گشت و گذاری در پرواز زنان خلبان در ایران و جهان
«زنان هم می‌توانند خلبان شوند؟» این سؤالی است که همه‌ی دختران عاشق پرواز به ذهن و زبان می‌آورند؛ اما پاسخ‌های سلیقه‌ای باعث می‌شود شور پرواز، جوانه نزده بخشکد. گرچه مشکلات به‌حدی است که زنان را پشیمان کند.
«خدیجه صیفی»، 29 ساله، خلبان هواپیماهای فوق‌سبک و دانشجوی دوره‌ی خلبانی هواپیماهای مسافربری است. این زن خلبان کرمانشاهی می‌گوید: «یک‌روز به‌سراغ یکی از مسئولین استانداری کرمانشاه رفتم تا از او کمکی، حتی در قالب وام برای ادامه‌ی تحصیلم بخواهم که او در پاسخ، نامه‌ام را پس داد و گفت: «خانم! برو شوهر کن و بشین خانه، زن را چه به پرواز و خلبانی!»
در حال حاضر در کشور تنها نُه زن در دانشکده‌ی خلبانی وابسته به سازمان هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران مشغول تحصیل هستند و «خدیجه صیفی» یکی از آن‌هاست. او هم‌چنین مدعی دریافت دعوت‌نامه‌های متعدد از دانشکده‌های خلبانی کشورهای اروپایی و آمریکایی شده و تاکنون بارها با او تماس گرفته‌اند، اما به‌خاطر عشقی که به آب و خاک وطن دارد هرگز به این دعوت‌نامه‌ها پاسخی نداد. گلایه‌ی او این است: «تاکنون بارها به مسئولین استان گفته‌ام که حداقل به من کاری بدهید تا بتوانم هزینه‌های تحصیلم را کسب کنم؛ اما گویا از این‌که یک زن بخواهد خلبان شود، خوش‌شان نمی‌آید و مایل‌اند که زن‌ها فقط خانه‌داری کنند.»
تاریخچه‌ی خلبانی زنان در جهان و ایران
پرواز زنان از سال ۱۷۸۴ با بالون آغاز شد. در سال ۱۷۹۸، «جین لابروسه» اولین زنی بود که به‌تنهایی یک طیاره را هدایت کرد؛ اما در 22 اکتبر سال 1909، نام نخستین خلبان زن در تاریخ پرواز ثبت شد. هرچند بیش از یک قرن از این تاریخ می‌گذرد، می‌توان گفت هدایت ماشین پرنده، هم‌چنان شغلی مردانه باقی مانده است. از تولد ماشین پرنده شش‌سال بیش‌تر نگذشته بود که «الیزه دلا روشه» خلبان زن فرانسوی نام خود را در تاریخ پرواز ثبت کرد. سه‌سال بعد «ملی بسه» آلمانی هم آزمون خلبانی را با موفقیت پشت‌سر گذاشت. «هانا رایتش» نخستین خلبان زن آلمانی بود که در جریان جنگ جهانی دوم موفق به دریافت صلیب شجاعت شد.
«آملیا ارهارت»، دختری اهل کانزاس‌سیتی آمریکا با حمایت همسرش، تبدیل به اولین زن خلبانی می‌شود که به‌تنهایی طول اقیانوس آتلانتیک را طی می‌کند. فیلم سینمایی «آملیا» محصول سال ۲۰۰۹ کانادا و آمریکا، براساس زندگی او ساخته شده است.
در 1953، زنی به‌نام «ژاکلین کوکران» نخستین خلبان زنی شد که هواپیمایی را به‌سرعت مافوق صوت رساند، دیوار صوتی را شکست و به باشگاه مافوق‌صوتی‌ها که پیش از آن فقط مردانه بود پیوست. وی نخستین زنی بود که اولین پرواز هواپیمای جنگی را بر فراز اقیانوس اطلس انجام داد. در اوایل جنگ جهانی دوم، کوکران به‌عنوان تکنسین در ترابری هوایی انگلیس به‌خدمت پرداخت.
«بسی کلمن»، اولین زن سیاه‌پوستی که قصد داشت گواهینامه‌ی خلبانی خود را دریافت کند، در آمریکا با دشواریهای فراوانی روبه‌رو شد؛ لذا به فرانسه سفر کرد. برای تحصیل باید ابتدا زبان فرانسوی میآموخت و برای آموختن پرواز به مکان‌های بسیار دوری میرفت.
