وقتی از آثار و فواید صله‌ی رحم در زندگی سخن به‌میان می‌آید؛ همه توضیحات کارشناسانه‌ی خوب و شایسته‌ای ارایه می‌دهند، از ازدیاد روزی گرفته تا افزایش طول عمر؛ اما آنچه در عرصه‌ی عمل صادر می‌شود، به‌گونه‌ی دیگری است. فامیل‌های کمی دورتر و به اصطلاح درجه‌ی دو که عملاً از لیست دید و بازدیدهای حضوری خارج شده‌اند. بسیاری شاید هفته‌ها و یا ماه‌ها از اقوام درجه‌ی یک خود نیز بی‌خبرند، و با کمال تأسف، حتی ممکن است چند روز یک‌بار از پدر و مادرشان هم سراغی نگیرند. گرفتاری، مشغله و کم‌بود وقت؛ این‌ها بهانه‌هایی هستند که در این‌گونه مواقع بر سر زبان‌هاست. شاید هم بیش‌تر عذر باشد تا بهانه؛ اما عذری غیرموجه! عذر، به این دلیل که سبک زندگی امروز اغلب باعث ایجاد این شکاف و دوری شده است؛ و غیرموجه، چون قسمت اعظم تقصیر برای پذیرش و ادامه‌ی چنین روندی در زندگی، از ناحیه‌ی خود ماست.
امروزه، تبلیغات شبانه‌روزی و سرسام‌آور رسانه‌های دیداری و شنیداری، مخارج سنگینی را بر دوش خانواده‌ها تحمیل کرده است. این تبلیغات و انواع ترفندها و روش‌های به‌کار گرفته در آن‌ها برای جلب مشتری و بازار، سبب شده است تا بسیاری از کالاها که در واقع جزو نیازهای دست دوم و سوم زندگی هم نیست، در زمره‌ی نیازهای اساسی و ضروری درآیند؛ طوری‌که زندگی بدون آن‌ها حتی برای اقشار کم درآمد نیز تقریباً غیرممکن به‌نظر می‌رسد. این‌گونه خرج‌ها و هزینه‌های اضافی که محصول روش زندگی امروزی ماست، باعث شده است تا خانواده‌ها مجبور شوند وقت زیادی را برای کسب درآمد و تأمین مخارج زندگی صرف کرده و مجالی برای دید و بازدید و صله‌ی رحم باقی نماند. گستردگی شهرها، بُعد مسافت، شلوغی و پرتردد بودن مسیرهای رفت و آمد هم، مازاد بر علت است.
علاوه بر این، تجملات نیز در زندگی امروز حرف اول را می‌زند. پهن کردن سفره‌ای شیک و رنگین، دلواپسی مهمی برای میزبان در برگزاری یک میهمانی است. وجود چند مدل غذای درجه‌ی یک، با چیدمان مختلف در سفره که القای ضرورت آن هم، به‌نحوی از برکات همین برنامه‌ها و تبلیغات رسانه‌ای است، خود موضوع مهمی است؛ حتی دلواپسی برای نوع دسر و زیبایی آن هم داستانی است که نیازمند طی کلاس‌های ویژه‌ای هم‌چون میوه‌آرایی، سبزی‌آرایی، آموزش تهیه‌ی ژله و کارامل و... است و علاوه بر آن‌که هزینه‌های مخصوص به خود را دارد و ممکن است از لحاظ سلامت غذایی هم چندان مطلوب نباشد؛ البته جدای از اسراف و ریخت و پاشی که در تخریب این‌گونه میوه‌ها و سبزی‌های به‌‌اصطلاح آراسته شده رخ می‌دهد. این در حالی است که در سال‌هایی نه چندان دور، در میهمانی‌هایی که پدران و مادران برگزار می‌کردند، احوال‌پرسی، مهر و محبت و گره‌گشایی رفع حوایج و گرفتاری‌ها، هدف اصلی این دید و بازدیدها بود و پذیرایی، سفره و اطعام، تنها بهانه‌ای بود برای این دور هم بودن. خوراکی که نه میهمان در قید کمیت