، تعامل

از جمله عوامل مؤثر در روابط زن و شوهر، شیوه­ی انتقادکردن، سؤال­کردن، اعتراض­کردن، ایرادگرفتن و اظهار نارضایتی از گفتار یا رفتار یک­دیگر است. همسری، قصد دارد از همسر خود ایراد بگیرد یا اشکال گفتاری و رفتاری او را اصلاح کند. در ظاهر این کار را ساده و عادی
می­داند در حالی که  انتقاد یا امر و نهی کردن، کار ساده و آسانی نیست و اگر قرار باشد این امر و نهی و انتقاد، مفید و تاثیرگذار باشد، کاری پیچیده و مستلزم مهارت انتقادگری است. توانایی بر این کار نیازمند مهارت خاصی است چون باید بتوانیم فرد را بدون آن که ناراحت شود متوجه اشتباهش نماییم، در غیر این صورت انتقادگری سبب آزردگی و عدم تأثیرگذاری می­شود و از ترس این که طرف مقابل آزرده شود از انتقادکردن و حتی امر به معروف و نهی از منکر صرف­نظر  می­شود، در حالی که پیش­رفت هر انسانی در سایه­ی نقدشدن و نقدکردن است و بقا و ثبات زندگی اجتماعی، با امر به معروف و نهی از منکر میسر می­شود. در چنین وضعیتی، اطلاع و آگاهی از شیوه­های انتقادگری و ایراد گرفتن ضروری به­نظر می­آید، زیرا در بسیاری از موارد ناآگاهی از این شیوه­ها باعث سوءتفاهم و در نهایت بحث و جدل بیهوده، نارضایتی، کینه، نفرت و عدم تأثیرگذاری امر و نهی و انتقادگری می­شود.

لزوم مهارت انتقادپذیری و انتقادگری صحیح  برای رفع سوء تفاهم

 تعریف انتقاد

نقد و انتقاد در لغت به معنی ارزیابی، بررسی، شناسایی نمودن، زیر و رو کردن، عیب­ها را نمایاندن و پنهان­ها را رو کردن است.1

در اصطلاح، وارسی و بررسی نوشتار، گفتار یا رفتاری برای شناسایی و شناساندن زیبایی و زشتی، بایستگی و نبایستگی، بودها و نبودها و درستی و نادرستی آن­ها است.2

شرط اول انتقادگری صحیح، انتقادپذیری صحیح است. در احادیث اسلامی، انتقادپذیری  نعمت و توفیق الهی دانسته­ شده. امام جواد(ع) می­فرمایند: «مومن نیاز دارد به توفیقی از طرف خدا و به پندگویی از طرف خودش و به پذیرش از کسی که او را نصیحت کند.»3       

خطر انتقادناپذیری، این است که با از بین ­بردن محبت میان زن و شوهر، حس لجاجت را در آنان تقویت می­کند.

بسیاری عقیده دارند که زندگی زناشویی اصولاً یک نوع نزاع دوستانه است و اختلاف خلقت بین آن دو ایجاب می­کند که با یک­دیگر گاه­گاهی نزاع کنند و خداوند حکیم طوری این دو جنس مخالف را با همدیگر پیوند داده و بین آن­ها الفت ایجاد کرده که پرخاش­ها و تندخویی­ها در برخی از اوقات ثمربخش است. از این رو کمتر خانواده­ای است که در طول زندگی زناشویی خود دچار بحران­های زودگذر نشود. غالباً اختلافات جزئی و کلی در اکثر خانواده­ها بین زن و شوهر امری است طبیعی که نه تنها به مراحل خطر و بحران شدید و جدایی نمی­کشد بلکه دنبال آن یک نوع محبت و سازش پدید می­آید. اگر نزاع اصلاً صورت نگیرد، ناراحتی­های دو طرفه انباشته و متراکم شده، یک­باره بسان کوه آتشفشان منفجر می­شود.

عدم موافقت­ها همیشه جدایی پیش نمی­آورد، بلکه پیش از ناسازگاری، عدم توانایی هر یک از طرفین در غلبه بر مشکلات موجب جدایی می­شود.

