دانشجوی کارشناس ارشد تفسیر و علوم قرآن
راهکارهای ایجاد محیط زیست سالم توسط اعضای خانواده
در زندگی مدرن امروزی، خانواده مورد هجمه‌ی بی‌امان آسیب‌ها قرار گرفته که حفظ سلامت آن نیازمند چاره‌اندیشی جدی است؛ لذا تلاش شده تا در حد حوصله‌ی این مقاله و براساس مطالعات و مشاهدات صورت گرفته راه‌کارهایی جهت مصونیت بخشی به کانون خانواده ارائه گردد. برای آن‌که جامعه بتواند از محیطی سالم برخوردار باشد، باید سلامت و صحت اساسی‌ترین رکن آن یعنی خانواده را تضمین کرد و این امر میسر نمی‌شود، مگر با فراهم کردن شرایط و رعایت نکاتی.
تشکیل کانون خانواده با اهداف متعالی
در نظرگاه اسلام خانواده از تقدس ویژه‌ای برخوردار است؛ لذا افرادی که تصمیم به ازدواج دارند باید پیوند زناشویی را با هدف یکی شدن دو روح در مسیر تکامل انسانی برقرار سازند نه صرف ارضای غرایز، بنابراین بُعد غریزی ازدواج باید وسیله‌ای باشد جهت نیل به هدف اصلی و متعالی آن. کسانى که به ازدواج تنها از نظر کام‌جویى می‌اندیشند، جنبه‌ی تقدس و ارزش خانواده را براى اجتماع در نظر نمى‌گیرند (مطهرى، ج19، ص248) و از همان آغاز بنیان خانواده خود را سست و بدون پشتوانه بنا می‌کنند، که صفا و صمیمیت و سعادتی در آن تضمین نشده، بلکه تشکیل چنین خانواده‌ای تنها گام نهادن باتلاقی بی‌انتهاست. چشم‌انداز دین در قاب وحی زمانی که قرآن مجید می‌فرماید: «هُنَّ لِباسٌ لَکُم وَ أنتُم لِباسٌ لَهُنَّ» (بقره، آیه‌ی187) در حقیقت بیان همین نکته‌ی اساسی و تبیین هدف مقدس و متعالی ازدواج است؛ تشکیل نهاد خانواده برای دست‌یابی به کمالات معنوی و حراست از گوهر جان.
مسئولیت‌پذیری، آشنایی با وظایف و عمل به آن‌ها
در این مورد ابتدا باید هر یک از اعضای خانواده بپذیرند که مسئولیت‌هایی دارند؛ چرا که تا فرد احساس نیاز به آگاهی نداشته باشد، مسئولیت‌پذیر و در نتیجه عامل به وظیفه نخواهد شد. افراد مسئولیت‌گریز مانند کسی هستند که خود را به خواب زده‌اند. همان‌گونه که نمی‌توان فردی را که خود را به خواب زده بیدار کرد، به همین ترتیب هم فرد مسئولیت‌گریز را نمی‌توان مسئول کرد.
مسئولیت‌پذیری یعنی این‌که هر یک از افراد خانواده به‌درستی محدود‌ه‌ی وظایف، اختیارات و عمل‌کرد خود را بشناسند و مطابق آن عمل کند. اگر غیر از این باشد، تداخل به وجود می‌آید و تداخل یعنی واگذاشتن قسمتی از وظایف خود بر عهده دیگران و یا برعکس؛ و این می‌تواند احساس سرخوردگی و به‌تدریج آشفتگی را در خانواده گسترش دهد. طبق مطالعات، خانواده‌ی سالم خانواده‌ای است که ساختار و عمل‌کرد مناسبی داشته باشد؛ یعنی اعضای خانواده دارای جایگاه مناسبی باشند، وظایف خود را بشناسند و مسئولیت هر یک از اعضا مشخص باشد . به عبارتی پدر، مادر و فرزندان هر یک سر جای خود، به نحوی که بهترین کارکرد را داشته باشند، قرار گیرند . این نکته مهم را باید در نظر داشت که تقسیم مسئولیت‌ها به معنای تعیین ارزش‌مندی و کرامت افراد نیست، بلکه بر اساس توان‌مندی‌های هر فرد است.