«ثریا صالح» بیست‌ساله و «معصومه حسینی» 21ساله، دو خلبان زن افغان هستند که آموزش خلبانی را با موفقیت پشت سر گذاشتند. آنان که تجربه‌ی 204ساعت پرواز با بالگرد نظامی را دارند، تصور نمی‌کردند در بازگشت به افغانستان فراموش شوند. آن‌ها از نشستن در خانه ناراحت هستند و می‌گویند برای پیش‌رفت کشورشان خیلی تلاش کرده‌اند و دوست ندارند خانه‌نشین باشند.
در ایران نیز سال 1318 باشگاه خلبانی تأسیس شد و هفت زن ثبت‌نام کردند. نام «ساساندخت ساسانی» به‌عنوان جوان‌ترین دخترِ خلبان ایرانی و نام «اکرم منفرد» به‌عنوان اولین زن ایرانی خلبان جت نیز ثبت شده است.
بعد از پیروزی انقلاب، بسیاری از زنان خلبان حذف شدند و آموزش متوقف گردید. از سال ۱۳۷۲ به‌بعد ورود دانشجو و آموزش به خانم‌ها دوباره احیا شد. نام «شهلا ده‌بزرگی» به‌عنوان اولین خلبان زن جت در ایران ثبت. وی در سال ۱۳۵۵ «سلو» (اولین پرواز خلبان به‌تنهایی و بدون مربی) شد و گواهینامه‌ی خلبانی بازرگانی را گرفت و در باشگاه خلبانی، معلمی را برگزید. او می‌گوید: «کارم خیلی سنگین بود؛ ولی پیش‌رفت زیادی نداشت. سایر همکاران مرد که به ایرتاکسی یا ایرسرویس رفتند در حال حاضر در پرواز می‌کنند، با این‌که سابقه‌ی خدمت‌مان یکی است، آن‌ها خیلی‌زیاد پیش‌رفت کردند . » او که برادرش هنگام دفاع از میهن به شهادت رسیده است، می‌گوید: «در زمان جنگ، در باشگاه خلبانی در مقام معلم خدمت می‌کردم و با نیروی هوایی مشترکاً پروازهایی را انجام می‌دادیم. در واقع، پرواز دیده‌بان را انجام می‌دادیم . من‌هم پابه‌پای آقایان پرواز می‌کردم و ساعت پرواز جنگی‌ام هم‌سان با بقیه است. ما به اهواز، اصفهان، دزفول، شیراز و ... پرواز می‌کردیم و مأموریت‌مان را انجام می‌دادیم. آن‌زمان احساس ترس نداشتیم؛ و همه با دل‌و‌جان می‌خواستیم به مملکت خدمت کنیم. آن روزها علاوه بر این‌که معلم بودم در مقام معاون آموزش عملیات باشگاه خلبانی هم فعالیت می‌کردم. وقتی وضعیت قرمز می‌شد و ما در آسمان بودیم، چه خانم و چه آقا طبیعی بود که بترسیم. ترس از اصابت موشک، هواپیماهای دشمن، خود مشکلات پرواز و ... همه خطرآفرین بودند؛ ولی در آن شرایط، باید انجام وظیفه می‌کردیم. گاهی به‌قدری پرواز می‌کردیم که وقتی پیاده می‌شدم، احساس می‌کردم می‌خواهم زمین بخورم . »
«بهاره بزرگ‌زادگان» از خلبانان جوان شرکت هواپیمای ماهان، فارغ‌التحصیل رشته‌ی الکترونیک دانشگاه آزاد تهران، در سال ۸۳ توانست پرواز کند. وی مدارک خلبانی خود را گرفت و مدت‌ها معلم خلبان بود تا آن‌که توانست به‌عنوان کمک‌خلبان قرار گیرد.
نگاهی به کار چند خلبان زن ایرانی
جوان‌ترین خلبان ایران، «سمیرا نوروزی» با مدرک هوانوردی، کمک‌خلبان هواپیمایی نفت، متولد سال ۱۳۶۴ است که از 12سالگی با گلایدر پرواز می‌کرد. وی در 15 سالگی جوان‌ترین دختر خلبان ایران شد و در رشته‌ی هوانوردی در دانشگاه مشغول به‌تحصیل شد. اگر ده زن و ده مرد متقاضی آموزش باشند، اولویت با مردان است. این روند باعث شد که او برای کوتاه کردن زمان آموزش و انتظار برای پرواز از کشور خارج شود و در مجمع‌الجزایر فیلیپین پرواز کند.
