کارشناس‌ارشد علوم ارتباطات اجتماعی
خانواده در سراسر دنیا از اهمیت زیادی برخوردار است که در کشور ما، ایران، به دلالیل فرهنگی و دینی این اهمیت دوچندان میشود. سوء تفاهم‌ها و نهایتاً فروپاشی خانواده، می‌تواند آثار زیان‌باری برای همسران، فرزندان و نهایتاً جامعه به دنبال بیاورد. با این حال، روی‌کرد ارایه‌ی خدمات در ایران، در حوزه‌ی مسایل خانواده بیش‌تر جهت‌گیری «درمانی» دارد و لازم است «پیش‌گیری»، «آموزش» و «پربارسازی ازدواج»، بیش‌تر مورد توجه نهادهای فرهنگی به‌ویژه رسانه‌ها قرار گیرد؛ چرا که لازمه‌ی موفقیت در هر امری «آگاهی» است و عدم آگاهی، ضربه‌ی بزرگی است که بر پیکره‌ی هر اقدامی وارد میشود. «پیمان ازدواج» بیش از هر امری نیازمند تجهیز طرفین آن به آگاهی در زمینه‌ی مهارتهای «شناختی»، «ارتباطی»، «رفتاری» و «مهارت حل تعارض» است. مهارتهای همسری با یک‌دیگر پیوستگی زیادی دارند و کسب هر یک از مهارت‌ها با یادگیری و به‌کارگیری سایر مهارت‌ها دست‌یافتنی است. بنابراین به مهارتهای مهم در برقراری ارتباط سازنده بین همسران اشاره میشود:
مهارت شناختی
مهارت شناختی به معنی آگاهی و استنباط صحیح و واقع‌بینانه از وظایف خود و همسر در زندگی زناشویی است. این شناخت دو جنبه دارد: یکی شناخت وظایف «خدماتی» خود و همسر است که به طور روزانه برای ایجاد «آسایش» در خانواده انجام می‌گیرد و جنبه‌ی دیگر آن، شناخت سهم عاطفی خود و همسر در ایجاد «آرامش» و صمیمیت است؛ این جنبه از شناخت با آگاهی از ویژگی‌های ذاتی زن و مرد و ویژگی‌های خاص همسر ارتباط می‌یابد.
«مهارت شناختی در درک مسایل زناشویی و تغییر رابطه اهمیت زیادی دارد. گاهی زوجین به علت ناآگاهی، مجموعه‌ای از انتظارات، باورها و تصورات خیالی را که عمدتاً غیرواقع‌بینانه است و منجر به کاهش ارتباط صمیمی میشود، در روابط زناشویی وارد می‌کنند. با افزایش شناخت و آگاهی، استنتاج افراد از مشاهده‌ی رفتار همسرشان به طور جدی، واقعی میشود و از باورهای غیرمنطقی و خطاهای شناختی جلوگیری به عمل می‌آید» (برنشتاین،1380، 36).
نتایج تحقیقی در ایران، نشان می‌دهد که «میزان باورهای غیرمنطقی، نظیر: «باور به تغییرناپذیری همسر»، «انتظار ذهن‌خوانی از همسر » و «باور به تخریب کننده بودن مخالفت»، در زنان متقاضی طلاق بیش از سایر زنان است» (ادیب راد، 1384، 98).
این تحقیق، نقش‌آفرینی جدی باورهای زوجین بر روابط آن‌ها را تأیید می‌کند. باور به «عدم تغییرپذیری همسر»؛ یعنی اعتقاد به عدم قابلیت همسر در تغییر رفتارهای نامطلوبش. این باور، مصالحه با همسر را ناممکن می‌کند. «توقع ذهن‌خوانی» یکی دیگر از باورهای غیرمنطقی زوجین است. طرفینی که چنین باوری دارند انتظار دارند که بدون بیان خواسته‌ها و نظرات‌شان، همسرشان احساسات، افکار و نیازهای آن‌ها را بداند و برآورده کند؛ که انتظار غیرواقع‌بینانه است. باور به «تخریب کننده بودن مخالفت» نیز به معنای تفسیر منفی اختلاف نظرهاست. چنان‌چه تحقیق مذکور نیز نشان می‌دهد چنین باورهایی تقاضای طلاق را افزایش می‌دهد. اصلاح برداشت‌ها و اسنادهای غلط زن و شوهر از رفتار یک‌دیگر، باعث رفع سوءتفاهم، کاهش رنجش‌ها و توجه به جنبه‌های مثبت رفتار یک‌دیگر میشود.