مسئولیت فرزندی: امام سجاد در این مورد فرمودند: «حق مادر این است که بدانى جایى تو را (نگه داشته و) جابه‌جا کرده (رحم) که هیچ کس دیگرى را در آن‌جا حمل نکند، میوه‌اى از دلش به تو خورانده که هیچ کس به دیگرى نخوراند. گوش، چشم، دست، پا، مو، پوست و همه‌ی اعضایش را با شادمانى و خرمى و مراقبت، سپر جان تو ساخته. همه‌ی ناملایمات، دردها، سختی‌ها و غصه‌هاى دوران حمل را به جان خریده، تا آن‌گاه که دست قدرت (پروردگار) تو را (از تنگناى رحم) به پهنه‌ی زمین آورده. مادر دل‌خوش بوده تو را سیر کند و خود گرسنه ماند، تو را بپوشاند و خود برهنه باشد و تو را سیراب کند و خود تشنه ماند، بر تو سایه افکند و خود در آفتاب به سر برد، سختى کشد و تو را به ناز پرورد، بیدار ماند و تو را به خواب نوشین کند، اندرون او ظرف وجود تو بوده. دامن‌اش آرامگاه، سینه‌اش مشک آب و جانش سپر بلایت، گرم و سرد جهان را به خاطر تو به جان خریده، تو باید به همین اندازه از او تشکر کنى و این حق‌شناسى را جز به یارى و توفیق خدا نتوانى. حق پدر این است که بدانى او ریشه است و تو شاخه و اگر نبود، نبودى؛ پس هرگاه در وجود خود چیزى خوشایند دیدى بدان این نعمت را از او دارى، به اندازه‌ی حقى که بر تو دارد از او سپاس‌گزارى و قدردانى کن.» (ابن شعبه حرانی، 1382، 416-417)
مسئولیت همسری: در بنیاد خانواده هر یک از زن و مرد به طور متقابل، حقوقی بر یک‌دیگر دارند که این حقوق، مسئولیت‌هایی را برای طرف مقابل به وجود می‌آورد.
1- حقوق زن بر شوهر: برخی از حقوق واجب و مستحب زن بر شوهر عبارت‌اند از: تهیه‌ی لوازم زندگی، احترام به زن، آراسته و پاکیزه بودن شوهر، گشایش در زندگی و....
2- حقوق شوهر بر زن: برخی از این حقوق عبارت‌اند از: اطاعت، تمکین، ترک نکردن خانه بدون اذن شوهر، عدم تصرّف در اموال شوهر بدون اذن او، آراسته نکردن خویشتن برای غیرشوهر، احترام به شوهر و خوش‌رفتاری با او، خدمت در خانه (mohagheghh.mihanblog.com ) یکى دیگر از وظائف مهم زن این است که در صورت پیش‌آمد ناگوار براى شوهر او نیز خود را در غم شوهرش شریک بداند هم‌چنان که در خوشی‌ها شریک او بوده است. (داورپناه، 1375، ج4، ص221)
از لسان مبارک امیرالمؤمنین(ع) نیز بیان شده که: «جهاد المرأه حسن التّبعلّ؛ جهاد زن خوب شوهردارى کردن است.» (نهج البلاغه، حکمت136) امام سجاد(ع) نیز در مورد حقوق متقابل زن و شوهر فرموده‌اند: «بر هر یک از شما (زن و شوهر) واجب است که خداوند را به وجود همسرش سپاس گذارد و بداند که این نعمتى است که خدا به او بخشیده و واجب است که با نعمت خدا خوش‌رفتارى کند و او را گرامى دارد و با او سازگارى کند و هر چند حقّ تو بر زنت سخت‌تر و فرمان‌پذیرى از تو، در هر چه خوش دارى یا نمى‌پسندى، تا جایى که گناه نباشد، بر او لازم‌تر است ولى او را نیز حقّ مهربانى دیدن و هم‌دمى است و حق دارد آرامش و آسایش‌اش در برآوردن کامى که برآوردنش ناگزیر است، تأمین شود و این (حقّى) بس بزرگ است.» (ابن شعبه حرانی، 1376، ص265)
