شیوه‌های مهارت‌آموزی نوجوانان در اجتماع
دانشجوی کارشناسی علوم ارتباطات
اشاره:
تغییرات جسمانی، هیجانی، ذهنی و اجتماعی از عمده‌ترین تغییرات دوره‌ی نوجوانی است. در این دوره ارتباطات و روابط اجتماعی فرد تغییر می‌کند. بهتر است توضیحات مربوط به تغییرات به‌هنجار را زمانى به نوجوان ارائه کنید که تغییرات و تحولات مورد نظر را در وی مشاهده کرده‌اید. ضمن توضیح تغییرات، به‌گونه‌اى موضع‌گیرى کنید که او احساس کند به‌رغم بروز تغییرات، باید در غلبه و هدایت صحیح آن‌ها خود را مسئول بداند. نوجوان باید در زمینه‌ی رفتارهاى اجتماعى نیز تحت آموزش قرار گیرد. باید بدانید که نوجوان در مقایسه با سنین دبستان، به لحاظ رفتار اجتماعی، بیش‌تر دچار مشکل مى‌گردد. او در این دوره گاهی مهارت خویش را در برقرارى رابطه با دیگران، از دست می‌دهد و به دلیل هوشیار شدن نسبت به خود، نمى‌تواند به راحتى گذشته عمل کند؛ در نتیجه مسأله‌ی آموزش رفتار اجتماعى براى وی ضرورت مى‌یابد.
اجتماعی‌شدن فرایندی است که در آن هنجارها، مهارت‌ها، انگیزه‌ها، نگرش‌ها و رفتارهای فرد شکل می‌گیرد، تا ایفای نقش وی در جامعه‌ی مطلوب شناخته شود. اکتساب و به‌کارگیری مهارت‌های اجتماعی و چگونگی برقراری ارتباط و تعامل با دیگران، یکی از مؤلفه‌های اصلی رشد اجتماعی در بین نوجوانان محسوب می‌شود. در این مرحله پس از گذشتن بحرانی مقطعی او قادر است به تنهایی با دیگران ارتباط برقرار سازد، در جامعه رفت‌وآمد کند و به ارتباط اجتماعی با اطرافیان بپردازد.
نوجوان تمایل دارد با دوستان خویش همراه باشد؛ برای همین لازم است ارتباط‌های سالم هم‌سالان را از ارتباطات ناسالم تشخیص دهد و از مهارت کافی برخوردار گردد. روابط با هم‌سالان در سال‌های نوجوانی زمینه‌ای برای روابط بزرگ‌سالی از جمله روابط اجتماعی، روابط کاری و روابط زناشویی... است. اگر نوجوان در طی این دوره نیاموزد چگونه با افراد هم‌جنس خود کنار بیاید و یا روابط درستی با افراد جنس مخالف برقرار سازد، در بزرگ‌سالی با مشکلات بسیاری روبه‌رو خواهد شد.
دوستی‌های دوره‌ی نوجوانی، فرصتی برای کشف خویشتن
تا قبل از دوره‌ی نوجوانی افراد بیش‌تر وقت خود را با خانواده سپری می‌کنند و به برقراری رابطه‌ی عاطفی نزدیک با اعضای خانواده اهمیت می‌دهند؛ اما طبق آمارهای به‌دست آمده نوجوانان نیمی از وقت خود را با هم‌سالان، و زمان اندکی را با خانواده سپری می‌کنند. به علت ارتباط زیاد نوجوان با هم‌سالان مسأله‌ی «هم‌نوایی با فرهنگ هم‌سالان» در این سنین از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌گردد. نوجوان گاهی با خانواده اختلاف‌نظر پیدا می‌کند و بسیار طبیعی است که با دوستان خود نیز به اختلاف عقیده، اختلاف سلیقه و سایر اختلاف‌ها برسد. اما مهم این است که چگونه با وجود این تفاوت‌ها در کنار دیگران به صورت سالم و مناسب زندگی کند. اگر انسان رشد اجتماعی خوبی نداشته باشد نمی‌تواند به زندگی پرثمری ادامه دهد، چرا که او موجودی اجتماعی است. نوجوانی که رابطه‌ی دوستی با هم‌کلاسان ندارد، نمی‌تواند در کلاس راحت باشد و فقط برای رفع تکلیف به مدرسه می‌رود، نه برای تحصیل؛ و این مسأله باعث ایجاد مشکلات بیش‌تر و سخت‌تری از جمله تجدید شدن و ترک‌تحصیل، می‌گردد.