·              بررسی دلایل مشاجره

  در سال‌های نخست ازدواج، هر تفاوت دیدگاه و اختلاف نظری دلیلی برای جر و بحث است. از مهم‌ترین دلایل مشاجره بین زوج‌ها می‌توان به این موارد اشاره کرد: مشکلات اقتصادی، روابط زناشویی ناموفق، مشکلات کاری، بحث سر فرزندان و تقسیم وظایف منزل. اختلاف‌نظر و ناهماهنگی عقاید هم از علل ثانویه­ی مشاجره بین زوج‌هاست. اکثر زوج‌ها ظرافت‌های «صحبت کردن با هم» را بلد نیستند و همین مسئله باعث جر و بحث و اختلاف آن­ها می‌شود. باید یاد بگیریم که حرف یک­دیگر را بشنویم و درست با هم صحبت کنیم.

·              چگونه با یک­دیگر گفت­وگوی سازنده­ای داشته باشیم؟

 انتقاد شنیدن ذاتاً تلخ و گزنده است و مانند داروی تلخی است که به مذاق شخص ناگوار و از طرف دیگر لازم و ضروری است. از زاویه­ی دیگر، انتقادکردن آسان و انتقادشنیدن سخت است ولی اگر دقت کنیم انتقاد صحیح کردن نیز سخت است و نیاز به مهارت­های خاصی دارد که اگر افراد این مهارت­ها را ندانند، عملاً انتقاد آن­ها نه تنها اثر سازنده ندارد، بلکه باعث موضع گرفتن، کینه و دشمنی بین افراد می­شود.

بخش زیادی از کدورت­ها و نارضایتی بین افراد خانواده، دوستان، همکاران و همسایگان ناشی از انتقادی است که از یک­دیگر دارند، در حالی که اگر افراد شیوه­ی درست انتقاد و ایرادگرفتن را بدانند، این کدورت­ها و دشمنی­ها به­وجود نمی­آید. امام حسین(ع) فرمودند: «مَن اَحَبَّکَ نَهاکَ وَ مَن اَبغَضَکَ اَغراکَ؛ کسی که تو را دوست دارد، از تو انتقاد می­کند و کسی که با تو دشمنی دارد، از تو تعریف و تمجید می کند».4

اگر بپذیریم شنیدن انتقاد مانند خوردن داروی تلخ است، آن گاه باید همان کاری را کرد که داروسازان می­کنند؛ داروسازان داروهای تلخ را در لایه­ای از مواد شیرین قرار می­دهند تا تلخی آن کمتر در کام بیمار ریخته شده و اثرگذار شود.

 یک انتقاد صحیح بایستی شرایط زیر را داشته باشد تا بتواند ضمن آن که تأثیرگذار است، سبب ناراحتی و نارضایتی طرف مقابل هم نشود:

1- در زندگی روزمره  قضاوت­های عجولانه و تفسیرهای نادرست از گفتار و رفتار دیگران  سبب انتقادگری و امر و نهی بی­دلیل از افراد می­شود که باعث بی­ثمری انتقاد و بی­اعتباری انتقادگر می­شود. بنابراین قبل از اعتراض و انتقادکردن،‌ اول مطمئن شوید که آن چه می‌خواهید مورد انتقاد قرار بدهید، واقعاً غلط بوده و  شما درست ارزیابی کرده­اید و صرفاً برداشت شخصی شما نیست. در واقع باید تلاش نمود که به­دنبال عیوب دیگران نباشیم. امیر مؤمنان علی(ع)می­فرمایند: «... آن کس که جز به حساب نفس خویش پردازد، خود را در تاریکی­ها، سرگردان و در هلاکت افکنده است و شیاطین، او را به سرکشی و طغیان می­کشانند و رفتار زشت او را در دیده­اش زیبا می نمایانند.»5

 2- یقین پیدا کنید همسرتان بر خطای خود اصرار و قصد تکرار دارد. اما اگر قصد تکرار ندارد لزومی بر انتقاد و سرزنش نیست.

3- با پیش­داوری انتقاد نکنید. از قبل با ذهنیت منفی، گفتار و رفتار همسرتان را تفسیر نکنید. خداوند در قرآن‏ می‏فرماید:

 یا ایّها الّذین آمنوا اجتنبوا کثیرا من الظّن انّ بعض الظّنّ اثم.