بازسازی باورهای غیرمنطقی اهمیت زیادی دارد. این باورها ممکن است ریشه در سنّت و فرهنگ گذشته داشته باشد. چنان‌چه نتایج تحقیق دیگری در کشور نشان می‌دهد، در بین باورهای غلط، خطای «کنترل بیش از حد مرد توسط زن» و «سرزنش شدن زنان توسط شوهران»، بیش از سایر باورها در بین زوجین ایرانی وجود دارد. در تبیین این نتیجه چنین برداشت میشود که شرایط تربیتی و فرهنگی جامعه‌ی ما به گونه‌ای است که غالب افراد، زنان و مادران را مسئول تمام اتفاقات و تغییرات در خانواده می‌دانند. این نگرش ریشه در این باور دارد که زن و مادر می‌تواند و باید شوهر و فرزند خود را تغییر دهد و کنترل خود و دیگران را در دست داشته باشد. بر اساس نتایج این تحقیق، احتمال خطای شخصی‌سازی و کنترل در زنان بیش‌تر و در مقابل، عمل سرزنش توسط مردان (در صورت بروز هر ناهنجاری) و عدم پذیرش مسئولیت در مردان به دلیل شرایط تربیتی رایج‌تر است. اگر چه تغییر باورها به آسانی امکان‌پذیر نیست امّا آموزش مهارتهای شناختی، تأثیرات مثبتی بر روابط زوجین دارد. آموزش مهارتهای شناختی و تغییر تفکرات غیرواقع‌بینانه، تأثیرات مثبتی بر رضامندی زناشویی و اصلاح تفکرات غیرواقع‌بینانه داشته است. (نیک‌خواه، آقامحمدیان،1383، 160)
مهارت ارتباطی
عمق ارتباط دو فرد به توانایی آن‌ها در انتقال روشن، صحیح و مؤثر افکار، احساسات، نیازها و خواسته‌های‌شان بستگی دارد. مهارتهای ارتباطی شامل صحبت کردن، گوش دادن و ارتباط غیرکلامی است. مهارت «صحبت کردن»، شامل توانایی در «بیان احساس»، «ابراز خواسته و نیاز» و«طرح انتقاد و شکایت» به شکل اصولی است. مهارت «گوش دادن»، اصول گوش دادن هم‌دلانه به احساسات، نیازها و انتقادها را به همسران می‌آموزد. مهارت «غیرکلامی» عبارت است از پژواک بدنی مناسب، هنگام برقرای ارتباط همسران با هم.
تأثیر مهارتهای ارتباطی بر روابط زناشویی، به عنوان «تعیین کننده‌ی اصلی» رضایت و سازگاری زناشویی در پژوهش‌های متعددی بررسی شده است. نتایج بدست آمده از این پژوهشها بدین ترتیب است که «توان‌مندی زوجین در مهارت گوش‌دادن، صحبت کردن و مهارت غیرکلامی ارزیابی و سپس میزان رضایت آن‌ها از زندگی زناشویی بررسی شده است. این تحقیقات رابطه‌ی مستقیم بین مهارتهای ارتباطی همسران و رضایت‌مندی آن‌ها از رابطه با همسر را به اثبات رسانده‌اند» (hawkins , 2004: 53 ).
نتایج تحقیقی در ایران در زمینه بررسی مشکلات مربوط به صمیمیت زوجین و تأثیر درمان مشکلات ارتباطی بر صمیمیت، نشان داد که درمان روابط توانسته است مشکلات مربوط به عدم توافق، علاقه، محبت و تعهد زوجین را بهبود بخشد (عرفانی اکبری، 1378، 132).
مهارت حل تعارض
مشکلات و تعارض‌های حل نشده، اغلب باعث تقابل منفی در روابط زناشویی و بروز احساسات و نگرش‌های منفی در همسران میشود. بنابراین، یادگیری مهارتهای حل مسأله و حل تعارض، پیامدهای منفی اختلاف سلیقه و اختلاف نظر را کاهش می‌دهد. لازمه‌ی تبحر همسران در مهارت حل تعارض، کسب مهارتهای شناختی، ارتباطی و رفتاری است. این مهارت‌ها علاوه بر کاهش زمینه‌های تعارض، به مدیریت و حل تعارض نیز کمک می‌کنند.
مهارت رفتاری
مهارتهای رفتاری یعنی انجام رفتارهایی که موجب ایجاد احساس خوشایند و هیجان مثبت در همسر میشود. این مهارت‌ها، منجر به مبادله‌ی رفتارهای مثبت و کاهش رفتارهای منفی طرف مقابل میشود. افزایش تبادلات رفتاری مثبت، نیازهای عاطفی- روانی همسران را ارضا می‌کند و باعث ایجاد احساس مثبت در آن‌ها نسبت به یک‌دیگر میشود.
