کارشناس ارشد علوم ارتباطات
کاهش قند خون یا (هیپوگلیسمی) عارضه‌ای است که طی آن گلوکز خون کاهش می‌یابد و یاخته‌ها (سلول‌ها)ی بدن انسان از مواد غذایی محروم می‌شوند. به سخن دیگر، افت قند خون عبارت است از قند خون کمتر از 80 میلی‌گرم در دسی‌لیتر یا قند خون زیر 90 میلی-گرم در دسی‌لیتر توأم با نشانه‌های مربوط به آن.
از متداول‌ترین عوامل ایجاد آن، مصرف بیش از حد انسولین در مرض قند است که قند خون را دچار نوسانات شدیدی می‌کند. علت شایع دیگر، افت واکنشی قند خون است که براساس آن مواد غذایی، ترشح بیش از اندازه‌ی انسولین را تحریک می‌کند و سبب افت گلوکز خون و پیدایش نشانه‌ها می‌شود. علت‌های دیگر عبارتند از: بازتاب نامعمول در مقابل برخی غذاها و داروها، بیماری کبدی، بارداری، تب زیاد و در موارد نادر توده‌ها (تومورها)ی لوزالمعده‌ای که انسولین تولید می‌کنند و موسوم به «انسولینوما» هستند.
سایر علل عمده‌ی کاهش قند خون
1. تزریق خودسرانه‌ی مقدار زیاد انسولین یا مصرف برخی از داروهای کاهنده‌ی قند خون مانند «سولفونیل اوره‌ها» و Meglitinides. داروهای دیگر همچون بازدارنده‌های «آلفاگلوکوزیداز» بی‌گوایندها و Thiazolidiones هم وقتی همراه با دیگر داروها استفاده شوند، امکان دارد به افت قند منتهی شوند.
2. افزایش فعالیت جسمانی یا انجام ورزش.
3. به تعویق انداختن صرف غذا یا حذف وعده‌های غذایی.
4. مصرف وعده‌های غذایی که حجم کمی دارند.
5. مصرف مشروبات الکلی.
اغلب بیماران مبتلا به مرض قند راجع به افزایش قند خون و شیوه‌های مهار آن اطلاعات کافی دارند؛ اما شمار اندکی از آنان به آثار کاهش قند خون واقف‌اند.
نشانه‌های افت قند خون
لرزش اندام، احساس مورمور شدن، حس گرسنگی، اختلال بینایی، سیاهی رفتن چشم، گزگز، مورمور یا سوزن‌سوزن شدن دور دهان و لب‌ها، سردرد، عدم تمرکز، تعریق شدید ناگهانی و سرد، پوست سرد و مرطوب، رنگ‌پریدگی، لکنت زبان، رفتارهایی غیرعادی و نامنتظره، دو بینی، پرحرفی، هیجان گاه‌گاهی خواب آشفته و کابوس، گاهی شکم درد و گاه بروز حرکات تهاجمی (در جوانان)، برخی اوقات تشنج ناگهانی (در کودکان)، اختلالی حواس و فراموشی (در سالمندان)، بی‌حالی، سرگیجه، ضعف، نگرانی، ضربان تند قلب، گرسنگی شدید، عصبانیت، عدم تعادل، لرزش دستان، تشخیص ندادن زمان و مکان، سستی زانوان، تحریک‌پذیری، غش، لرزش عضلانی، تندی ضربان نبض، وخامت میزان واکنش، گرمازدگی، کاهش دمای بدن، بی‌هوشی، اغما و حتی مرگ (در صورتی که به نشانه‌های آگاه کننده توجه نشود). افرادی نیز در هنگام خواب دچار افت قند خون می‌شوند که نشانه‌های شبانه‌ی آن عبارت‌اند از: خواب بد و دچار بختک‌شدن و فریاد زدن، عرق‌ریزی زیاد و خیس‌شدن لباس، احساس خستگی و تحریک‌پذیری در هنگام بیدار شدن و...