ای کسانی که ایمان آورده‏اید، از بسیاری از گمان­ها دوری کنید که پاره‏ای از آن­ها گناه و بر خلاف‏ واقع است.6

4- در اولین بار خطای همسرتان، خود را به تغافل، ندیدن و نشنیدن بزنید و تظاهر کنید که متوجه خطای او نشده­اید. اتفاقات زیادی در اعمال روزانه­ی ما وجود دارد که با رعایت تغافل و چشم­پوشی می­توانیم آسایش خانواده را حفظ کرده و انسانی با آن­ها برخورد نماییم. حضرت امیر المومنین علی(ع) فرمودند: «من لم یتغافل و لایغض عن کثیر من الامور تنصف عیشته؛ هر کس نسبت به بسیاری چیزها بی­توجهی و چشم­پوشی نکند زندگیش ناگوار شود.»7

باز در حدیث دیگری فرمودند: «لاحلم کاالتغافل، لاعقل کاالتجاهل؛ هیچ بردباری­ای چون نادیده­گرفتن نیست و هیچ خردمندی­ای چون وانمود کردن به نادانی و بی­اطلاعی نیست.»8

5- خطا را در دومین مرتبه گوشزد کنید اما ببخشید. پیامبر(ص) فرمودند: «تَعافَوا تَسقُطِ الضَّغائِنُ بَینَکُم؛ از یک­دیگر گذشت کنید تا کینه‏هاى میان شما از بین برود.»9

6- اگر همسرتان برای بار سوم خطا را تکرار کرد با رعایت نکات زیر در اصلاح رفتار او سعی و تلاش کنید.

7- یک بار عمل­کرد خود را ارزیابی کنید. کدام کار یا نقطه­ضعف شما باعث جسور شدن همسرتان برای تکرار خطایش شده؛ آن را بر طرف کنید.

در بسیاری اوقات سرچشمه­ی بروز خطا، در افکار، گفتار و رفتار خود ما هست. بنابراین قبل از سرزنش همسر، عیب و خطای خود را اصلاح کنیم. امام علی(ع) فرمودند:‌  «مَن أبصَرَ عَیبَ نَفسِهِ شُغِلَ عَن عَیبِ غَیرِهِ؛ هر کس عیب خود را ببیند از پرداختن به عیب دیگران باز ایستد.»10

 اگر معلوم شد عمل­کرد شما  اشکالی ندارد  مراحل زیر را با دقت اجرا کنید.

8- در جمع انتقاد نکنید. انتقاد از همسر در میان جمع، معمولاً به ایجاد حس حقارت ـ و دست کم‌ حس شرمندگی ـ منجر می‌شود. چنین انتقادهایی در بیشتر مواقع موجب رنجش ­خاطر می‌شوند و نتیجه­ی مطلوبی در پی ندارند. اما انتقادهایی که در خلوت انجام می‌شوند، گویای حسن­ نیت انتقادکننده‌اند و بار سازندگی‌شان بیشتر است. امام حسن عسکرى(ع) فرمودند: «مَن وَعَظَ أَخاهُ سِرّا فَقَد زانَهُ وَمَن وَعَظَهُ عَلانیَةً فَقَد شانَهُ؛ هر کس برادر (دینى) خود را پنهانى نصیحت کند، او را آراسته و اگر آشکارا نصیحتش نماید ارزش او را کاسته است.»11 امام على(ع) می­فرمایند: «النُّصحُ بَینَ المَلأَِ تَقریعٌ؛ نصیحت­کردن در حضور دیگران، خُرد کردن شخصیت است.»12

9- در زمان مناسب انتقاد کنید. انسان از نظر روحی و روانی همیشه در یک حالت قرار ندارد؛ زمانی انتقاد کنید که همسرتان حوصله­ی شنیدن حرف­های شما را داشته باشد. اوقاتی که همسرتان خسته، عصبی یا آزرده­خاطر است انتقاد نکنید. شاید بهترین موقع برای انتقادکردن، مدت کوتاهی پس از ارتکاب همان عملی باشد که می‌خواهید از آن انتقاد کنید. البته تا آن جا که در توان‌تان هست باید سعی کنید زمینه را برای یک گفت­وگوی خصوصی در خلوت و بحث بی‌طرف با فرد انتقادشونده فراهم کنید.

