به پاسداشت ورود حضرت معصومه(س) به عش آل محمد(ص)
اشاره:
ورود حضرت معصومه(س) به شهر قم و دفن پیکر مطهر آن بانوى بزرگ در این شهر آثار و برکات فراوانى را به همراه داشته است. از لحظه‌ی ورود نبیره‌ی رسول خدا(ص) به قم پیوسته این شهر از جهات فرهنگى، سیاسى، اجتماعى، عمرانى و اقتصادى رو به رشد و پیشرفت نهاده است. تأثیر این واقعه تاریخى را مىتوان با مطالعه زوایاى تاریخى این شهر به دست آورد. برکات این بانوى مجلله در شهر قم آنگاه به اوج خود مىرسد که بدانیم تأثیر وجود آن حضرت در تحولات تاریخى، فرهنگى، مذهبى و اجتماعى نه تنها در محدوده‌ی یک شهر بلکه گاهى در کل کشور ایران بوده و یا دستکم وقایع و حوادث کشور ایران به نوعى مرتبط با شهر قم است.
برکات حضرت معصومه(س) در شهر قم و تأثیر این شهر بر کل ایران آن چنان مهم بوده و هست که سالها دل و دیده میلیونها زائر و مجاور و جهانگرد را به خود مشغول داشته است. این تأثیر نه تنها براى زائران مشتاقى که از راههاى دور به عشق زیارت مرقد مطهر این دخت عصمت و یادگار امام موسى کاظم(ع) با ارادت خالصانه به آن مکان مقدس مىشتابند ملموس است بلکه حتى براى کسانى که با انگیزههاى غیر مذهبى وارد این مکان شدهاند و یا از این دیار عبور کردهاند پر جاذبه و شگفتانگیز بوده است.
بعد از ورود حضرت معصومه(س) به قم و دفن پیکر مطهر آن حضرت در این سرزمین، علویان و سادات بیشترى به این شهر روى آوردند؛ توجه شیعیان به این نقطه فزونى یافت و علما و مشاهیر شیعه در طول تاریخ به این مکان مقدس توجه نشان دادند؛ مهاجرت به این شهر زیاد شد و موقعیت مذهبى قم تثبیت و استحکام تاریخى یافت.
قم با این ویژگىها در میان شهرهاى شیعهنشین از شهرت جهانى برخوردار شد و یکى از شهرهاى مهم جهان اسلام به شمار آمده و از مراکز مهم فرهنگى و فقهى شیعه گردید و از همه مهمتر به عنوان هسته مرکزى و پایگاه اصلى بزرگ‌ترین و با شکوهترین انقلاب در تاریخ جهان گردید.
در این جا به فهرست برخى از نتایج ورود حضرت معصومه(س) به شهر قم مىپردازیم:
1. گسترش شهر قم
شهر قم به تدریج از شمال شرقى به جنوب غربى که محل دفن آن حضرت بود کشیده شد به طورى که حرم فاطمه معصومه(س) که در حاشیه‌ی شهر قرار داشت امروزه در مرکز شهر و در آبادترین قسمت آن واقع است.
2. اهمیت یافتن قم
توجه پادشاهان و حاکمان و طبقات گوناگون مردم به این شهر و کوچ بسیارى از افراد مشتاق اهلبیت(ع) براى اقامت در آن به‌دلیل مدفون بودن حضرت معصومه(س) در این شهر است.
3. استحکام مذهبى قم
قم از جنبه‌ی مذهبى استحکام ویژهاى یافته و مرکز روحانیت شیعه شد و عدهاى از بزرگ‌ترین علماى شیعه از آن جا برخاسته یا در آن اقامت کردهاند.
4. کثرت سادات در شهر قم
بعد از دفن حضرت معصومه(س) عده‌ی بسیارى از فرزندزادگان امام حسن(ع) و امام حسین(ع) و موسى بن جعفر و على بن موسى الرضا (ع) و از فرزندان محمد حنیفه و زید بن على بن الحسین و اسماعیل فرزند امام صادق(ع) از اطراف به قم روى آوردند. از آن جا که این شهر از ابتدا مورد نظر آل على بوده و مردم نسبت به اولاد پیغمبر(ص) ارادت و علاقه‌ی خاصى داشتهاند به تدریج بعد از ورود حضرت معصومه(س) به قم، قم از نظر کثرت سادات موقعیت بىنظیر و یا کمنظیرى یافته است.
امروزه کثرت سادات قم به خوبى محسوس و مشهود است و چند محله به نام علویان و سادات است از جمله محله‌ی سیدان، محله‌ی موسویان، محله‌ی موسى مبرقع و همچنین وجود سادات برقعى و رضوى و چاووشى و غیره نشانگر این حقیقت است.
5. توجه به امام‌زادگان
مردم قم از اوایل قرن سوم هجرى که فاطمه‌ی معصومه(س) در قم مدفون شد در بزرگداشت مقابر اولاد پیامبر(ص) همان تلاش را کردند که در زمان حیات‌شان از آنان به عمل مىآوردند. ساختن بناهاى مجلل و بارگاه و گنبد و وقف اموال در این راه از جمله‌ی این تلاشهاست. در دوره‌ی صفویه و قاجاریه بعضى از جهانگردانى که به ایران آمده و از قم عبور کردهاند در سفرنامههاى خود امام‌زادگان قم را وصف نموده و حتى در پارهاى از آنها در شمارش تعداد امام-زادگان افراط کردهاند.