وقتی نوجوان با هم‌سالان رابطه‌ی دوستی برقرار می‌کند مشکلات را به صورت درد دل با آنان بیان می‌کند تا از تنهایی و اضطراب رهایی یابد. بنابراین در بسیاری از مواقع رابطه‌ی نوجوانان با هم‌سالان دارای «ویژگی حامیانه» است. دوستی‌های دوره‌ی نوجوانی، فرصتی برای کشف خویشتن و درک عمیق‌تر دیگران است؛ از طریق این ارتباط سالم، نوجوان نسبت به نقاط ضعف، قدرت، نیازها و آرزوهای دیگران حساس می‌شود و در نتیجه خود و اطرافیانش را بهتر می‌شناسد. آن‌گاه با دوستانش احساس هم‌دلی بیش‌تری می‌کند که این احساسات و برداشت‌ها، از جمله‌ی آن دسته تجربیاتی است که در کانون خانواده به‌دست نمی‌آید و فراسوی چارچوب روابط خانوادگی است. رابطه با هم‌سالان، از عواملی است که باعث می‌گردد نوجوان مدرسه را بهتر تحمل کند. تجربه‌های علمی نشان می‌دهد که هر چه رفتار نوجوان با هم‌سالان دوستانه‌تر باشد، عمل‌کرد وی در مدرسه قوی‌تر خواهد بود.
مهارت‌های اجتماعی و رفتارآموزی از گروه هم‌سالان
مهارت‌های اجتماعی به رفتارهای آموخته شده و مقبول جامعه اطلاق می‌شود، رفتارهایی که شخص می‌تواند با دیگران به نحوی ارتباط متقابل برقرار سازد که به بروز پاسخ‌های مثبت و پرهیز از پاسخ‌های منفی بینجامد. مشکلات اجتماعی به موانع به وجود آمده در فرآیند انطباق و سازگاری نوجوان با جامعه اشاره دارد. نوجوان علاوه بر رشد جسمی و شناختی نیازمند آن است که از نظر اجتماعی نیز رشد کند، روابط اجتماعی با هم‌سالان و ادراک از خود عواملی هستند که در رشد مهارت‌های اجتماعی نوجوان نقش مهمی دارند. اگر جاذبه‌ی خانواده قوى‌تر باشد، نوجوان از هم‌سالانى که ارزش‌هاى متفاوتى با خانواده دارند، دور مى‌شود و به طرف دوستانى که داراى ارزش‌هاى مشابهى با خانواده دارند، سوق پیدا مى‌کند. اما اگر جاذبه‌ی گروه هم‌سالان قوى‌تر باشد، این کشش مى‌تواند موجب تضعیف روزافزون روابط نوجوان با خانواده گردد. از این رو چگونگى استمرار روابط نوجوان با خانواده به نوع و قدرت روش‌هایى وابسته است که او براى حل تعارض‌هاى موجود بین خانه و جامعه، در پیش مى‌گیرد.