«نیکو سادات جلالی» دارای مدرک کارشناسی زبان و ادبیات و گواهینامه‌های خلبانی PPL وCPL است. او در نوزده‌سالگی مشغول تماشای یک برنامه‌ی تلویزیونی بود که در آن خانم خلبانی به‌نام «شمس» در باره‌ی خلبانی توضیح می‌داد. او در آموزشگاه خلبانی ثبت‌نام کرد، و برای گذراندن کلاس‌های خلبانی به غرب تهران و برای پرواز به فرودگاه پیام در کرج رفت. او در حال حاضر علاوه بر ترجمه، تدریس می‌کند.
«نوشین حدیدیان‌مقدم» فارغ‌التحصیل رشته‌ی مهندسی عمران و شاغل در مدیریت بحران استان زنجان نخستین بانوی زنجانی است که هدایت پرنده‌ی آهنین را در دست گرفت. او با بیان این‌که متأسفانه ورود به عرصه‌ی خلبانی هواپیماهای شکاری برای بانوان ممنوع است و فضایی برای آن تعریف نشده است، می‌گوید: «علاقه‌ام به این نوع از هواپیماها به‌دلیل دقت بالا و کاربرد سیستم‌های پیش‌رفته‌ی آن‌هاست که مهارت خلبان را به‌چالش می‌کشد. مرکزیت این رشته به‌دلیل امکانات بالای آموزشی و تعدد فرودگاه‌ها بیش‌تر در تهران است؛ ولی در شهرهای بزرگی چون اصفهان، شیراز، یزد و کرمانشاه مراکز و فرودگاه‌های آموزشی معتبر در حال فعالیت هستند و متأسفانه در زنجان به‌رغم وجود فرودگاه، بخش جداگانه‌ای برای آموزش، تعمیر و نگه‌داری هواپیماهای فوق‌سبک، سبک و آکروباتیک با قدرت مانورپذیری بالا وجود ندارد. .
در سال 1389، اولین دختر نوجوان بسیجی، اولین پرواز عملیاتی خود را با هواپیمای فوق‌سبک جایروکوپتر بر فراز تهران انجام داد. «فاطمه فتحی‌نژاد» با بیان این‌که علاقه‌ی زیادی به تحصیل در رشته‌ی هوا فضا دارد، گفت: «خلبانی را تا پرواز با هواپیماهای پهن‌پیکر ادامه می‌دهد... بسیجی کار را خسته می‌کند؛ اما خود خسته نمی‌شود. وارد این عرصه شدم چون معتقدم زنان نیز باید خلبانی را یاد بگیرند.»
مشکلات آموزش زنان باعث می‌شود تا آن‌ها به خارج از کشور روی بیاورند. «شهلا دهواری»، دختر جوان بلوچ، اولین زنی است که موفق به اخذ مدرک خلبانی خصوصی از مدرسه‌ی آموزش پرواز امارات در سال 1391 شد. شهلا دهواری می‌گوید: «وقتی فهمیدم در امارات چنین دانشگاهی وجود دارد تصمیم گرفتم به‌محض پایان مقطع دبیرستان به این دانشگاه ملحق بشم... ما می‌توانیم هواپیمایی اجاره کنیم و به ایالت‌های دیگر امارات، مثل ابوظبی و العین پرواز کنیم ولی حق نداریم از خاک امارات خارج شویم، چون هواپیما اجاره‌ای است. اگر هواپیما متعلق به خودم بود می‌توانستم از خاک امارات هم خارج شوم.»
در حال حاضر، کم‌تر از بیست خلبان زن در ایران وجود دارد. خانم «ده‌بزرگی» بازنشسته شد و اکنون مدیر عامل یک شرکت هواپیمایی است. خانم «بخشی» با دو خانم دیگر در ماهان فعال هستند. اما خانم «شمس» اولین خلبان خانمی است که وارد لاین شد و چندین سال است که پرواز می‌کند. خانم «نوروزی» هم در شرکت نفت است . شرکت هواپیمایی آسمان و نفت نیز هرکدام یک خلبان خانم دارند . بقیه‌ی خلبانان زن، معلم هستند و یا در رشته‌ای دیگر فعالیت دارند.
«سمیرا نوروزی» از سال 1385 برای کار به چند شرکت هواپیمایی کشور رفته است، می‌گوید: «در حالی که در کشورهای عربی، اروپایی و آمریکایی شرایط استخدام را آسان‌تر می‌گیرند، در ایران اولویت‌ها را به خلبانان بازنشسته‌ی نیروی هوایی، روس، ترک، بلغار و اگر جایی ماند، برای استخدام به پسران می‌دهند و در این میان خلبانان زن بدون کار می‌مانند.»