مسئولیت والدینی: امام سجاد(ع) در این مورد فرمودند: «حق فرزند این است که بدانى جزئى از وجود تو است، در دنیا با هر خیر و شرى که دارد به تو منسوب است، در حسن تربیت، رهنمایى به خدا و کمک به او در اطاعت از تو و ایجاد روح فرمان بردارى در او، مسئولى و در این باره پاداش یا کیفر دارى؛ پس با وى چنان رفتار کن که در دنیا آثار نیک تربیتت زیور (و مایه سرفرازى) تو باشد و (در آخرت) بر اثر انجام وظیفه در پیشگاه خدا معذور باشى.» (ابن شعبه حرانی، 1382، 417)
مسئولیت اجتماعی: انسان موجودی اجتماعی است و در طول زندگی، ناگزیر از معاشرت با دیگران می‌باشد؛ در همین راستا وظایفی برای افـراد، نسبت به یکـدیگر، وجود دارد که همان مسئولیت‌های اجتماعی می‌باشد و به دو مرحله‌ی اندیشه و عمل تقسیم می‌شود. از دیدگاه اسلام، روابط اجتماعی انسان در مرحله‌ی اندیشه بر مبنای خیرخواهی، محبّت، مودّت و حسن‌ظنّ می‌باشد؛ یعنی انسان باید صفحه‌ی اندیشه و نیت خود را نسبت به برادران و خواهران خود، نیکو سازد. در مرحله‌ی عمل، برای تنظیم روابط اجتماعی انسان‌ها، آداب و وظایفی قرار داده است، مانند امر به معروف و نهی از منکر، خمس، زکات، جهاد، حجّ، احترام به حقوق دیگران، عدالت در برخوردهای اجتماعی، مسئولیت در برابر فقرها و گرسنگی‌ها، وفای به عهد و پیمان و ...
موانع مسئولیت‌پذیری در محیط خانواده:
1- عدم هماهنگی اعضا، موجب سردی روابط و بروز روحیه‌ی ناسازگاری می‌شود.
2- تحقیر و سرزنش اعضا، افراد را خاطی و سبب شعله کشیدن آتش لج‌بازی می‌گردد.
3- تربیت استبدادی و براساس تنبیه فرزندان، که در آن نظرات آن‌ها نادیده انگاشته می‌شود.
4- فقدان محبّت در خانواده که موجب فاصله‌گیری فرد از همکاری و فعالیت‌های گروهی می‌شود.
5- تبعیض گذاشتن بین افراد خانواده.
6- تکیه بر بعد آموزشی و غفلت از جنبه‌های تربیتی باعث گریز از مسئولیت است؛ چرا که وقتی والدین برای ایجاد فرصت بیش‌تر جهت رسیدگی به امور آموزشی برخی از مسئولیت‌های فرزندان را خود بر عهده می‌گیرند و ملاک پیش‌رفت فرزند را در تحصیل و نمره خوب گرفتن می‌دانند، در حقیقت از امور تربیتی غافل و کوشش چندانی در این زمینه صورت نمی‌گیرد.
تقسیم کار و مشارکت‌پذیری در خانواده
تقسیم کار در خانه نشانه‌ی خانواده‌ی مسئولیت‌پذیر است؛ چرا که در عین مشخص بودن وظایف اعضا، خانواده باید قابل انعطاف باشد و اعضای خانواده برای انجام وظایف به هم‌دیگر مشارکت معنوی و اجتماعی برسانند. نتایج تحقیقات نشان می‌دهد وضع قوانین سخت‌گیرانه در فضای خانواده به سردی و خشکی روابط می‌انجامد و شادابی و نشاط را از آن می‌گیرد.
