دانشجوی کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی
مفهوم‌شناسی ارزش در دفاع مقدس
ارزش، دفاع و دفاع مقدس
واژه‌ی «ارزش»، از مصدر «ارزیدن» گرفته شده است. این لغت در کاربرد اصطلاحی، تعاریف متعددی دارد که نزدیک‌ترین آن‌ها چنین است: «ارزش عبارت است از بار معنایی خاصی که انسان به برخی اعمال، حالات و پدیده‌ها نسبت می‌دهد و برای آن‌ها در زندگی خود جایگاه و اهمیت ویژه‌ای قائل است» (جمشیدی، 1368، 391). انسان به موجب اخلاق و صفات خاصی انسان است و ارزش و شخصیت پیدا می‌کند. بروس کوئن در تعریف ارزش‌ها چنین میگوید: «ارزش‌ها، باورهای ریشه‌داری‌اند که گروه اجتماعی، هنگام پرسش درباره‌ی خوبی‌ها و بدی‌ها و کمال مطلوب به آن رجوع می‌کند» (کوئن، 1372، 73). امروزه جامعه‌شناسان برای ارزش‌های دفاع مقدس پنج ویژگی اصلی قائلند: عینیت یافتن، تاریخی بودن، معاصر بودن، تبلور در اقشار خاصی از مردم، حامل بار معرفتی خاص بودن. در این مقاله به نمونه‌هایی از ارزش‌های مهمی که در جریان دفاع مقدس متبلور گشت و دستاوردهای ارزش‌مندی را به وجود آورد، به طور مختصر اشاره می‌شود.
واژه‌ی دفاع «لغتی است عربی از ماده‌ی «دَفع» که در معانی زیر به کار می‌رود: «پس زدن، عقب راندن، پیش بردن، وادار کردن، موجب شدن، برانگیختن، بازداشتن و در اصطلاح «راهها و شیوه‌های به کار رفته برای رد حملات دشمن» است» (خطیبی کوشکک،1390، 15). در واقع «تدابیری که برای مقاومت در مقابل حملات سیاسی، نظامی، اقتصادی، اجتماعی، روانی و یا فناوری توسط یک یا چند کشور مؤتلفه اتخاذ می‌شود، (را دفاع) می‌گویند. توانایی‌های دفاعی بازدارندگی را تقویت میکنند و بازدارندگی نیز به این توانایی‌ها نیرو می‌بخشند. هم‌چنین به حفظ و حمایت از ارزش‌هایی نظیر زندگی، مالکیت، آزادی، هویت ملی و تمامیت ارضی در برابر تهدیدات گوناگون، داخلی و خارجی و یا ساختاری دفاعی تلقی می‌گردد» (نوروزی، 1385، 344). در فرهنگ جامعه‌ی اسلامی ایران، «دفاع مقدس، مبارزه‌ای است برای دفع هجوم دشمن و به منظور حفظ دین، سرزمین، جان، ناموس و اموال. مراد از دفاع مقدس، هشت سال ایستادگی دلیرانه‌ی ملت غیور ایران در برابر رژیم متجاوز عراق به فرماندهی صدام و با حمایت استکبار جهانی و صهیونیسم بین‌الملل و سران وابستهی کشورهای منطقه است. مجموع مجاهدت‌ها، حماسه‌ها، پایمردی‌ها و فعالیت‌های متنوعی که ملت شریف و مسلمانان ایران و نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در طول هشت سال (2895 روز) در برابر تهاجم رژیم بعث عراق به خاک ایران اسلامی انجام داده است» (نوروزی، 1385، 346) به نام دفاع مقدس مطرح می‌شود.
معنویت در دفاع مقدس
بنابر فرهنگ بزرگ سخن، معنویت مصدر جعلی از واژه‌ی «معنوی» است و به معنای غیرمادی بودن؛ و مجموعه‌ی جنبه‌های فکری، اخلاقی و فرهنگی انسان است. حقیقتی است که بر دو پایه‌ی معرفت و ایمان استوار است. هر یک از این دو، جایگاه ویژه‌ای در معنویت دارد. حضرت امام در رهبری دفاع مقدس، همواره بر بعد ارزشی و معنوی دفاع تأکید می‌کرد و فعالیت های رزمندگان را بر اساس معنویات اسلامی به دو وجه عبادت و مشمول عنایات الهی ارزش‌گذاری می‌کرد:. امام برای رفع کسالت رزمندگان در وصف ارزش معنوی چنین حالتی، به آنان می‌فرمود: «امروز شما در عبادت هستید، مراکز شما مراکز عبادت است و همان‌طور که اشخاص حول کعبه می‌گردند و عبادت میکنند، شما هم در سنگرهای‌تان عبادت می‌کنید» (صحیفه‌ی نور، ج 19، 112) هم‌چنین ایشان اقدامات نظامی رزمندگان را فعل و عمل الهی تلقی کرده و میفرمودند: «این خدای تبارک و تعالی است که شما را همت داده است و هر تیری که رها می‌کنید، با دست شما خدای تبارک و تعالی کار را انجام می‌دهد» (صحیفه‌ی نور، ج20، 106).