نوجوان هر قدر در زمینه‌ی تربیت اجتماعى و شیوه‌ی برخورد با تعارض‌هاى اجتماعى کارآزموده‌تر و تعلیم یافته‌تر باشد، مى‌تواند تعارض‌هاى موجود را بهتر و کارآمدتر حل کند. در غیر این صورت، این تعارض‌ها نه تنها حل نمى‌شود، بلکه موجب انحلال نوجوان در یکى از دو قطب خانه و دوستان مى‌گردد. البته نباید این تصور در شما ایجاد گردد که رابطه با هم‌سالان در دوره‌ی نوجوانی خالی از فایده است بلکه می‌توان گفت رابطه‌ی نوجوان با هم‌سالان هم‌چون چاقوی دو لبه است؛ یعنی همان‌طور که این رابطه، باعث فاصله افتادن وی از خانواده شده و در بعضی از موارد نیز موجب یادگیری رفتارهای نادرست از هم‌سالان می‌شود، از طرف دیگر این رابطه دارای فواید بسیاری نیز می‌باشد. گاهی نوجوان در دوره‌ی بلوغ به دلیل آموخته‌های اولیاء و دیگران در امور اجتماعی ناتوان می‌شود و برای انجام کارها با مشکل مواجه می‌گردد و در ارتباط برقرارکردن با اطرافیان احساس ناتوانی می‌کند. این امر نشأت گرفته از سخت‌گیری‌های بی‌مورد و بیش از حد والدین است که او را آشفته و نگران می‌کند و باعث ترس و اضطراب وی می‌شود. برای پیش‌گیری از این مشکل، والدین می‌توانند از سخت‌گیری‌های بی‌مورد جلوگیری کنند و اجازه دهند نوجوان با گروه هم‌سال ارتباط برقرار سازد تا مهارت‌های اجتماعی مثبت و منفی را از هم تشخیص دهد.
رشد اجتماعی
رشد اجتماعی یعنی این‌که نوجوان به سطحی از مهارت‌ها در روابط اجتماعی دست یافته باشد که بتواند با مردم به راحتی زندگی کند و سازگاری داشته باشد. معیار اندازه‌گیری رشد اجتماعی هر کس میزان سازگاری وی با دیگران است؛ این دیگران شامل افراد خانواده ، معلمان، دوستان، بستگان و افراد محیط هستند. رشد اجتماعی نه تنها در سازگاری با اطرافیان مؤثر است، بلکه بعدها در میزان موفقیت شغلی و پیش‌رفت اجتماعی نوجوان نیز مؤثر می‌باشد. از راه مبادله عواطف و احترام با دیگران است که رضایت و احساس مفید بودن و خوش‌بختی به‌دست می‌آید.
اهمیت رشد اجتماعی در این است که آنچه دیگران درباره‌ی نوجوان می‌اندیشند، مهم است. در بیش‌تر موارد فعالیت نوجوان با هدف تصویب و تأیید دیگران است و سازگاری اجتماعی تا حد قابل توجهی بستگی به این دارد که دیگران فکر کنند وی چگونه آدمی است. او با مطالعه، فکر کردن و راهنمایی‌گرفتن از دیگران می‌تواند در مسائل فکری و علمی رشد کند؛ چرا که ذهن نوجوان در حال پویایی است. نهایتاً این دوره تغییرات زیادی در زندگی یک نوجوان روی می‌دهد و اگر نتواند از روش‌های درست برای برخورد با این تغییرات استفاده کند، دچار مشکل می‌شود. در این برهه از زندگی او بیش‌تر تمایل دارد از دوستانش بیاموزد تا از والدین. اگر والدین رفتاری خصومت‌آمیز، سهل‌انگارانه یا استثمارگرانه با وی داشته باشند، باعث فاصله افتادن بیش از حد بین نوجوان و خانواده می‌شوند. براى او، ترک موقعیت خانوادگى و کسب موقعیت اجتماعی، در میان افراد هم‌سن و سال، اهمیت ویژه‌اى دارد. نوجوان مى‌خواهد پایگاهى فراتر از خانواده، در میان دوستان بیابد. برای همین احتیاج دارد که اطلاعات لازم براى داشتن چنین موقعیتى را کسب کند. مهم‌ترین منبع اطلاعاتى براى نوجوان، دوستانش هستند و او ناگزیر ارتباط خود را با آنان حفظ می‌کند و در مدرسه‌ی آنان تعلیم می‌بیند. گاهی نیز ممکن است انتظارات، توقعات و ارزش‌هاى خانواده با آنچه متعلق به گروه دوستان است، در تضاد باشد. این نوجوان است که باید با رشد اجتماعی مناسب در مقابل تعارض موجود بین دوستان و خانواده استقامت کند و راه حلى مفید براى آن بیابد.