تقسیم کار میان اعضای خانواده و مشارکت یکی از برنامه‌های مدیریتی است که اجرای آن با توجه به تغییرات نقش اعضا در جامعه‌ی مدرن امروزی برای دست‌یابی و تحقق آرمان‌های اعضای یک خانواده‌ی موفق لازم است. توسعه‌ی فعالیت اجتماعی زنان که مطابق با آمار، فراگیری آن در عصر فناوری رو به افزایش است با نقش‌های سنتی آن‌ها مانند انجام امور خانه‌داری، مسئولیت نگه‌داری و تربیت فرزندان و برآورده کردن انتظارات همسران، همگونی نداشته و اجرا نکردن برنامه‌های صحیح و پیروی نکردن از الگوی تقسیم کار در خانواده، کاهش بازده‌ی کاری زنان و در پی آن، آسیب دیدن نظام خانواده را در بر خواهد داشت.
دکتر «امان قرایی مقدم»، درخصوص مشارکت و تقسیم وظایف بین اعضای خانواده می‌گوید: رضایت از موقعیت فردی در نظام خانوادگی، پیش‌زمینه‌ی اصلی برای دست‌یابی به یک زندگی خانوادگی موفق است و این اصل که یک نفر مسئولیت انجام اکثر نقش‌ها را برعهده داشته باشد تا سایر اعضای خانواده به‌راحتی زندگی کنند، دیدگاهی آسیب‌زا است. این جامعه‌شناس معتقد است، تقسیم کار و مشارکت درون خانواده، شرط اصلی رسیدن به رضایت فردی و رسیدن به سرمایه‌ی اجتماعی است. در دو دهه‌ی اخیر، بر لزوم ایجاد روابط اجتماعی در خانواده و برقراری تعاون و همکاری در محیط خانه تأکید شده است، اما مطابق با پژوهش‌های انجام گرفته در اکثر خانواده‌ها، روابط موزائیکی و تفکر فردگرایانه جایگزین اصل مشارکت و تعاون شده و مسئولیت‌پذیری جمع‌گرایی کم‌رنگ شده است.
دکتر «زارع ابراهیم آبادی»، یکی از نشانه‌های خانواده‌ی کارآمد را مسئولیت‌پذیری و تقسیم کار در خانه و خارج از آن می‌داند و معتقد است، در خانواده‌های موفق و سالم، وظایف افراد مطابق با سن، میزان علاقه و توانایی از پیش تعیین شده است و فشار مسئولیت‌ها بر دوش یک نفر نیست. این متخصص اضافه می‌کند از دیدگاه جامعه‌شناختی، هر فردی نقش معینی دارد. مسئولیت نظارت بر این تکالیف بر عهده‌ی پدر و مادر است و برنامه‌ریزی و مشارکت باعث رضایت همه‌جانبه در تمام افراد خانواده می‌شود.
به عقیده‌ی دکتر ابراهیم آبادی، زنان به دلیل برخوردار بودن از احساس عاطفی بیش‌تر، در مقایسه با دیگر اعضای خانواده، قادر به برقراری تعادل میان انجام وظایف عاطفی و اجتماعی خود نیستند و هر اندازه که بر میزان وظایف اعم از اشتغال در محیط خارج از منزل، تربیت فرزندان و انجام کارهای خانه افزوده شود، اعتراضی ندارند؛ چرا که پاسخ به نیازهای عاطفی و اجتماعی فرزندان و از دوران طفولیت و در برخی مواقع ترس از دست دادن شغل به دلیل مخالفت همسر، انجام مسئولیت‌های سنگین برای آن‌ها تبدیل به یک عادت شده و تبعات منفی آن مانند افسردگی، خستگی یا پیری زودرس در طولانی‌مدت آشکار خواهد شد.