اگر لحن و کلماتی که برای انتقادکردن انتخاب می‌کنید، نامناسب باشد همسرتان حس می‌کند که شما می‌خواهید او را زمین بزنید.

10- قبل از انتقادکردن و بیان اشکالات گفتار و رفتار همسرتان، ابتدا مختصری از محاسن، خوبی­ها و توانمندی­های او سخن بگویید. این کار باعث می­شود همسرتان احساس کند شما دوست او هستید و دشمنی ندارید و در نتیجه حاضر به شنیدن سخن شما خواهد بود.

 هر آدمی دوست دارد که نقاط مثبتش دیده شود و مورد تحسین قرار بگیرد به همین دلیل، بهتر است پیش از شروع کردن به انتقاد و تذکردادن نقاط ضعف، از یک یا چند نقطه­ی قوت در همسرتان یاد کنید و پس از اشاره به این ویژگی‌های مثبت، بگویید که در او یک نقطه­ضعف هم می‌بینید که اگر بهبود پیدا کند، نقاط مثبتش را پررنگ‌تر خواهد کرد. در پایان انتقاد هم دوباره به خوبی‌های او اشاره‌ای کنید تا حس مثبتش، او را به تغییر و بازسازی آن نقطه­ضعف، ترغیب کند.

11- مختصری از زمان­هایی که خودتان خطا یا اشتباهی کرده­اید سخن بگویید تا همسرتان احساس نکند قصد شما از انتقادکردن اثبات برتری خود و ضعف طرف مقابل است. سخن گفتن از اشتباهات خود زمینه­ی پذیرش را در همسرتان فراهم می­کند.

12. وقتی می­خواهید خطا و اشکال همسرتان را بگویید دقت کنید، که به­طور مستقیم بازگو نکنید، بلکه این کار را غیرمستقیم انجام دهید. مثلاً به­صورت سؤال مطرح کنیم که آیا از نظر شما این سخن یا عمل چگونه است، خوب یا بد؟

13- موضوعی را که می­خواهید از آن انتقاد کنید، تا حد امکان واضح و مشخص بیان کنید.

اگر در همسرتان رفتارهای زیادی وجود دارد که مورد انتقاد شماست، بهتر است هر دفعه‌ای که می‌خواهید از او انتقاد کنید، بیشتر از یک مورد را برای مطرح کردن انتخاب نکنید.

14- دقیقا مشخص کنید کدام قسمت از رفتار یا گفتار همسرتان مورد انتقاد شماست و انتظارش را نداشته‌اید. منظورتان را البته در لفافه هم می­توانید بفهمانید اما اگر این کار را به دقت انجام ندهید، ممکن است تمام تلاش‌تان به باد برود. در پایان انتقاد باید مطمئن شوید که همسرتان دقیقاً فهمیده است دلیل و انگیزه­ی اصلی انتقاد شما از او چیست.

15- اجازه ندهید گفته­های­تان، از احساسات منفی شما رنگ بگیرد. مواظب باشید صدای­تان بلند و لحن کلام­تان خشن و طعنه‌آمیز نباشد زیرا این حالات مانع از اثرگذاری انتقاد می­شود.

16- مستقیم دستور ندهید و برای اصلاح سخن یا رفتار مورد نقد، به­صورت دستوری تحکم  نکنید، بلکه سخن یا رفتار درست را پیشنهاد بدهید.

17- خیلی دقت کنید هنگام انتقادکردن و ایراد گرفتن، موضوع و سخن معیوب را مورد انتقاد قرار دهید و از بدبودن آن سخن بگویید و هیچ­گاه صفت بد یا زشت یا غلط را به شخصیت همسرتان نسبت ندهید در واقع کار بد و ناشایست را سرزنش کنید نه شخصیت همسرتان را. امام على(ع) فرمودند: «اَلمُسلِمُ مِرآةُ أَخیهِ فَإذا رَأَیتُم مِن أَخیکُم هَفوَةً فَلاتَکُونُوا عَلَیهِ إلبا وَأَرشِدُوهُ وَانصَحُوا لَهُ وَتَرَفَّقُوا بِهِ ... ؛ مسلمان آینه­ی برادر خویش است، هرگاه خطایى از برادر خود دیدید همگى او را مورد حمله قرار ندهید بلکه او را راه­نمایى و نصیحت نمایید و با او مدارا کنید.13