گفتنی است که در طی روز بر اثر ترشح هورمون آدرنالین، نشانه‌هایی مثل کاهش قند خون در فرد بروز می‌کند که امکان دارد به اشتباه افت قند تشخیص داده شود. پس مؤثرترین شیوه‌ی تشخیص این ناراحتی، آزمایش قند خون است.
اقدام‌های احتیاطی و حیاتی
1. مخاطره‌آمیزترین و متداول‌ترین عارضه‌ی تزریق انسولین، کاهش قند خون است. چنان‌چه مریض بی‌هوش نبود، نخستین اقدام نجات‌بخش، خوراندن آب‌میوه‌ی شیرین، آب قند، چند حبه قند و یا هر گونه خوردنی یا نوشیدنی شیرین در دست‌رس است.
2. اقدام آنی و نجات‌بخش برای بیماری که بی‌هوش شده، تزریق سرم قندی است؛ یعنی تزریق درون وریدی 25 میلی‌لیتر سرم گلوکز 50 درصد (هیپرتونیک) در ظرف دو دقیقه است که تا 50 میلی‌لیتر هم افزایش‌پذیر است. این تدبیر درمانی در بیشتر موارد مؤثر بوده، بیمار ظرف چند دقیقه چشمانش را می‌گشاید و نجات می‌یابد؛ اما اگر ضرورت ایجاد کند، می‌توان از «گلوکاگن» در بیمارستان‌ها یا در اکثر مراکز فوریت‌های پزشکی (اورژانش) سود جست.
در صورتی که به هر علت سرم قندی یا «گلوکاگون» موجود نبود و بیمار همچنان در بی‌هوشی به‌سر می‌برد، به‌ناچار برای نجاتش باید هر ماده یا محلول شیرین، همانند شربت قند، یا محلول عسل در نیم لیتر آب گرم را به شکل تنقیه، داخل بدن بیمار کرد. لازم به یادآوری است که خوراندن یا نوشاندن هر ماده‌ا‌‌ی به بیمار در حال اغما و بی‌هوشی که قادر به بلع نیست، خطرناک است و امکان دارد به ریه‌اش وارد شود و خفه‌اش کند. باید اضافه کرد که تنقیه، یک شیوه‌ی سنتی و قدیمی است و امروزه قرص‌های گلوکزی وجود دارد که در آب حل می‌شود.
3. اگر بیمار در حال اغما بوده و هیچ وسیله‌ای هم نباشد که دریابیم آیا او دچار افت یا افزایش قند (هیپرگلیسمی) شده، باید فرض را بر کاهش قند خون بگذاریم و پیش از آن که دیر شود، سرم قندی به او تزریق شود.
چنان‌چه تشخیص درست باشد، بیمار به هوش می‌آید و چشمانش را باز می‌کند. در غیر این صورت، رویداد ناگواری رخ نمی‌دهد و تنها اندکی به قند خونش افزوده می‌شود که چندان تأثیری در وضع وی ندارد.
4. در اشخاص کهن‌سال، علایم و نشانه‌های کاهش قند خون ضعیف‌تر و گاه گمراه‌کننده است. مشاهد شده است که بیمار سالمند مبتلا به دیابت، نیمه‌های شب دچار افت قند خون شده، به اغما فرو رفته و سرانجام به مرگش انجامیده است؛ چرا که اطرافیانش تصور کرده‌اند او خواب است و دیر بیدار می‌شود! سبب این وضع آن است که بازتاب‌های قند خون در سال‌خوردگان، اندک است؛ یعنی در جوانان علایمی نظیر تپش قلب، لرزش، تندی ضربان نبض و عصبانیت دیده می‌شود. در حالی که در افراد مسن، علامت‌هایی همچون سردرد، دو بینی، رخوت، لکنت زبان، اختلال حواس، فراموشی و بالاخره تشنج، و اغما، اگر مداوا نشود؛ به مرگ منتهی می‌شود. این علائم در یک سالمند غیر دیابتی و سالم ممکن است بی‌اهمیت تلقی شود و مورد غفلت واقع گردد. لذا در تعیین میزان مصرف انسولین در این گونه افراد نباید دست و دل باز بود، نباید مقدار انسولین را زیاد کرد؛ بلکه بهتر است حتی آن را کمتر تزریق کرد.