6. پرورش علماى بزرگ در شهر قم
یکى دیگر از برکات فاطمه‌ی معصومه(س) پرورش عالمان و اندیشمندان بزرگ در این شهر است که به نام بعضى از آنان اشاره مىشود:
- على بن حسین بن بابویه قمى، پدر شیخ صدوق یا صدوق اول؛
- محمد بن على بابویه قمى، معروف به شیخ صدوق و نویسنده نزدیک به 300 کتاب در اصول و فروع؛
- محمد بن حسن صفار، از یاران نزدیک امام حسن عسکرى(ع)؛
- احمد بن اسحاق قمى، وکیل امام حسن عسکرى(ع) در قم و سازنده‌ی مسجد معروف امام به دستور آن حضرت؛
- احمد بن ادریس قمى، از محدثان شیعى؛
- زکریا بن آدم، از اصحاب امام رضا(ع)؛
- ابو عبداللّه محمد بن خالد برقى، ادیب، محدث و نویسنده‌ی کتابهاى مهمى همچون: التنزیل و التعبیر، کتاب العلل، کتاب یوم و لیله؛1
- احمد بن محمد بن خالد برقى، منسوب به برقرود قم و نویسنده‌ی کتابهاى فراوانى همچون المحاسن، کتاب التبلیغ و الرساله، کتاب التراحم و التعاطف، و غیره که تألیفات وى به دهها جلد بالغ مىشود؛2
- على بن ابراهیم قمى، مفسر معروف؛
- خواجه نصیر الدین طوسى جهرودى، معروف به استاد البشر و از افتخارات جهان اسلام؛
- صدر المتألهین شیرازى، که آثار برجسته‌ی فلسفى از جمله: اسفار اربعه، شواهد الربوبیه، شرح کافى و... را پدید آورد؛
- ملا عبدالرزاق لاهیجى، فیلسوف و حکیم نامدار شیعه در قرن 11 و صاحب کتابهاى شوراق الالهام و گوهر مراد؛
- حاج ملا مهدى قمى نراقى، نویسنده‌ی جامع السعادات؛
- میرزا ابوالقاسم قمى(میرزاى قمى)، صاحب قوانین و داراى کرامات بىشمار.
و صدها عالم و دانشمند و شاعر و وزیر و مورخ و رجال علمى و مردان سیاست و وزارت از این خطه ظهور نمودهاند که تفصیل آن در جاى خود بیان شده است.3
7. حوزه‌ی علمیه قم
یکى دیگر از برکات مزار مقدس بانوى دو عالم حضرت معصومه(س) در شهر قم رونق گرفتن حوزه علمیه مىباشد. پیشینه‌ی این کانون علم و فقاهت به قرنها قبل بر مىگردد. ابراهیم بن هاشم قمى، سعد بن عبد الله قمى، احمد بن اسحاق قمى، على بن بابویه قمى و دهها محدث و عالم شیعى از اوایل قرن سوم هجرى به بعد زمینه‌ی گسترش علم و ادب و حدیث را در این شهر ایجاد کرده بودند. این حوزه علمى کم و بیش تداوم داشت و ترویج علم در این شهر همچنان در طول تاریخ ثمرات پر بارى به همراه مىآورد تا آنکه مرحوم میرزاى قمى، عالم جلیل القدر عصر قاجار به این شهر روى آورد و به حرکت علمى این دیار شتاب بخشید.
هجرت ملا صدرا، فیلسوف نامى شیعه به قم چهره‌ی دیگرى به این حرکت داد. سکونت مرحوم فیض کاشانى در قم و تأسیس مدرسه‌ی فیضیه در جوار حرم مطهر حضرت معصومه(س) رشد فکرى و فضاى علمى این شهر را دگرگون نمود.
این رشد علمى همچنان رو به بالندگى بود تا در سال 1315 شمسى مرحوم شیخ عبدالکریم حائرى پرچمدار علم و فضیلت از اراک به قم آمده و روحى تازه به کالبد این کانون فقاهت و معنویت دمید. اقبال آیت الله العظمى بروجردى به قم فعالیتهاى فرهنگى و اجتماعى را در این شهر تسریع نموده، همچنین ورود مراجع و دانشمندان شیعى و همراهى آنان با حرکت حوزه‌ی علمیه در شکوفایى آن نقش به سزایى داشته است.
هم اکنون خیل عظیمى از طلاب و دانش پژوهان علوم اسلامى در این حوزه‌ی مقدسه به تحصیل و تدریس اشتغال دارند که با زعامت مراجع تقلید و تدبیر شوراى مدیریت حوزه‌ی علمیه‌ی قم برنامهریزىهاى خاصى براى توسعه و بارور نمودن بیشتر علوم اسلامى و تخصصى نمودن آن در حال انجام است که آینده‌ی روشن و بالندهترى را نوید مىدهد.