ارکان معنویت
با توجه به توضیحات ارائه شده درباره معنویت باید بیان کرد که در کنار معنا و مفهوم معنویت، ارکان و عناصر آن نیز از اهمیت زیادی برخوردارند. این ارکان به شرح ذیل است:
خدامحوری: پیروزی و شکست در جنگ، مرهون دو دسته از عوامل مادی و معنوی است. ارزش‌های دفاع مقدس، از عواملی است که خاستگاه معنوی و اعتقادی دارد و تأثیر این عوامل فراتر از عوامل غیرفیزیکی و نامحسوس است. خدامحوری حقیقتی است که بر سه مرحله‌ی خداشناسی، خداباوری و خداگرایی استوار است. خداگرایی محصول شناخت کامل خداوند و باور عمیق به اسما و صفات حضرت حق است و انسان خداگرا، از خود فانی می‌گردد و امور خود را به خداوند وامیگذارد. هنگامی که انسان به مرحله‌ی معرفت خداوند رسید و خداباور شد و گفتار و رفتار خود را بر پایه‌ی خداگرایی تنظیم کرد، با تمام وجود، نصرت الهی را در زندگی حس می‌کند. یاری خداوند از عالم فوق ماده، یعنی جهان غیب و الوهیت نازل می‌گردد و انسان را در گذر حیات پشتیبانی می‌کند.
معادباوری: از اصول اعتقادی مجاهدان سال‌های دفاع مقدس، معادباوری و ایمان به جهان پس از مرگ بوده است. رزمندگان جوان و نوجوان، به سبب فطرت پاک و الهی‌شان از دنیای فانی، دل برمی‌کندند و با شور و شوق تمام و داوطلبانه در میادین نبرد از خود شهامت و شجاعت نشان می‌دادند و در این راه از جراحت و اسارت و شهادت، ترسی نداشتند. تنها عاملی که آن‌ها را به این مقام والا رسانده بود، ایمان به حیات جاودان آخرت و تقرب و رضوان الهی و رسیدن به نعمت‌های بهشتی بوده است. آنان به این باور رسیده بودند که «جهاد فی سبیل‌الله داد و ستد سودمندانه‌ای است که تنها خریدارش خداوند مهربان است» (توبه، آیه‌ی111) جهاد در راه خدا دری از درهای بهشت است که خداوند بر اولیای خاص و خالص خویش گشوده است (نهج‌البلاغه، فیض‌الأسلام، خطبه‌ی27) در قرآن کریم در آیات مختلفی از جهاد نام برده و بر آن تأکید گردیده است. «در قرآن کریم 33 مورد از جهاد نام برده و از مجاهدان فی سبیل‌الله تمجید شده است، در 38 مورد از پیکار و قتال در راه خدا یاد کرده و پیروان این راه، یعنی مجاهدان فی سبیل‌الله» (بهداروند،1390، 103)، ستوده شدهاند.
درونی کردن معنای حقیقی شهادت: شهادت مفهومی است متعالی که تمامی جوامع به دیده‌ی احترام بدان می‌نگرند و آن عبارت است از بذل جان در راه هدفی که ممکن است مادی، معنوی یا آمیزه‌ای از هر دو باشد. در این میان، دین مبین اسلام بالاترین اهمیت و ارزش را برای شهادت که همانا عبارت از بذل جان در راه خدا است، قائل شده است؛ چنان که در روایت می‌خوانیم، شهید، اول فردی است که پای در بهشت می‌نهد و یا این‌که برای انسان در پیشگاه خداوند مقامی است که جز با شهادت به دست نمی‌آید.