هویت سازی
برخی ناتوانایی‌های نوجوانان مانند: اضطراب، افسردگی، اعتیاد به مواد مخدر، مشکلات تحصیلی، ناکامی‌ها و محرومیت‌ها نیز ممکن است در ایجاد انحرافات و بی‌هویتی آنان تأثیر بگذارد. عدم شکل‌گیری هویت در نوجوان، منجر به این مسأله می‌گردد که نتواند نقش خویش را در دوره‌ی جوانی به خوبی ایفا کند. توصیه به والدین و معلمین این است که حداکثر تلاش خود را بر ارائه‌ی آموزش‌های لازم در زمینه‌ی هویت و ایفای نقش به آنان داشته باشند. یکى از زمینه‌هاى عملى براى تربیت عاطفى و اجتماعى نوجوان، شرکت در فعالیت‌هاى اجتماعى مثبت از قبیل همکارى، تعاون و نیز احساس مسئولیت اجتماعى و نقد و بررسى عمل‌کرد دیگران است. نوجوان باید با احساس هم‌دلى با افراد جامعه و تلاش در جهت حفظ وحدت و یک‌پارچگى اجتماعی، خود را براى مشارکت‌هاى اجتماعى آماده سازد. او نه تنها باید در این زمینه‌ها اصول و آموختنى‌هاى لازم را فرا گیرد، بلکه باید عملاً در چنین فعالیت‌هایى داخل شود تا اعتمادبه‌نفس یابد. اسلام دینى اجتماعى است و برنامه‌هاى آن به‌گونه‌اى تشریح شده که اگر فردى خود را ملزوم به رعایت آن‌ها بداند، به لحاظ عاطفى و اجتماعى به خوبى تربیت مى‌شود. برنامه‌هایى از قبیل امر به معروف و نهى از منکر، تولى و تبری، شرکت در نماز جمعه و جماعات، رعایت اصل اخوت و مساوات، آموختن نیکى و اجتناب از بدی همگى مصادیقى از برنامه‌هاى تربیتى اسلام در زمینه‌ی عاطفى و اجتماعى به شمار مى‌آیند.
شخصیت‌هاى مذهبى در جامعه‌ی اسلامی، از تأثیر و نفوذ بیش‌ترى روى نوجوانان برخوردارند، آنان از یک سو نوجوان را مى‌پذیرند و از سوى دیگر بر حرمت پدر و مادر تأکید دارند و بر روابط برادرانه بین مؤمنان اصرار مى‌ورزند. این شیوه از برخورد با گروه‌هاى اجتماعى موجب مى‌شود که نوجوان در درون خود با آشفتگى کم‌ترى مواجه شود و احساس کند که دین او را از تعارض‌هاى اجتماعى رها می‌کند و با ایجاد وحدت در میان قطب‌هاى مختلف اجتماعی، به آرامش می‌رسد. خانواده‌هایى که خود پذیراى گرایش فرزندشان به طرف شخصیت‌هاى دینی هستند، او را برای سازگارى اجتماعی و هویتی مذهبی بیش‌تر یارى مى‌کنند.
منابع:
- سایت تالار گفت‌وگوی تخصصی.
- سایت جوان امروز.
- شاپرک اولین روزنامه‌ی جوانان و نوجوانان ایران، شماره‌ی 1825 ، سال01388
)