رونق علمى شهر قم را امام صادق(ع) دهها سال قبل از ورود حضرت معصومه(س) به شهر قم پیشبینى کرده و فرموده بود: زمانى مىرسد که از قم علم و دانش به دیگر شهرها از شرق تا غرب عالم منتشر مىشود. تا جایى که این شهر الگوى شهرهاى دیگر گشته و هیچ کس در روى زمین باقى نمىماند که از قم به او بهرههاى علمى و دینى نرسد تا آن که زمان ظهور حجت خدا و قائم ما فرا رسد.4
8. انقلاب اسلامى ایران
از مهمترین ویژگىهاى شهر قم و آثار و برکات حضرت معصومه(س) تشکیل هسته‌ی مرکزى انقلاب اسلامى ایران در این نقطه‌ی حساس کشور است. شهر قم بستر قیام و انقلاب و پرورشگاه بنیانگذار جمهورى اسلامى ایران است. اکثر حوادث انقلاب اسلامى با این شهر مرتبط بوده است و البته به وقوع چنین حوادثى در شهر قم در گفتار ائمه‌ی اطهار نیز اشاره شده است. روایت معروف حضرت کاظم(ع) در این مورد قابل انطباق با انقلاب اسلامى ایران است و مطمئناً اگر انقلاب با عظمت اسلامى - که از شهر قم ریشه گرفته و موج آن تمام نقاط عالم را تحت تأثیر قرار داد - مصداق منحصر به فرد این گفتار زیبا نباشد حتماً یکى از مصادیق آن خواهد بود؛ چرا که ویژگىهاى مورد ستایش امام هفتم(ع) دقیقاً در مورد رهبر و مردم ایران صادق است، آن ویژگىها عبارتند از:
1. رهبر آنان مردى از اهل قم است؛
2. رهبر آنان مردم را به سوى حق مىخواند؛
3. پیروان و طرف‌داران او اراده و استقامتى قوى و آهنین دارند؛
4. خستگى در آنان راه ندارد؛
5. طوفانهاى حوادث آنان را متزلزل نمىکند؛
6. توکل بر خدا دارند؛
7. به‌دلیل پارسایى پیروزند؛
متن روایت چنین است امام موسى کاظم(ع) فرمود: رجل من اهل قم یدعوإ؛ الناس الى الحق یجتمع معه قوم کزبر الحدید لاتزلهم الریاح العواصف و لا یملون من الحرب و لا یجبنون و على اللّه یتوکلون و العاقبة للمتقین؛ مردى از اهل قم به پا مىخیزد و مردم را به حق فرا مىخواند، گروهى به یارى او بر مىخیزند که مانند قطعههاى آهن هستند، تند بادهاى حوادث و مشکلات آنان را متزلزل نمىکند و از جنگ خسته نمىشوند و نمىترسند و بر خدا توکل مىکند و پیروزى نهایى از آن پرهیزکاران است.5
این نوشتار را با کلامى از حضرت امام خمینى که به این شهر افتخار مىکرد به پایان مىبریم: قم حرم اهلبیت است. قم مرکز علم است. قم مرکز تقواست. قم مرکز شهادت و شهامت است و از قم تقوا، شجاعت، شهامت و همه‌ی فضایل به همه‌ی جهان صادر شده است و مىشود... قم شهرى است که در آن ایمان و علم و تقوا پرورش یافته و... از زمان ائمه‌ی اطهار(ع) مورد توجه اسلام بوده است...
علمایى که در قم من ادراک کردهام کسانى بودند که در دنیا نمونه بودند در علم و در تقوا و من امیدوارم که ادامه پیدا کند این علم و تقوا در شهر شما تا زمان ظهور امام زمان عجلاللّهتعالى.6
دخت خورشید
اى دختر عقل و خواهر دین!
وى گوهر درج عز و تمکین!
عصمت شده پاى بند مویت
اى علم و عمل مقیم کویت!
اى میوه‌ی شاخسار توحید!
همشیره‌ی ماه و دخت خورشید!
وى گوهر تاج آدمیت!
فرخنده نگین خاتمیت!
شیطان به خطاب (قم) براندند
پس تخت تو را به قم نشاندند
کاین خانه بهشت و جاى حوّاست
ناموس خداى جایش این جاست
اندر حرم تو عقل ماتست
زین خاک که چشمه‌ی حیاتست
جسمى که در این زمین نهان است
جانى است که در تن جهان است
این ماه منیر و مهر تابان
عکسى بود از قم و خراسان
ایران شده نوربخش ارواح
مشکات صفت به این دو مصباح
از این دو حرم دلا چه پرسى
حق داند و وصف عرش و کرسى
هر کس به درت به یک امیدى است
محتاجتر از همه (وحیدى) است7
پىنوشتها:
1. رجال نجاشى، ص335.
2. همان، ص76.
3. براى اطلاعات بیشتر به تاریخ مذهبى قم مراجعه شود.
4. بحارالانوار، ج60، ص213.
5. همان، ج57، ص216.
6. صحیفه‌ی امام، ج13، ص165.
7. قصیدهاى از آیت الله وحید خراسانى.
)