وجود روحیه‌ی وحدت در خانواده: برای دست‌یابی به این شرط باید در هر یک از اعضای خانواده حس مالکیت با عواطف به نحوی متعادل ترکیب شود؛ یعنی باید پدر خانواده حس «من»، «مال من» را که در مقابل همه‌ی افراد دیگر احساس مى‌کند در داخل خانواده نداشته باشد و همین طور لازم است همه‌ی «من»ها در خانواده یک واحد «من» را به وسیله‌ی عواطف تشکیل دهند. (مطهرى، ج15، ص593) مطابق با نظر کارشناسان حوزه‌ی علوم اجتماعی، ترویج فردگرایی در نهاد خانواده و تطبیق نیافتن تحولات اجتماعی و فرهنگی مانند افزایش میزان زنان شاغل با نقش‌های افراد در خانواده، باعث تضعیف انسجام خانوادگی و تزلزل پایه‌های زندگی خواهد شد و به طور مستقیم در شکل‌گیری یک جامعه‌ی پویا و مستقل تأثیرگذار خواهد بود.
مدیریت صحیح: مدیریت صحیح خانواده از نکات بسیار مهم حفظ بقای خانواده است، که به معنای حاکمیت و برنامه‌ریزی برای نظام خانواده براساس مصالح خانوادگی است. از نظر اسلامى ریاست و مدیریت خانواده با مرد است که به‌عنوان رئیس خانواده حق حاکمیت بر خانواده را دارد ولى حق تحکّم بر خانواده را ندارد. (مطهرى، ج24، ص237) اما در عین حال نظام مدیریتی خانواده را می‌توان چنین ترسیم کرد که: مرد مسئول راهبرى و راهنمایى و تربیت زن و فرزندان خود است، و زن مسئول نگاه‌دارى فرزندان و اهل بیت شوهر خود می‌باشد. (دیلمی، 1349، ج2، ص250)
مهربانی و عطوفت اعضای خانواده نسبت به هم‌دیگر: پیامبر(ص) فرمود: «مَنْ لایَرْحَمْ لایُرْحَمْ؛ کسی که به دیگران رحم و مهربانی نداشته باشد، به او محبت و رحم نمی‌شود.» (ابن بابویه، 1413، ج 4، ص272) خانواده به پدرى مهربان نیاز دارد تا زن و بچه‌ها بتوانند از همه‌ی مشکلات و شادی‌ها و اندوه‌هاى خود با او حرف بزنند، حتى اگر حرف‌های‌شان بى‌معنى یا خسته کننده باشد. در حقیقت کلید مسئولیت‌پذیری، انجام وظایف، مشارکت‌پذیری و نیز اتحاد و انسجام خانوادگی، عشق‌ورزی اعضای خانواده نسبت به یک‌دیگر است. (مطهرى، ج19، ص264)
برای برخورداری از محیط خانوادگی سالم و در نتیجه تضمین سلامت جامعه، تمام اعضای خانواده نقش دارند و این هدف مهم میسر نمی‌شود مگر این‌که در طلیعه‌ی تشکیل خانواده، زن و مرد اهداف متعالی داشته باشند و سپس همه‌ی افراد خانواده مسئولیت‌پذیر، مهرورز و دارای روحیه‌ی مشارکت باشند. مدیریت صحیح و جامع و تلفیق حس مالکیت با عاطفه نیز از دیگر نکات و راهکارهای اساسی حفظ سلامت خانواده است که موجب وحدت و انسجام خلل‌ناپذیر آن می‌گردد.
منابع:
- قرآن مجید
- نهج البلاغه
- ابن بابویه، محمدبن‌علی، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413
- ابن شعبه حرانی، حسن‌بن‌علی، تحف‌العقول، ترجمه‌ی احمد جنتى، تهران، امیرکبیر، 1382
- ابن شعبه حرانی، حسن‌بن‌علی، رهاورد خرد، ترجمه‌ی تحف العقول، ترجمه‌ی پرویز اتابکى، تهران، فرزان‌روز، 1376.
- داورپناه، ابوالفضل، انوارالعرفان فی تفسیرالقرآن، تهران، صدر، 1375.
- دیلمى، حسن‌بن‌محمد، إرشاد القلوب، ترجمه‌ی مسترحمى، هدایت‌الله، تهران، مصطفوی، 1349.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهرى، تهران، صدرا، [بی تا].
)