و کیفیت آن بود و ارزش خود را به نوع ظروف پذیرایی، نوع غذا و قیمت سفره‌ای که برایش پهن شده بود، می‌دانست و پس از میهمانی به نقد و بررسی آن در حضور سایر اعضای فامیل می‌پرداخت! و نه میزبان طبعاً برای رضایت و خوشایند چنین میهمانی مجبور بود خود را به زحمت بیندازد؛ لذا چنین میهمانی‌های کم‌خرج و زحمتی می‌توانست بارها ادامه یابد و آثار معنوی آن هم برای هر دو طرف باقی باشد. مادران قدیم به هنگام میهمانی، تنها در فکر تمیزی منزل و لوازم آن بودند. آن‌ها خانه را با بازار بورس لوازم خانگی و یا نمایشگاه وسایل تزیینی و میهمانان را با مشتریان و یا بازدیدکنندگان از این نمایشگاه اشتباه نگرفته بودند. آنان از این‌که یک دست لباس را در چندین میهمانی بپوشند و یا ظروف و لوازم پذیرایی را سالیان متمادی عوض نکنند، هیچ احساس بدی نداشتند؛ اما با کمال تأسف، امروز این نوع تجملات باعث شده است تا سرزدن به اقوام و آشنایان به امری دلهره‌آور و ملال‌انگیز بدل شود.
کیفیت گذران این ساعات هم مقوله‌ی دیگری است که منجر به تقلیل روابط فامیلی شده است. جای‌گزینی برنامه‌های تلویزیونی و ماهواره‌ای با گپ وگفت‌های فامیلی و یا بعضاً حافظ و مثنوی‌خوانی‌های گذشته؛ هم‌چنین برقراری ارتباط‌های انفرادی با تلفن همراه در جمع اقوام، به جای گوش کردن به صحبت‌ها، درد‌دل‌ها و رسیدگی به مسایل و مشکلات خویشاوندان، باعث شده است تا روح صمیمیت و عواطف موجود در میهمانی‌ها کاهش یافته و اعضای فامیل برای دیدار یک‌دیگر میل و اشتیاق چندانی از خود نشان ندهند و یا بعضاً رفتن به سفر را به دید و بازدیدهای فامیلی ترجیح دهند. به راستی صله‌ی رحم، وظیفه‌ای را که در متون دینی اکیداً به آن سفارش شده و آثار دنیوی و اخروی فراوانی بر آن مترتب شده است می‌توان به‌همین سادگی به‌دست فراموشی سپرد؟
آیا افزایش مخارج زندگی و یا کم شدن فرصت‌ها، می‌تواند بهانه‌ی مناسبی برای کاسته شدن از دیدارهای فامیلی باشد؛ در حالی که از امام باقر a روایت است که فرمودند: «صله‌ی رحم اعمال را پاک کند و اموال را فزونی دهد و بلا را بگرداند و حساب را آسان کند و اجل را تأخیر اندازد» (کلینی، ح1968). چگونه است که ما اکنون اعتمادمان به خود و کسب و کارمان بیش از وعده‌هایی است که از سوی امامان معصوم a برای ازدیاد روزی در قبال صله‌ی رحم داده شده است؟
آیا مسافت زیاد و کم‌بود وقت می‌تواند ما را از این وظیفه بازدارد؟ در حالی که رسول گرامی اسلام فرموده‌اند: «سفارش می‌کنم امت حاضر و غایبم را تا روز قیامت که صله‌ی رحم کنند، اگرچه به‌فاصله‌ی یک‌سال راه باشد؛ زیرا صله‌ی رحم جزو دین است» (همان، ح1969). از این‌رو، به نقل از امام صادق a «خویشاوندی را هیچ‌چیز نمی‌تواند قطع کند، حتی اگر آنان بر دین دیگری باشند؛ چون اگر بر دین ما باشند، جدای از حق خویشاوندی، حق اسلام هم بر ما خواهند یافت» (همان، ح1994).