5. گاهی دیده شده است که بعضی نوجوانان، جوانان و میان‌سالان مرض قندی در دریا غرق شده‌اند و اطرافیان‌شان به این خیال بوده‌اند که آنان به سبب ناآشنایی به فن شنا مغروق شده‌اند. در صورتی که تزریق انسولین پیش از شنا، فعالیت بدنی شدید حین شنا و افت قند متعاقب آن موجب مرگ‌شان شده است؛ و یا دیده شده که یک جوان دیابتی به کوه رفته و سقوط کرده است. علتش فقط این بوده که مقدار انسولین را قبل از کوه‌نوردی کم نکرده و یا به اندازه‌ی کافی غذا نخورده، لذا دچار کاهش قند خون و سقوط از کوه شده است.
6. بیمار دیابتی که دارو مصرف می‌کند، نباید بدون همراه داشتن کمی ماده‌ی قندی (مانند شیرینی یا آب نبات) با خود، از منزل خارج شود. غفلت از این اقدام ساده در بسیاری موارد، منجر به مرگ بیمار شده است. همان قندی که موجب بروز این همه عوارض و مشکلات در بیماری دیابت می‌شود، موقع افت قند خون، نجات‌بخش است!
بیمار باید با احساس نخستین نشانه‌های کاهش قند خون، فوری آن را درمان کند؛ زیرا هرگز قند خون بدون درمان به حالت طبیعی برنمی‌گردد. هنگام بروز چنین وضعی باید بلافاصله مقدار 200 سی سی (یک لیوان سرخالی) آب‌میوه یا نوشابه و یا 8-6 حبه قند معمولی حل‌شده در نصف لیوان آب، میل شود.
مواد قندی مایع (آب‌میوه، آب قند و نوشابه) سریع‌تر از مواد جامد (قند یا شکلات) قند خون را افزایش می‌دهند. اگر فرد شب هنگام به کاهش قند خون دچار شد، غیر از مواد قندی تند جذب باید به اندازه‌ی دست کم 2 واحد مواد قندی دیر جذب مانند نان یا برنج میل کند تا از افت دوباره‌ی خون جلوگیری شود. چنان‌چه کسی از قرص‌های سولفونیل اوره (گلی بن گلامید) استفاده می‌کند برای درمان فوری افت قند، پیوسته باید چند حبه قند همراه داشته باشد. به علاوه هنگام پیدایش چنین وضعیتی از مصرف یک قاشق غذاخوری گرد (پودر) گلوکز در آب یا یک قاشق غذاخوری عسل، شکر یا پنج عدد پاستیل نباید غافل شد.
کارت مخصوص تمام بیماران مبتلا به مرض قند
همه‌ی بیماران دیابتی بویژه آنانی که از انسولین استفاده می‌کنند باید یک کارت مخصوص دیابت، یا یک گردنبند و یا پلاک یا دستنبد پلاک‌دار با خود همراه داشته باشند که روی آن تمام اطلاعات لازم قید شده باشد. روی کارت ویژه‌ی بیماران دیابتی، عبارت‌های زیر نوشته می‌شود:
«من مرض قند(دیابت) دارم اگر هوشیار بودم، ولی حالم بد بود، مقداری ماده‌ی شیرین یا آب قند به من بخورانید. چنان چه بی‌هوش بودم، لطفاً فوری آمبولانس خبر کنید تا مرا به نزدیک‌ترین مرکز درمانی برساند!»
نام و نام خانوادگی ...
نشانی‌ام ...
شماره‌ی تلفن ثابتم ...
نام پزشک معالجم ...
تلفن ...
منبع:
دکتر منوچهر جزایری، فوق تخصص غدد
.Doctor in the house
www. tebyan. net
)