با توجه به آنچه که ذکر آن رفت، می‌توان بدین حقیقت مسلم اشاره کرد که شهادت زیباست و اگر این زیبایی به آدمی نمایانده شود و حقیقت آن تبیین گردد و راهواری آن در سیر الی‌الله مدنظر آید، او را شیفته و دلداده‌ی خویش می‌کند؛ چرا که وی فطرتاً دوست‌دار زیبایی است. امام q شهادت را فوزی عظیم می‌‌دانست و می‌فرمود: «ما امروز به انتظار شهادت نشسته‌ایم تا فردا فرزندان‌مان در مقابل کفرجهانی با سرافرازی بایستند» (صحیفه‌ی نور، ج24، 266).
صبر و استقامت: دین مبین اسلام بر صبر مصیبت‌ها، سختی‌ها و ناملایمات بسیار تأکید کرده است. آیات پرشماری، مؤمنان را به کسب فضیلت صبر و ایستادگی تشویق کرده است. یکی از عرصه‌های زندگی که در آن، اهمیت و ارزش صبر به‌خوبی نمایان می‌شود، میدان جنگ و دفاع است. از ارزش‌های معنوی سال‌های دفاع مقدس، صبر و بردباری رزمندگان اسلام است. رزم‌آوران هشت سال جنگ تحمیلی، پایداری و شکیبایی و ایستادگی‌شان، آنان را بر دشمن مجهز به انواع سلاح پیشرفته پیروز کرده است. روایات بسیاری نیز از زبان پیشوایان معصوم درباره‌ی ارزش و نقش سازنده‌ی صبر بر ناملایمات و پایداری در برابر مشکلات رسیده است.
رهبر کبیر انقلاب، مقاومت جوانان برومند میهن اسلامی را از عوامل مهم پیروزی آنان در دفاع مقدس برمی‌شمارد و موفقیت‌های جمهوری اسلامی ایران در حوزههای سیاسی را نیز وامدار همت و استقامت مردم و رزمندگان می‌داند (صحیفه نور، ج15، 240 و ج19، 293).
شوق: اراده‌ی توأم با حضور کلان شخصیت برای وصول به مقصود. این مقوله هم از ارزیابی کمی اعزام شوندگان روشن می‌شود و هم از ارزیابی روحیه‌ی اجتماعی آن دوره.
شفقت: ترسیدن از عوامل بازدارنده و موانع که متأسفانه تا حدودی هراس از موانع در پس از آن دوره تبدیل به ایجاد موانع و استقبال از آن شده است. احساس شفقت ناشی از احساس مالکیت مردم نسبت به انقلاب بود.
زهد: قناعت پیشگی برای نیل سریع به اهداف عالی در عین کوشش است.
ترقب: هوشیاری که موجب می‌شود جامعه مراقب دشمنان و مشکلات باشد (نهج‌البلاغه، حکمت31)
مشارکت همگانی
از دیگر ویژگی‌های بارز حماسه‌ی دفاع مقدس، مشارکت همگانی است. یکی از رموز پیروزی رزمندگان اسلام و ناکامی رژیم بعث عراق و قدرت‌های حامی آن، حضور یکپارچه و هماهنگ مردم غیرت‌مند ایران در جبهه‌ها بوده است. بی‌گمان در تاریخ جنگ‌های دفاعی و تهاجمی این مرز و بوم، دفاع مقدس به لحاظ گستره‌ی مدافعان و مشارکت همگانی اقشار مختلف مردم و نیز هماهنگی نیروهای مسلح با یک‌دیگر و با مردم کم‌نظیر است. «مردم مسلمان ایران که زمانی نه چندان دور، پیش از جنگ، مشارکت جمعی را در جریان انقلاب اسلامی در برابر رژیمی تا دندان مسلح و حامیان استکباری آن تجربه کرده بودند، بار دیگر در جنگ تحمیلی به‌خوبی از آن سود جستند، در منظر دید ملت‌های دیگر نیز نهاده‌اند» (تقی‌زاده و همکاران، 1380، ج5، ص19-20). امام خمینی فرماندهی کل قوا، شکوه حماسه‌ی حضور هماهنگ و هم‌گرایی مردم در جنگ را چنین وصف میکنند: «ما مواجه هستیم با یک ملتی که همه چیز خودش را در طبق اخلاص گذاشته است و برای اسلام دارد صرف می‌کند. جوان‌ها را می‌دهد. جوان‌ها جان خودشان را می‌دهند. زن‌ها، جوان‌های عزیز خودشان را می‌هند و با آن شور و شعف، آن ها به میدان می‌روند و مردم با آن شور و شعف، در جبهه و خارج جبهه، دارند فداکاری میکنند» (صحیفه‌ی نور، ج20، ص4).
