قسمت دوم
کارشناس ارشد تربیتی
در آغاز تولد
کودک از ابتدای تولد به‌تدریج به کمالات جسمی و روحی می‌رسد و هر چه شرایط از نگاه اجتماعی، فرهنگی، روانی و تغذیه‌ی مناسب باشد، وی بهتر تربیت می‌شود و از این رو بر متولیان امور تربیتی لازم است تا به تمام جوانب نیازهای کودک در حوزه‌ی تربیت توجه کنند. از نظر دین اسلام، در مورد تربیت فرزند، آداب و دستورات تربیتی و اخلاقی خاصی وجود دارد که باید از تولد فرزند رعایت شود و عمل به این آموزه‌های اخلاقی، زمینه‌ی تربیت سالم را در فرزندان مطلوب‌تر می‌سازد.
گفتنی است که رعایت آداب اخلاقی که اسلام به رعایت آن‌ها سفارش کرده است، آثار با ارزش جسمی و روانی را در پی دارد که در سنین بعد آشکار می‌گردد. در این قسمت سعی شده است به آن دسته از آموزه‌های دینی اشاره شود که انجام آن بعد از تولد کودک سفارش شده است و آثار تربیتی مثبتی در پی دارد.
خواندن اذان و اقامه در گوش کودک
خواندن اذان و اقامه به گوش کودک در ابتدای تولد، از جمله آموزه‌های اخلاقی ـ دینی است که در اسلام سفارش شده است. اذان اولین آوای عطرآگینی است که کودک آن را می‌شنود و با آن انس می‌گیرد و آشنا می‌شود و از این رو در نقش تربیتی آن نباید تردید به خود راه داد. در روایات آمده است که اذان و اقامه به گوش کودک خواندن وی را از شر شیطان و بلایای طبیعی و غیر طبیعی، مصون می‌دارد. امام صادق(ع) این مصونیت را چنین بیان فرموده‌اند: «مروا القابله او بعض من یلیه ان یقم الصلاه فی اذنه الیمنی فلا یصیبه لمم و لا بعه ابدا؛ به مادر و برخی از کسانی که در اطراف کودک هستند، بگویید که در گوش نوزاد اذان بگوید که در آن صورت درد و مرض به سراغ او نخواهد آمد.»
از آن جا که کودکان در روزهای اول زندگی، گفته‌های اطرافیان و به‌خصوص پدر و مادر را به‌خوبی می‌شنوند، عکس‌العمل نشان می‌دهند و در ذهن خویش آن را ضبط مینمایند. پیشوایان دین به جایگاه و ارزش تربیتی اذان نگریسته و آن را مقدمه و پیش‌زمینه‌های آموزه‌های دینی و تربیتی دانسته و به آن سفارش کرده‌اند. امام صادق(ع) در این باره می‌فرماید: «من ولد مولود فلیؤذن فی اذنه الیمنی باذان الصلاه و الیقم فی اذنها الیسری فانها عصمه من الشیطان الرجیم؛ کسی که صاحب فرزندی شد در گوش راست او اذان بگوید به اذان نماز و در گوش چپش اقامه و پس از آن از شر شیطان محفوظ می‌ماند.»
کام برداشتن کودک
از دیگر آدابی که معصومان(ع) در آغاز تولد فرزند رعایت کرده‌اند و به پیروان خود نیز سفارش کرده تا انجام دهند، برداشتن کام نوزاد است. کام برداشتن بدین معناست که مقداری خرما، شیرینی و یا چیز دیگری را نرم و ملایم کرده، به صورت مایع درآورند و آن را به حلق کودک بریزند.
امام صادق(ع) از علی(ع) نقل می‌کند که فرمود: «کام فرزندان‌تان را با خرما بردارید؛ زیرا پیامبر(ص) با حسن و حسین(ع) چنین کرد.»
هم چنین علی بن‌میثم می‌گوید: «پدرم از مادرش نقل کرد که از «نجمه»، مادر امام رضا(ع) شنیدم که می‌گفت: وقتی علی بن‌موسی‌الرضا(ع) متولد شد، او را در پارچه‌ی سفیدی پیچیده، به موسی [کاظم](ع) دادم. امام(ع) در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه گفت و آب فرات طلبید و با آن کام نوزاد را برداشت و او را به من برگرداند.»