برخی عدم به‌کارگیری زنان را در سیستم بدنی آن‌ها می‌دانند و می‌گویند وقتی در شرایط اضطراری، سیستم هیدرولیک هواپیما اشکال پیدا می‌کند، کنترل فرمان‌ها به‌سختی صورت می‌گیرد و به نیروی فیزیکی قوی نیاز دارد. زنان چون از جثه‌ی ظریف‌تری برخوردارند از عهده‌ی این امر برنمی‌آیند. «علی‌اکبر گل‌رو»، رئیس پژوهشکده‌ی استاندارد و حقوق دانشکده‌ی هوا و فضا می‌گوید: «خلبانی نیاز به دقت بالایی دارد و دقت و ظرافت زنان در انجام امور از مردان هم بیش‌تر است. در کارخانه‌ها، برای تولید قطعات حساس الکترونیک از زنان استفاده می‌شود؛ زیرا به‌طور ذاتی، امور را باظرافت بیش‌تری انجام می‌دهند. زنان خلبان به‌دلیل نداشتن تجربه‌ی لازم هنوز نتوانسته‌اند جایگاه خود را در خطوط هوایی کشور پیدا کنند. هر کاپیتان مسافربری باید حداقل بالای هفت، هشت سال تجربه‌ی کاری داشته باشد و زنان با توجه به آن‌که تازه شروع به کار کرده‌اند تجربه‌ی پروازی لازم را ندارند.»
اولین‌های پرواز زنان
در این میان، زنان پیشتازی هم وجود دارند که علاوه بر علاقه، به پیش‌رفت کشور می‌اندیشند.
دختر ایرانی تنها مهندس پرواز زن در جهان: «فهیمه احمدی» در زمینه‌های هوانوردی، رشته‌ی مهندسی پرواز و دوره‌های زمینی خلبانی و دیسپچری آموزش‌های لازم را دیده است و دارای تجربه‌ی پرواز با چتر (پاراگلایدر) و گلایدر است. کسی که امروز در جایگاه تنها مهندس پرواز زن در جهان، نبض زندگی صدها مسافر را در میان دستانش می‌گیرد و آن‌ها را به‌سلامت به مقصد می‌رساند. او می‌گوید: «ذاتاً اهل هیجان هستم و پرواز را از کودکی دوست داشتم. درست کردن بادبادک، بهانه‌ای بود تا لذت پرواز را از نزدیک لمس کنم.»
اولین خلبان زن افغان: «لطیفه نبی‌زاده» و خواهرش «لالیوم» با وجود شرایط نامساعد و سخت زندگی در افغانستان توانستند با حمایت خانواده‌ی خود به‌ویژه پدرشان که بسیار در این زمینه به دو دخترش یاری رساند، حرفه‌ی خلبانی را برگزیدند. آن‌ها بارها و به دلایل پزشکی در پذیرش مدرسه‌ی نظامی افغانستان مردود شدند؛ اما در نهایت، به‌تأیید یکی از پزشکان غیرنظامی در سال 1989 میلادی به این مدرسه پیوستند و به‌عنوان اولین زنان خلبان در تاریخ نیروی هوایی افغانستان مطرح شدند، در‌حالی‌که بسیاری از مردان هم‌کلاسی، همواره از حضور آن‌ها در کلاس‌ها ناراضی بودند. او می‌گوید: «ما به رفتار آن‌ها اهمیت نداده و به اهداف خود فکر می‌کردیم تا با تلاش و انرژی بیش‌تر، آن‌ها را تحقق بخشیم.»
نوع برخورد با او و خواهرش متفاوت از سایر فارغ‌التحصیل‌ها بود. در زمان جنگ، برخی مناطق امن بودند و در برخی دیگر شورش و درگیری برپا بود و در اوایل کار به ایشان در مناطق امن اجازه‌ی پرواز داده می‌شد. در سال 1996 میلادی کابل به‌دست نیروهای طالبان افتاد و لطیفه و خواهرش به مزارشریف منتقل شدند . لطیفه پس از به‌دنیا آوردن فرزندش، به‌ناچار او را در مأموریت‌ها همراه خود می‌برد. در واقع، دخترش در هلی‌کوپتر بزرگ شده و از 2ماهگی با وی پرواز کرده است. فرزند نبی‌زاده از حرفه‌ی مادرش احساس غرور می‌کند و مانند مادرش شیفته‌ی آسمان است. مادرش آرزو دارد که او اولین زن فضانورد افغان شود.