در خلال جنگ پیر و جوان با شور و شوق به صحنه آمدند و داوطلبانه با فداکاری، سینه را سپر گلوله و خمپاره کردند و مشتاقانه به استقبال شهادت رفتند. پیر و جوان و نوجوان و حتی زنان گاهی برای حضور و مشارکت در جبهه التماس می‌کردند. کمک‌های مالی مردم در دفاع مقدس غیر قابل اندازهگیری است؛ زیرا بسیاری از این کمک‌ها، به طور دقیق در جایی ضبط نشده است و شاید ثبت‌شدنی هم نبود.
اتحاد، رمز پیروزی
اتحاد و حضور یکپارچه و هماهنگ مردم، از دیگر ارزش‌های معنوی و رمز بزرگ پیروزی ایران اسلامی و ناکامی رژیم بعث عراق و قدرت‌های پشتیبان آن در هشت سال جنگ تحمیلی است. تجربه‌ی جنگ هشت ساله نشان داد آن‌جا که مردم، دست در دست هم دهند و جامه‌ی رزم بر تن کنند و به حمایت از نیروهای مسلح خود برخیزند، می‌توانند شگفتی‌ها بیافرینند و از نشدنی های ظاهری، شدنی‌ها فراهم آورند؛ زیرا نیروی مردم با ایمان و متحد، بسی افزون‌تر و شگفتی‌سازتر از توان قدرت‌های برتر مادی است.
آموزه‌های متعالی دین مبین اسلام، بر اهمیت هم‌گرایی مسلمانان تأکید دارد و آن را از سطح متعارف عامیانه به سطح برادری و اخوت میان مسلمانان ارتقاء داده است. «پیامبر، هنگام تشکیل حکومت اسلامی در مدینه نیز این قرارداد را امضاء کردند و بدین وسیله آیین، جان و مال‌شان نزد مسلمانان محترم شمرده شد. این پیمان که بزرگ‌ترین سند تاریخی پیامبر اعظم لقب گرفت، از اهمیت و ضرورت حفظ اتحاد در جامعه حکایت دارد» (سبحانی، ج1، 462- 465). دفاع مقدس بهترین فرصت را برای حاکمیت ارزش‌های مطلوب و ارائه‌ی معیارهای متعالی جهت راهنمایی و هدایت رفتار و کردار آحاد جامعه فراهم ساخت و هم‌چون نیرویی قوی، تکامل بخش ارزش‌های فرامادی و معنوی بود؛ ارزش‌هایی که تحمیلی و اجباری نبودند، بلکه به واسطه‌ی اعتقادی شمردن امر دفاع، تولد یافته و بالنده شدند تا زندگی فردی و اجتماعی را سامانی معنوی بخشند و وحدت همگانی را به وجود آورند.
ارزش‌های دفاع مقدس بخشی از ارزش‌های اجتماعی در جامعه‌ی اسلامی ایران هستند که در مقطع زمانی خاصی به عنوان ارزش مطرح شده و حال با گذشت زمان، اهمیت و حفظ آن‌ها بر همه‌ی گروه‌ها واجب می‌گردد. امید است که در جامعه‌ی امروز ارزش‌های معنوی و فرهنگی دفاع مقدس به سطح ارزش اجتماعی ارتقا یابد.
منابع
-قرآن کریم.
-نهج‌البلاغه.
- بهداروند، محمدمهدی،(1390) دستاوردهای فرهنگی در دفاع مقدس، نشر کتاب فردا، زمستان.
- تقی‌زاده، علی و همکاران،(1380) عوامل معنوی و فرهنگی دفاع مقدس،ج 1و 5، قم، مرکز تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی فقیه در سپاه، قم.
- سبحانی، جعفر و فروغ ابدیت(بی تا) دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ی علمیه‌ی قم، چاپ دوم.
- صحیفه‌ی نور، مجموعه‌ی رهنمودهای امام خمینی(ره)،(1361) سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، تهران.
- کوئن، بروس،(1372) مبانی جامعه‌شناسی، اقتباس و ترجمه: فاضلی و توسلی، انتشارات سمت.
- جمشیدی، سیدمحمدرضا،(1368) ارزش و ارزش‌شناسی، مجله‌ی فرهنگ، کتاب چهارم و پنجم.
- خطیبی کوشکک، محمد،(1390) ارزش‌ها در دفاع مقدس، انتشارات زمزم هدایت.
)