ابن‌ابی‌الحدید در شرح نهج‌البلاغه نقل می‌کند: «وقتی عبدالله بن‌عباس صاحب فرزندی شد، علی(ع) او را در نماز ظهر نیافت، حال او را جویا شد گفتند: صاحب پسری شده است. امام به اصحاب فرمود: با من بیایید تا به منزل او برویم. ایشان با اصحاب به منزل ابن‌عباس رفتند. امام فرمود: شکر خداوند هدیه‌بخش را به‌جای بیاور و هدیه‌ات (فرزندت) بر تو مبارک باد. او را چه نامیده‌ای؟ ابن‌عباس گفت: ای امیرمؤمنان! من به خود اجازه نمی‌دهم پیش از شما او را نام‌گذاری کنم. امام فرمود: او را بیاورید. کودک را آوردند. امام او را گرفت، کام او را برداشت، برای او دعا کرد و برگرداند و آنگاه فرمود: بگیر پدر حاکمان را که او را علی و کنیه‌اش را اباالحسن نامیدم... .»
همچنین انس بن‌مالک می‌گوید: «وقتی ام‌سلیم پسری به دنیا آورد، با فرزندش نزد پیامبر(ص) رفتیم. حضرت از او پرسید: آیا چیزی همراه داری؟ گفت: آری، چند دانه خرما. پیامبر(ص) خرما را گرفت و با آن کام نوزاد را برداشت.»
ابوموسی می‌گوید: «ولد لی غلام فأتیت به النبی(ص) فسمّاه ابراهیم و حنّکه بتمره و دعا له بالبرکه و دفعه الیّ؛ صاحب پسری شدم. او را نزد پیامبر(ص) آوردم. آن حضرت او را ابراهیم نامید و کام او را با خرما برداشت و برای او دعا کرد و به من برگرداند.»
امام صادق(ع) کام برداشتن با تربت امام حسین(ع) را موجب ایمنی فرزند دانسته و در این باره می‌فرمایند: «حنّکوا اولادکم بتربه الحسین(ع) فأنّه أمان؛ کام فرزندان‌تان را با تربت حسین(ع) بردارید که ایمنی‌بخش است.»
کام برداشتن با تربت امام حسین(ع) به دلیل قرب و منزلتی که امام نزد خدا دارد، آثار روحی و معنوی بسیاری دارد. در روایات متعدد آثار مادی و معنوی بسیاری برای آن یاد شده و حتی آن را در شفای بیماران مؤثر دانسته‌اند، زیرا از حیث معنوی دارای اهمیت خاصی است.
گفتنی است که کام برداشتن باید به دست بزرگان دین و افراد صالح و با‌تقوا انجام پذیرد، این امر، علاوه بر آثاری که در روایات آمده، نوعی تیمن و تبرک است و چون مستحب است هنگام کام برداشتن برای کودک دعا کنند، دعای بزرگان برای کودک تأثیرات معنوی فراوانی خواهد داشت. در صدر اسلام به طور معمول کام کودکان مسلمان را پیامبر(ص) و ائمه(ع) برمی‌داشتند و برای آن‌ها دعا می‌کردند.
به هر روی کام برداشتن پس از تولد از سیره‌ی معصومان(ع) بوده و آثار جسمی، روحی و معنوی فروانی برای کودک دارد. هر چند که برخی از آن آثار بر ما روشن نیست، ولی به طور اجمال تأثیر آن بر کودک، در روایات پذیرفته شده و انکارناپذیر است.
نام‌گذاری
نام نیکو و متناسب با شخصیت خانوادگی، مذهبی و تاریخی، تأثیر ویژه‌ای بر شخصیت آینده‌ی فرزند دارد. امام علی(ع) می‌فرمایند: «اولین نیکی که انسان به فرزندش می‌کند، نام نیک است که برای او انتخاب می‌کند.»