18- واضح و شمرده سخن بگویید، به طوری که همسرتان انتقاد شما و دلیل مطرح کردن آن را بفهمد. امام علی(ع) فرمودند: «اجملوا فی الخطاب تسمعوا جمیل الجواب؛ در گفتار خود اختصار را پیشه کنید تا جواب­های نیکو بشنوید.»14

19- هنگام انتقاد کردن از مقایسه کردن بپرهیزید.

اگر مزایای رفتاری و گفتاری یک نفر دیگر را به رخ همسرتان بکشید، معمولاً تاثیر انتقادتان معکوس می‌شود. از هر گونه مقایسه‌ای که منجر به تحقیر می‌شود، پرهیز کنید. این کار، سازندگی انتقادتان را مخدوش می‌کند، اما مقایسه‌هایی که انتقاد شونده در آن­ها دست بالا را خواهد داشت، مطلوب‌اند و حسن نیت شما را به مخاطب منتقل می‌کنند.

20- اطمینان حاصل کنید که اعمال و رفتاری را که مورد انتقاد قرار می‌دهید، قابل تغییر است. انتقاد در مورد مسائل غیرقابل تغییر بی­تأثیر است، بنابراین اگر می‌دانید تاثیر ندارد، انتقاد لازم نیست.

21- حساس باشید که هنگام انتقاد کردن هدف، خود را گم نکنید. هدف تأثیرگذاری و اصلاح کردن است. پس موضوع را کش ندهید و انتقاد را به سخن­رانی یا بحث و جدل بیهوده تبدیل نکنید. در این مسیر ممکن است همسر شما با ابراز نارضایتی و توجیه کردن سخن خود، ناخودآگاه شما را به موضع جدل  بکشد و در این جریان، هدف اصلی فراموش شود و گفت­وگو به مسیر غلط کشیده شود.

22- خطا و اشتباه همسر را به­گونه­ای مورد انتقاد قرار دهید که آن را قابل اصلاح و جبران نشان داده باشید. افراط در انتقادکردن می­تواند به جایی برسد که همه­ی راه­ها را برای جبران خطا و اشتباه، مسدود و همسرتان را از اصلاح خطای خود ناامید و مأیوس کند.

23- برای متقاعدکردن خطا کار بودن همسرتان یا غلط بودن سخن و رفتار او از برچسب زدن به او خودداری کنید. امام صادق(ع) فرمودند: «هر کس به برادر دینى خود تهمت زند حرمتى میان آن دو به جا نمى‏ماند.»15

از کلماتی مثل «همیشه» و «هرگز» برای توصیف رفتارهای منفی دیگران استفاده نکنید. مثلا نگویید: «تو همیشه با صدای بلند می‌خندی» یا «تو هیچ ‌وقت به حرف من دقت نمی‌کنی» و... این کلمات، شخصیت آدم‌ها را به لاک دفاعی فرو می‌برد و این حس به آن­ها دست می‌دهد که شما متمرکز شده‌اید روی نقاط ضعف‌شان و چشم‌تان را به نقاط قوت‌شان بسته‌اید. «بعضی اوقات» و «معمولاً» خیلی موثرتر است از «همیشه» و «هرگز» و ... زیرا تأثیرگذاری انتقاد را به صفر می­رساند.

24- بکوشید با پیش‌بینی، از واکنش‌های منفی همسرتان جلوگیری کنید. جملاتی مانند: «می­دانم که به من این اجازه را می­دهید که در مورد … حرف بزنم، چون معتقدم که برای شما مفید خواهد بود». در کاهش واکنش‌های منفی مؤثر است.

گاهی افراد برای کاستن از تلخی انتقاد، شوخی را چاشنی انتقاد می­کنند؛ این کار باعث بی­تأثیری انتقاد می­شود.