درگیر شدن با مشکلات زندگی و نیز کم‌اهمیت پنداشتن لزوم کسب مهارتهای رفتاری، از عواملی است که به کاهش تقویت کننده‌های رفتاری کمک می‌کنند. از سوی دیگر، بروز تعارضات و حل نکردن آن‌ها، باعث افزایش دل‌خوری و احساسات منفی و در نتیجه عدم تمایل به انجام رفتارهای خوشایند میشود.
رفتارهای خوشایند طیف گسترده‌ای دارد از قبیل: انجام خدمتی به همسر، دادن هدیه، رفتار یا گفتار مثبت غیرمنتظره و... غیره . تجهیز زوجین به مهارتهای رفتاری در وهله‌ی اول نیازمند شناخت جنس مخالف و در مرحله‌ی بعد نیازمند شناخت روحیات و خواسته‌های همسر است. مهارتهای رفتاری نظیر تهیه‌ی غذای مطبوع برای همسر، هدیه دادن، تقدیم گل، نوشتن پیام‌های مثبت و عاشقانه و... غیره شاید در ظاهر امر از امور پیش پا افتاده محسوب شود؛ ولی آثار تربیتی ویژه‌ای دارد. برای مثال در روایات تأثیر هدیه در کینه‌زدایی مورد توجه قرار گرفته است. هرگاه فردی کینه‌ی همسرش را در دل داشته باشد، امید به سازگاری آن‌ها و ایجاد آرامش در محیط خانواده از بین می‌رود، چه بسا تقدیم هدیه، آن‌چنان معجزه کند که کینه‌ی دیرینه از رابطه رخت بربندد. چنان‌چه رسول مکرم اسلام h می‌فرماید: «به یک‌دیگر هدیه دهید تا زمینه‌ساز محبت شما به هم شود. همانا هدیه کینه‌ها را از بین می‌برد» (کلینی،1365، ج5 ، ص144).
مهارتهای رفتاری به تقویت ارتباط عاطفی همسران می‌انجامد و سازگاری میان زوجین را افزایش می‌دهد. عدم آگاهی همسران به مهارتهای رفتاری، به سبک زندگی آن‌ها مربوط است. به نظر می‌رسد در جامعه‌ی ما، رفتارهای لذت‌بخش روزانه‌ی همسران نسبت به یک‌دیگر، جزء عادات تربیتی در رفتار نیست و حتی نگرش‌ها و تعبیرهای منفی (مثل لوس‌بازی یا بچه‌بازی) نیز در مورد این رفتارها وجود دارد. در تبیین این موضوع، عدم شناخت دقیق همسران از یک‌دیگر و تفاوت‌های فردی در تقویت و تنبیه را نباید نادیده گرفت. بسیاری از همسران، نسبت به آنچه برای طرف مقابل تقویت یا تنبیه است، آگاهی ندارند. شاید علت این است که صراحت در بیان خواسته‌ها و انتظارات از همسر، در این فرهنگ‌ها پسندیده نیست و زوجین هم‌چنان به «توقع ذهن‌خوانی» ادامه می‌دهند.
تجهیز همسران به مهارتهای ازدواج، با مطالعه‌ی کتب علمی، دینی و روان‌شناسی تا حدود زیادی ممکن میشود؛ اما از مسئولیت مسئولان و نهادهای فرهنگی در زمینه‌ی آموزش مهارتهای ازدواج به زوجین و به‌ویژه جوانان در سن ازدواج، نمی‌کاهد.
منابع:
- برنشتاین، فلیپ و مارسی برنشتاین، (1380) روش‌های درمان مشکلات زناشویی، ترجمه: حسن توزنده جانی و نسرین کمال‌پور، مشهد، مرندیز.
- کلینی، محمد بن یعقوب، (1365ق) الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
- ادیب راد، نسترن،(1384) بررسی رابطه‌ی باورهای ارتباطی با دل‌زدگی زناشویی، فصل‌نامه‌ی تازه‌ها و پژوهش‌های مشاوره، ج4، شماره‌ی 13.
- عرفانی اکبری، معصومه، (1387) بررسی مشکلات مربوط به صمیمت زوجین و تأثیر ارتباط درمانی زوجین بر آن، پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه الزهرا.
- نیک‌خواه، ز، و آقامحمدیان، ع، (1383) بررسی میزان اثربخشی آموزش گروهی مهارتهای شناختی- رفتاری بر رضایت‌مندی زناشویی، نخستین کنگره‌ی آسیب‌شناسی خانواده، تهران، دانشگاه شهید بهشتی.
-Hawkin,s Alue. (2004). Acomprelensie framework for marriage education family Relations. vol. 53Iss. 5 Octobr
)