دین اسلام «نام نیکو» را یکی از مهم‌ترین حقوق فرزندان می‌داند. پیامبر اکرم(ص) در وصیت به امام علی(ع) می‌فرمایند: «یا علی حق الولد علی والده ان یحسن اسمه و ادبه و..؛ ای علی! حق فرزند بر پدرش، این است که نام نیکویی برای او انتخاب کند و او را خوب تربیت کند.»
پیشوایان دینی ما بر همه‌ی فرزندان خود نام‌هایی با معنای عالی می‌نهادند و کوشش می‌کردند جامعه از نام‌های نیکو و بامعنا بهره‌مند و از نام‌های بی‌معنا و زشت خالی باشد. پیامبر اکرم(ص) و ائمه علیهم‌السلام نام‌های بد افراد را عوض می‌کردند و نام‌های نیکو بر آن‌ها می‌نهادند. امام صادق(ع) می‌فرمودند: «پیامبر(ص) نام‌های زشت افراد و... را تغییر می‌داد.»
یعقوب بن‌سراج می‌گوید: «خدمت امام صادق(ع) رسیدم، ایشان بر بالین امام کاظم(ع) که در گهواره بود، ایستاده بود و مدت زیادی با فرزندش کاظم(ع) چیزی می‌گفت، و پس از آن که فارغ گردید، من از جای خود برخاستم، ایشان خطاب به من فرمود: نزد مولایت بیا و بر او سلام کن، نزدیک امام کاظم(ع) آمدم و بر او سلام کردم و این طفل در گهواره با زبان فصیح پاسخ داد و فرمود: «نام فرزندت را که خدا دیروز به تو عطا فرموده است عوض کن، زیرا اسم‌های بد، مورد نفرت خدا است.» وی می‌گوید: خدا دختری به من عطا کرده بود که نامش را حمیرا گذاشته بودم.»
آثار تربیتی نام نیک
«نام» چه تأثیری می‌تواند در تربیت داشته باشد که از نیک و بد آن بحث شود؟ در پاسخ باید گفت: نام نیک از چند جهت در تربیت انسان تأثیر می‌گذارد:
1. نام انسان، نماد و نشان‌دهنده‌ی هویت وی برای اطرافیان می‌باشد و اغلب ملیت‌های جهان با مشخصه‌هایی مانند اسم، هویت‌یابی می‌گردند و از بقیه ملت‌ها و فرهنگ‌ها جدا می‌شوند.
2. معمولا انسان‌هایی که دارای اسم نیکو هستند، سعی می‌کنند مفهوم آن را در خود متبلور سازند و در رفتار فردی و اجتماعی نشان دهند و اما اسم‌هایی که از روی شخصیت‌های کاذب افسانه‌ای و ماجراجویان گرفته می‌شود، ممکن است در رفتار و گزینش اخلاقیات آن‌ها تأثیرگذار باشد.
3. نام انسان، برچسبی است که از آغاز تا پایان عمر حتی قیامت همراه انسان است و بر او اثر تلقینی دارد؛ زیرا همه‌ی افرادی که با انسان سروکار دارند، با این نام او را می‌خوانند. اگر نام انسان «فضل»، «ابوالفضل» و «عبدالله» و از این قبیل نام‌ها باشد، به انسان صفت فضیلت و بندگی خدا را تلقین می‌کند و انسان کوشش می‌کند این صفات را در خود به وجود آورد. کسانی نیز که با انسان سروکار دارند، توقع دارند که او مطابق نام خویش عمل کند.
بدین جهت در روایات آمده است: «در قیامت افرادی وارد بهشت می‌شوند که نام‌شان محمد است. خداوند می‌فرماید: آیا حیا نکردی و مرا معصیت کردی در حالی که نام حبیب مرا بر خود داشتی؟ من از این که نام حبیبم را بر خود داری، حیا می‌کنم که تو را عذاب کنم.»
نام‌های زشت و بد، اثر سوئی بر انسان می‌گذارد؛ علاوه بر این، نام‌های بد و ناشایسته دست‌آویزی می‌شود برای دیگران در تمسخر و اهانت و ضربه زدن به شخصیت انسان.