اولین زن خلبان لیبیایی: کلثوم ابوسیفی، اولین خلبان زن مسلمانِ خط هواپیمایی دولت لیبی است. مسافران خط هواپیمایی الافریقیه به‌محض ورود به هواپیمای ایرباس، نخستین خلبان زن لیبی به آن‌ها خوشامد می‌گوید. وقتی مسافران صدای کاپیتان کلثوم البوسیفی را می‌شوند، با چهره‌ای مضطرب روی صند‌لی‌های‌شان جابه‌جا می‌شوند. به‌خصوص اگر این مسافران، مرد باشند، نگرانی‌شان دو چندان خواهد شد. برای این زن در آن‌لحظه که هواپیما پهنه‌ی آسمان را می‌پیماید، تنها چیزی که اهمیت دارد، هدایت هواپیما و امنیت جان مسافرانش است و زمانی که وارد خانه می‌شود دیگر خبری از کاپیتان البوسیفی نیست.
اولین زن خلبان در عربستان سعودی: کاپیتان هدی، نخستین زن سعودی است که به‌تازگی به‌عنوان خلبان با یکی از شرکت‌های هواپیمایی عربستان، قرارداد فعالیت امضا کرد. این در حالی است که زنان در عربستان سعودی هم‌چنان با محدودیت‌های بسیاری روبه‌رو هستند که از آن جمله می‌توان به ممنوعیت رانندگی اشاره کرد.
اولین زن با هواپیمای جنگنده: «صبیحه گوکچن» خلبان زن اهل ترکیه، اولین خلبان زن هواپیماهای جنگنده در جهان است. او یکی از هشت کودکی بود که مصطفی کمال آتاترک، رهبر وقت ترکیه، آن‌ها را به فرزندخواندگی پذیرفته بود. فرودگاه بین‌المللی صبیحه گوکچن در منطقه‌ی آسیایی استانبول به یاد او نام‌گذاری شده است.
اولین خلبان زن محجبه جنگنده‌ی پاکستان: «عایشه فاروق» بر تمامی موانعی که در برابر جنس مؤنث در مشاغل سخت، مانند خلبانی جت‌های جنگنده بوده فائق آمده و اکنون به اولین زن خلبان نظامیِ پاکستانی تبدیل شده است. وی تمامی آموزش‌ها، تمرینات و حتی اولین پرواز رسمی خود را در پایگاه نیروی هوایی موشاف پاکستان انجام داده است. او روسریِ هم‌رنگ یونیفورم نظامی‌اش، زیر کلاه مخصوص خلبانی‌اش می‌پوشد.
اولین خلبان جنگی زن در افغانستان: ستوان دوم «نیلوفر رحمانی» 21ساله در کنار هشت خلبان جوان دیگر اردیبهشت امسال در مراسم جشنی در پایگاه هوایی شینداد هرات، به‌طور رسمی فعالیت خود را به‌عنوان خلبانان نیروی هوایی افغانستان آغاز کرد. این خلبانان توسط مدرسانی از نیروی هوایی آمریکا، دوره‌های آموزشی را طی کردند.
اولین خلبان زن اف 16 نیروی هوایی امریکا: سرهنگ «جکی پارکر»، اولین خلبان زن امریکایی است که به‌عضویت اسکادران اف 16 نیروی هوایی ایالات متحده‌ی امریکا درآمد. وی در هجده‌سالگی در ناسا به‌عنوان یکی از پرسنل کنترل‌کننده‌ی عملیات مشغول به‌کار شد. در حال حاضر، او اولین خلبان زنی است که بیش از 3000ساعت پرواز با انواع جنگنده، بمب‌افکن، سوخت‌رسان، و ترابری را در کارنامه‌ی خویش دارد.
اولین زن خلبان معلول: نمونه‌ی جالب دیگر در میان خلبانان زن، دختری آمریکایی به‌نام «جسیکا کاکس» است که موفق شد از انجمن هواپیمایی آمریکا گواهینامه‌ی خلبانی خود را گرفته و عنوان بهترین خلبان زن بدون دست آمریکا را به‌خود اختصاص دهد. این دختر 25ساله‌ی آمریکایی از کودکی بدون دست متولد شده؛ اما بر ناتوانی خود چیره گشت و با شرکت در کلاس‌های آموزش خلبانی در منطقه‌ی تاکسون آمریکا، توانست گواهینامه‌ی خلبانی را از آنِ خود کند.
)