اگر چه شاید بامزه به نظر برسد که به هنگام انتقادکردن از این و آن، حرف‌های‌تان را با شوخی مخلوط کنید، اما بیشتر آدم‌ها آن را این طور تعبیر می‌کنند که دارید آن­ها را مسخره می‌کنید و در چنین شرایطی هم طبیعتاً دیگر نمی‌شود به انتقادتان بگویید انتقاد سازنده! امام على(ع) فرمودند: «کَثرَةُ المِزاحِ تُذهِبُ البَهاءَ وَ توجِبُ الشَّحناءَ؛ شوخى زیاد، ارج و احترام را مى­برد و موجب دشمنى مى­شود.»16

25- از ژست‌های خشم‌آلود، مانند گره کردن دست، اخم کردن، گره به ابرو انداختن و نظایر آن بپرهیزید.

26- ویران نکنید، بسازید.

خطای همسرتان را به گونه­ای بازگو نکنید که امید به اصلاح در خود را از دست بدهد بلکه درپایان انتقاد، راه اصلاح را باز بگذارید. می­توانید یا پیشنهاد اصلاحی بدهید؛ برای مثال گفتن عباراتی همچون «من مطمئنم که تو خیلی بهتر از این­ها می‌توانی انجام وظیفه کنی چون...، من مطمئنم که می‌توانم توی این قضیه روی تو حساب کنم چون. . .» باعث می‌شود اعتمادبه­نفس همسر‌تان افزایش پیدا کند و حس کند که شما دل­تان می‌خواهد او از وضعیتی که دارد به وضعیت بهتری دست پیدا کند. اما اگر لحن و کلماتی که برای انتقاد کردن انتخاب می‌کنید، نامناسب باشد او حس می‌کند که شما می‌خواهید او را زمین بزنید و به این ترتیب، تاثیر حرف‌ها و انتقادات‌تان به حداقل می‌رسد.

27- اگر نتیجه­ی مثبت انتقاد خود را در رفتار همسر خود مشاهده نمودید، وی را تحسین و از این که به سخنان شما گوش کرده است تشکر کنید. امام على(ع) فرمودند: «شُکرُکَ لِلرّاضى عَنکَ یَزیدُهُ رِضا وَ وَفاءً؛ سپاس­گزارى تو از کسى که از تو راضى است، موجب رضایت و وفادارى بیشتر او مى شود.»17

نتیجه­گیری:

آن چه در متن مقاله به­عنوان راه­کارهای صحیح انتقادگری ارائه شد ممکن است برای هر انتقادی لازم نباشد. یعنی در بعضی موارد با حرکت صحیح فقط لازم باشد تا چند مرحله ادامه داد و به نتیجه رسید و یا ممکن است نوع خطا و اشتباه به گونه­ایی باشد که عمل به بندهایی از این آداب لازم نباشد. البته بعضی از خطاها نیز به گونه­ای است که زمان لازم برای اجرای این اصول وجود ندارد و خیلی سریع باید اقدام کرد در نتیجه این اصول در موارد مختلف قابل افزایش و کاهش و به تناسب نوع خطا و اختلاف و حالات روحی و روانی مخاطب قابل تغییر هستند.

فهرست منابع

1.                قرآن کریم

2.               خمینی، روح­الله، چهل حدیث، مؤسسه­ی نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ بیستم، 1378ش.

3.              ابو محمد الحسن بن علی بن الحسین بن شعبه الحرانی، تحف العقول عن آل الرسول(ص)، بیروت،  مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.

4.              حسینى حائرى، کاظم، التهذیب،1425 قمرى، چاپ اول، التهذیب، آیت الله العظمی میرزا جواد تبریزى، 1423 قمرى، چاپ اول.

5.              بابازاده، على­اکبر، مسائل ازدواج و حقوق خانواده، دفتر تحقیقات و انتشارات بدر، چاپ سوم، 1375.

6.               دستغیب، سیدعبدالحسین؛ گناهان کبیره، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ 16، سال1382ش.

7.              حسینی دشتی، مصطفی، معارف و معاریف، نشر: آرایه، مرداد، 1385.

8.              فیض کاشانی، ملامحسن، المحجه البیضاء، تصحیح و تحقیق علی­اکبر غفاری، نشر دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، 1417ق.