نقش شیر مادر در تربیت فرزند
دین اسلام شیر مادر را یکی از پاک‌ترین و سالم‌ترین غذا برای کودک و حق طبیعی او می‌داند. در این مورد روایات فراوانی داریم در همین زمینه قرآن کریم می‌فرماید: «والوالدات یرضعن اولادهن حولین کاملین لمن اراد ان تیم الرضاعه ؛ مادران فرزندان خود را دو سال تمام، شیر دهند، برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را تکمیل کند.» پیامبر خدا در این زمینه می‌فرماید: «لیس للصبی لبن خیر من لبن امه؛ هیچ شیری برای فرزند بهتر از شیر مادرش نیست.»
همچنین امام صادق(ع) درباره خصلت شیر مادر می‌فرمایند: ما من لبن یرضع به الصبی اعظم برکه علیه من لبن امه؛ برای فرزند شیرخوار هیچ شیری مبارک‌تر از شیر مادرش نیست.»
آنچه از آیه و روایات فوق فهمیده می‌شود این است که شیر مادر نقش بسیار مهمی در تربیت جسمی، روحی و روانی کودک دارد و به همین جهت پیشوایان دین به اصحاب و پیروان خود سفارش می‌کنند، به دایه‌ای که فرزند شما را شیر می‌دهد، توجه کنید. در این باره امام علی(ع) می‌فرمودند: «انظروا من ترضع اولادکم فان الولد یشب علیه؛ به دایه‌ای که فرزندان شما را شیر می‌دهد، خوب بنگرید، زیرا کودک همانند وی می‌شود.»
ایشان در روایت دیگر می‌فرمایند: «تخیروا للرضاع کما تخیرون للنکاح فان الرضا(ع) یغیر الطباع؛ برای شیر دادن (از میان دایه‌ها، دایه‌ای مناسب) انتخاب کنید، همان طور که در پیوند زناشویی (از میان دختران، دختر مناسب) اختیار می‌کردید، چون شیر دادن سرشت کودک را دگرگون می‌سازد.
پی‌نوشت‌ها:
---------------------
1 . حر عاملی، محمد حسن، وسائل الشیعه، ج 15، ص 137.
2 . کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 6، ص 25.
3. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ص590.
4. وسائل الشیعه، ج 15، ص 137.
5. همان، ص138.
6. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج7، ص148.
7. ابن حنبل، احمد، مسند، ج3، ص288.
8. بخاری، محمدبن اسماعیل، الصحیح، ج6، ص216.
9. نوری طبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، ج15، ص138، ش2.
10. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج104، ص114.
11. همان.
12. الکافی، ج 6، ص 139.
13. بحار الانوار، ج 101، ص 235.
14. مفید، الرشاد، ترجمه: سید‌هاشم رسولی محلاتی، ج 2، ص 306.
15. حسین زاده، سید علی، سیره تربیتی پیامبر(ص)، ج 1، ص 46.
16. مستدرک الوسائل، جچ 15، ص 130.
17 . بقره، آیه‌ی 233.
18 . مکارم الاخلاق، ص 203.
19 . الکافی، ج 6، ص 41.
20 . همان، 46.
21 . همان، ص 48.
منابع
- قران کریم، ترجمه آیت‌الله مکارم شیرازی.
- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ دوم، بیروت، 1385 ق.
- ابن حنبل، احمد، مسند، بیروت، دار صادر، (بی تا).
- الطبرسی، رضی‌الدین، حسن بن فضل، مکارم‌الاخلاق، موسسه الاعلمی، 1392 ق.
- بخاری، محمداسماعیل، الصحیح، بیروت، دالفکر، 1401 ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1367.
- حسینی‌زاده، سیدعلی، سیره تربیتی پیامبر (ص)، ج 1، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1382.
- طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1367.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ دوم، تهران، دارالکتاب الاسلامیه، 1413 ق.
- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، موسسه الوفاء، 1403 ق.
- مفید، محمدبن‌نعمان، الارشاد، ترجمه سید هاشم رسولی محلاتی، 1380.
- نوری طبرسی، میرزا حسین، مستدرک‌الوسائل، بیروت، موسسه آل‌البیت، 1409 ق.
)