علاوه بر این، متخصصان علم روان‌شناسی، امروز معتقدند که روابط فامیلی نقش تعیین‌کننده‌ای در ارضای بخش مهمی از نیازهای روانی انسان دارد که از جمله‌ی آن‌ها عبارت‌اند از: نیاز به محبت، نیاز به وابستگى و تعلق به گروه، و نیاز به بیان و ابراز خود. هم‌چنین پژوهشگران در زمینه‌ی روان‌شناسى اجتماعى بر این باورند که فرد وقتى در گروه قرار مى‌گیرد و احساس تعلق و وابستگى به گروه در او به‌وجود مى‌آید، از جهاتى دگرگون شده و تحت تأثیر گروه، به هنجارها و رفتارهاى مورد قبول، بیش‌تر اقدام مى‌کنند؛ به بیان دیگر، جامعه‌پذیرى که طی آن فرد به سازگارى با جامعه و محیط فرهنگى خویش دست می‌یابد، در پرتو ارتباطات فامیلی و ایجاد فضاى صمیمى و گرم و احترام متقابل بین یک‌دیگر حاصل می‌شود. هم‌چنین، از طریق همانندسازى، الگو و سرمشق مناسبى براى کودکان، نوجوانان، و جوانان اعضای فامیل ایجاد می‌گردد. اگر صله‌ی رحم و دید و بازدیدهاى فامیلى به‌طور صحیح و کامل انجام گیرد، تمام اقوام می‌توانند افراد خانواده‌ی بزرگ و گسترده‌ی خویش را تحت پوشش حمایتى خود قرار داده و به این ترتیب، یکی از مهم‌ترین راه‌های کنار آمدن با استرس‌های متعدد روزمره از طریق این نوع حمایت‌های اجتماعی حاصل می‌گردد.
هم‌چنین، تحقیقات نشان می‌دهد، سازگاری افراد به‌ویژه نوجوانانی که صله‌ی رحم در بین آنان رایج است، بیش‌تر است. علاوه بر آن، کمیت و تعداد دفعات دیدار با اقوام و کیفیت این دیدارها نیز در سازگاری اجتماعی دانش‌آموزان مؤثر است. این تنها گوشه‌ای از برکات بی‌شماری است که در سایه‌ی عمل به وظیفه‌ای دینی، به‌نام صله‌ی رحم تحصیل می‌شود؛ لذا اندکی صبر، تأمل، تفکر و تغییر در روشی که در زندگانی جدید در پیش گرفته‌ایم لازم است تا علاوه بر عمری طولانی، رزقی وسیع، عملی پاک، حسابی آسان، دوری از بلا و مرگی بد؛ به سلامتی روحی و روانی که اکسیر نایاب و گران‌بهای عصر صنعت و تکنولوژی است، به آسانی دست یابیم. و این حاصل نخواهد شد، جز در سایه‌ی بازگشت به سادگی و پرهیز از مصرف‌گرایی و تجمل. در حدیث است که مردی علی a را دعوت کرد. آن حضرت فرمود: «اگر سه چیز را برایم ضمانت کنی، دعوت تو را می‌پذیرم. گفت: آن چیست یا امیرمؤمنان؟ فرمود: برای من چیزی از بیرون خانه فراهم نکنی و آنچه در خانه داری از من دریغ نورزی و خانواده‌ات را در تنگی نیندازی. گفت: می‌پذیرم. پس آن حضرت دعوتش را پذیرفت» (جوادی‌آملی، 1391، 385).
منابع
-جوادی‌آملی،عبدالله، مفاتیح الحیات. قم، اسراء، 1391.
-کلینی رازی، محمد، اصول کافی، ترجمه: سیدجواد مصطفوی، انتشارات علمیه‌ی اسلامی، (بی‌تا).
)