کارشناس ‌ارشد مهندسی صنایع غذایی

این شماره: ویتامین D

ویتامین D ویتامین محلول در چربی است که برای رشد و نمو و نیز برای ساختن استخوان‌ها و دندان‌ها به صورت طبیعی مورد نیاز است. این ویتامین بر اثر تابش آفتاب و در پوست بدن شناخته می‌شود. تابش خورشید به پوست بدن (از گردن به پایین) موجب ساخته شدن ویتامین D می‌شود. از اهم وظایف این ویتامین می‌توان به افزایش جذب کلسیم، فسفر و عامل آنتی‌راشیتیک (ضد نرمی استخوان‌ها) اشاره کرد. ویتامین D در تبدیل نسج غضروفی به استخوان دخالت دارد.

عوارض کم‌بود ویتامین D

در صورت عدم تأمین احتیاجات بدن از نظر ویتامین D بیماری نرم استخوانی بروز می‌کند که در کودکان به «راشیتیسم» و در بزرگ‌سالان به «استئومالاسی» معروف است. در این بیماری، غضروف انتهایی استخوان‌های بلند به رشد خود ادامه می‌دهند، در حالی که عمل رسوب کلسیم و فسفر و استخوانی شدن صورت نمی‌گیرد. در این صورت، مچ دست و پا و مفصل‌های زانو متورم و دردناک می‌گردند. به‌علاوه، در محل اتصال دنده‌ها به استخوان جناغ سینه برآمدگی‌هایی پدیدار می‌گردند که مجموعه‌ی آن‌ها به شکل یک تسبیح درآمده و به نام «تسبیح راشیتیسم» نامیده می‌شود. به‌دلیل این‌که استخوان‌ها دارای املاح کم‌تری هستند، وزن را تحمل نمی‌کنند و انحنا می‌یابند.

علاوه بر علایم فوق، رشد اطفال مبتلا به این بیماری متوقف شده و مفاصل آن‌ها دردناک می‌گردد و چون عضلات شکم این اطفال دارای استحکام کافی نیست، شکم آن‌ها نیز برآمده است. هم‌چنین رشد دندان‌های اطفال مبتلا به این بیماری، متوقف شده و در مقابل پوسیدگی مقاومت کافی ندارند.

چنان‌چه رژیم غذایی افراد بالغ، فاقد ویتامین D و فسفر کافی باشد استخوان‌ها نرم شده و تغییر شکل می‌دهند. این بیماری در افراد بالغ به نام استئومالاسی یا راشیتیسم بالغین نامیده می‌شود. خوش‌بختانه میزان مورد نیاز این ویتامین در افراد بالغ ناچیز است و به‌همین دلیل، این بیماری در آنان به‌ندرت مشاهده می‌شود. استئویروز یا پوکی استخوان، یکی از بیماری‌های دیگری است که بسیاری از سال‌مندان به‌خصوص خانم‌ها بدان مبتلا می‌شوند. در این بیماری، استخوان از داخل تخلیه می‌شود و املاح استخوانی کاهش می‌یابد. عامل اصلی تأثیرگذار، تغییرات هورمونی بدن است. در این بیماری، میزان ویتامین D کاهش می‌یابد؛ ولی درمان با مصرف این ویتامین تأثیر چندانی ندارد. تنها می‌توان توصیه کرد برای پیش‌گیری از ابتلا، از دوران جوانی، میزان کافی کلسیم و فسفر به همراه ویتامین D مصرف شود.

مسمومیت ویتامین D

مصرف مقادیر زیاد ویتامین D به مدت طولانی ممکن است موجب هیپرویتامینوز و یا مسمومیت با این ویتامین گردد. ضعف، بی‌اشتهایی، سستی و رخوت، سردرد، تهوع، اسهال، استفراغ از علایم ابتدایی هیپرویتامینوز D بوده که در مراحل پیش‌رفته به بروز اختلالاتی در اعضای مختلف بدن، از جمله اختلال در اعمال کلیوی، به‌وجود آمدن سنگ‌های کلیوی و فشار خون بالا می‌تواند منجر گردد.

منابع غذایی ویتامین D

غنی‌ترین منابع ویتامین D ، روغن کبد ماهی، ماهی‌های چرب مانند ماهی آزاد، کپور، قزل‌آلا و ساردین هستند. زرده‌ی تخم‌مرغ، گوشت، شیر و کره نیز حاوی مقادیر کمی ویتامین D هستند. منابع غذایی گیاهی، منابع فقیر این ویتامین به‌شمار می‌روند. شیر غنی شده با ویتامین D نیز می‌تواند بخشی از نیاز روزانه به این ویتامین را تأمین کند. در عین حال، بخشی از ویتامین D موجود در شیر غنی شده اگر در معرض نور آفتاب قرار گیرد، از دست می‌رود.

اغلب متخصصین، دریافت مقدار ده میکروگرم ویتامین  Dدر روز را از طریق مواد غذایی توصیه می‌کنند که برای دوره‌های بارداری و شیردهی نیز کفایت می‌کند.

تداخل ویتامین D

- از مصرف روغن‌های معدنی همراه با مکمل ویتامین D خودداری کنید؛ زیرا با جذب این ویتامین تداخل می‌کنند.

- از مصرف بیش از حد داروهای آنتی‌اسید باید خودداری شود؛ زیرا آن‌ها با جذب ویتامین D تداخل می‌کنند. اگر فردی دچار ناراحتی معده است، در مورد مصرف آنتی‌اسید باید با پزشک خود مشورت کند.

- داروهایی مانند کورتیزون و سایر داروهای استروئیدی نیز با جذب ویتامین D تداخل می‌کند.

- در مصرف داروهای دیورتیک نیز باید مراقب بود؛ زیرا این داروها نسبت ویتامین D به کلسیم را در بدن به هم می‌زنند.

تذاکرات

1. برای تأمین ویتامین D به طور طبیعی، به‌ویژه برای زنان، سه بار در هفته و هر بار حداقل به مدت پانزده دقیقه در معرض تابش نور مستقیم خورشید قرار بگیرید. برای این کار قبل از ساعت ده صبح و بعد از دو بعدازظهر بیرون بروید؛ ولی بین ساعات جلوی آفتاب نروید؛ چون شدت تابش اشعه‌های خورشید زیاد است.

2. خورشید زمستان ممکن است قدرت کافی را برای ساخت ویتامین D مورد نیاز نداشته باشد، به‌خصوص در مناطقی از زمین که طول مدت روز در آ‌ن‌جا کوتاه است.

3. کلسیم و ویتامین D به همراه هم، تراکم استخوانی را در زنان پس از سن یائسگی افزایش می‌دهند.

4. ویتامین D اغلب برای غنی کردن غذاهایی مانند شیر و غلات صبحانه به کار می‌رود.

5. انواع مکمل‌های ویتامین D به‌صورت قرص و کپسول در بازار دارویی موجود است، مانند همه‌ی مکمل‌ها باید مکمل‌های ویتامین D نیز درجای خنک، خشک و دور از رطوبت و نور مستقیم خورشید نگه‌داری شود. ویتامین D به دو شکل ویتامین D2 و D3 عرضه می‌شود که ویتامین D3 تأثیر قوی‌تری دارد.

منابع

- انصار، شراره، غذادرمانی، تهران، انتشارات زرین مهر، 1388.

- حلم سرشت، پریوش؛ دل‌بیشه، اسماعیل، بهداشت مواد غذایی، تهران، انتشارات چهر.

 - مظلوم، زهره و همکاران، ویتامین‌ها و مواد معدنی، تهران، واحد آموزش بهداشت مرکز بهداشت، 1383.