9.               قائمی، علی، حدود آزادی در تربیت، ناشر: انجمن اولیاء و مربیان، 1387.

10.            قبادی، محمد­صادق، ترجمه­ی رساله الحقوق امام سجاد(ع)، سیمای مومنین، نشر حلم، آذر، 1386.

11.             شریفی، احمد حسین، آیین زندگی.

12.           قمی، عباس، سفینه البحار و مدینه الحکم و الاثار, ١٢٥٦-١٣١٩.

13.          شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، بیروت، دار الاضواء، الطبعه الثانیه، 1413 ق.

14.           شیخ حر عاملی، محمد بن الحسن، وسایل الشیعه، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، چاپ اول، سال1409ق.

15.           کلینی، یعقوب، فروع کافی، تصحیح و تحقیق علی­اکبر غفاری، دار الکتب الإسلامیه،1377ق.

16.           طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، دار الکتب الإسلامیه، چاپ سوم، 1394ق.

17.          طبرسی، شیخ ابو علی، فضل بن حسن بن فضل، مجمع البیان، به تحقیق حاج سید هاشم رسولی محلاتی، 1379 هـ ق.

18.          مجتبوی، سیدجلال الدین، علم اخلاق اسلامی(ترجمه­ی جامع السعادات) انتشارات حکمت، چاپ چهارم، 1377ش.

19.            موسوی جزائری، محمد بن شرف ‏الدین علی، جوامع الکلام فی دعائم الاسلام.

20.           مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، قم، مؤسسه­ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1375.

21.           مجلسی، محمدباقر، 1363، بحار الانوار، تهران دار الکتاب.

22.          مجلسى، محمدباقر،۱۳۶۳، تحف العقول عن آل الرسول(ص)، قم، موسسه النشر الاسلامى.. .

23.         محمدى رى شهرى،  محمد، منتخب میزان الحکمه، قم، دار الحدیث، 1422 ق.

24.             معطوف، لویس، المنجد، ج 2، ماده «ن ق د».

25.         نراقی،  ملا احمد(ره)، معراج السعاده، تهران، انتشارات دهقان (بی تا .(

26.           نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسایل، بیروت موسسه ال البیت لاحیاء التراث 1408.

1.      معطوف، لویس، المنجد، ج2، ص1990.

2.      شریفی، احمد حسین؛آیین زندگی، ص82 – 84.

3.      تحف العقول، ص480.

4.      بحار الانوار، ج75، ص128.

5.      نهج البلاغه، خطبه­ی157.

6.      حجرات، آیه­ی12.

7.      میزان الحکمه، ج9، حدیث 15220 ، ص4374 .

8.      همان، ح15224، ص4374.

9.      کنزالعمال، ج3، ص373، ح7004.

10. تحف العقول عن آل الرسول(ص)، شیخ ابو محمد الحسن بن علی بن الحسین بن شعبه الحرانی، بیروت، مؤسسه الاعلمی، للمطبوعات، ص88.

11. تحف العقول، ص489.

12. شرح نهج البلاغه، ج20، ص341، ح908.

13. تحف العقول، ص108.

14. غررالحکم، ص2568.

15. الکافی، ج2 / 361 / 2 منتخب میزان الحکمه، ص96.

16. غرر الحکم، ح7126.

17. غررالحکم، ج4، ص161، ح5668.

سوتیترها

-        در سال‌های نخست ازدواج، هر تفاوت دیدگاه و اختلاف نظری دلیلی برای جر و بحث است.

-        امام حسین(ع) فرمودند: «مَن اَحَبَّکَ نَهاکَ وَ مَن اَبغَضَکَ اَغراکَ؛ کسی که تو را دوست دارد، از تو انتقاد می­کند و کسی که با تو دشمنی دارد، از تو تعریف و تمجید می کند».

-        هر آدمی دوست دارد که نقاط مثبتش دیده شود و مورد تحسین قرار بگیرد. به همین دلیل، بهتر است پیش از شروع کردن به انتقاد و تذکردادن نقاط ضعف، از یک یا چند نقطه­ی قوت در همسرتان یاد کنید.

-        از کلماتی مثل «همیشه» و «هرگز» برای توصیف رفتارهای منفی دیگران استفاده نکنید.