هنر از دیدگاه مقام معظم رهبری

سال‌روز شهادت «مرتضی آوینی»، روز هنر انقلاب اسلامی است. هنر انقلاب اسلامی، سبکِ خاصی از هنر است که در دهه‌ی اول انقلاب شکل گرفت و در دامن ارزش‌ها و باورهای اسلامی و نیز با الهام از مضامین فرهنگی، سیاسی و اجتماعی رشد و توسعه یافت.

هنر انقلاب از دیدگاه‌های متفاوتی مانند سیر تاریخی، ساختار بصری، عملکرد، مشخصات و شیوه‌ی اجرا و... قابل بررسی است. تعهد، اخلاق‌مداری، واقع‌گرایی، توجه به آرمان‌ها، ارزش‌های والای دینی و اسلامی، در خدمت حقایق بودن، دفاع از آرمان‌ها و اصول انقلاب اسلامی، فراهم ساختن زمینه‌ی رشد و هنر مبتنی بر معرفت اسلامی‌، ترویج فضایل اخلاقی- انقلابی و... را می‌توان از ویژگی‌ها و خصوصیت‌های اصلی هنر انقلاب برشمرد.

روز هنر انقلاب اسلامی، بهانه‌ای است تا به دیدگاه‌های رهبر معظم انقلاب در مورد هنر پرداخت. ایشان عنایتی خاص به هنر دارند تا جایی که معتقدند هنر، عزیز و والاست؛ هنر جاودانه است. هنر، عمومی و جهانی است و به قطعه‌ای از زمین و زمان منحصر نمی‌شود. هنر، حقیقتی بسیار فاخر و عطیه‌ای از جانب پروردگار است که مانند هر موهبت الهی دیگری، مسئولیت‌ها و تکالیفی را برای صاحب آن به‌همراه می‌آورد. هنرمند علاوه بر تکالیف ذاتی انسان، به‌علت ویژگی‌های بسیار ممتاز هنر، باید در خصوص قالب و مضمون آثار خود نیز احساس تعهد کند(دیدار مقام معظم رهبری با اصحاب فرهنگ و هنر و اندیشه در 1/5/1380).

ابزارهای هنری، بی‌شک، رساترین، بلیغ‌ترین و کاری‌ترین ابزار ابلاغ و تبلیغ پیام است(سخنانی در مراسم سالگرد تأسیس سازمان تبلیغات اسلامی، 1/4/1366). ایشان هم‌چنین اعتقاد دارند: «پیام انقلاب باید به زبان شعر و هنر که اصیل‌ترین و خالص‌ترین و گیراترین زبان‌هاست منتقل شود. انقلاب در قالب هنر و ادبیات، آسان‌تر و صادقانه‌تر از هرقالب دیگری قابل صدور است»(پیام به پنجمین کنگره‌ی شعر و ادب، 15/2/1364). «زبانی که می‌تواند پیام انقلاب را به اعماق جامعه رسوخ دهد، زبان شعر و ادبیات است، زبان هنر است...»(سخنرانی در کنگره‌ی شعر شاهد در حسینیه‌ی ارشاد، 14/11/1365).

از نظر ایشان کلید پیش‌رفت کشور، به میزان زیادی دست سینماگران است؛ چراکه دست‌اندرکاران هنر فاخر سینما، با توجه به تأثیرگذاری و جهت‌دهی این هنر، می‌توانند با تولیدات خود، روح امید، شوق پیش‌رفت، انگیزه‌ی کار و تلاش، اعتماد به‌نفس و اعتقاد به ارزش‌های اسلامی و ملی را در جامعه ترویج کنند و سهم بزرگ خود را در پیش‌رفت و تعالی کشور ایفا کنند، و یا این‌که با فیلم‌های خود، نسلی ناامید، پشیمان، متکی به بیگانه و تحقیر شده را پرورش دهند(دیدار کارگردانان سینما در 23/3/1385).

اعتلای سینمای کشور، نیازی محسوس است و همه باید این حقیقت را دریابند که هنر مهم و بسیار برجسته‌ی سینما برای کشور، یک نیاز و ضرورت به‌حساب می‌آید(همان). مقام معظم رهبری برای سینما صرفاً کارکردی تفریحی قائل نیستند؛ بلکه آن را واجد بعدی آموزشی می‌دانند، آموزشی که به فصیح‌ترین شکل ممکن صورت بگیرد. ایشان معتقدند که مسئله‌ی جاذبه در فیلم یک نکته‌ی اصلی است و نمی‌توان جاذبه را در فیلم نادیده گرفت. البته واژه‌ی سرگرمی را خیلی واژه‌ی خوبی نمی‌دانیم و به کار هم نمی‌بریم. دل‌مان می‌خواهد هیچ چیزی به آن معنی سرگرم‌کننده ]مطلق [ نباشد، بلکه آگاه‌کننده و هشیارکننده باشد؛ ]چنین اثری [ اگر مجذوب‌کننده هم باشد، هیچ منافاتی ندارد. بنابراین اگرچه از واژه‌ی سرگرمی استفاده نمی‌کنیم؛ اما جاذبه در فیلم یک عنصر اصلی است. یعنی اگر فرض کنیم که فیلمی برترین پیام‌ها را داشته باشد؛ اما جاذبه‌ی لازم را نداشته باشد، گویی هیچ کاری انجام نشده است. مثل این است که انسان در یک اطاق دربسته بنشیند و بهترین مطالب را با بیانی که چندان قابل فهم نیست بیان کند. ]در این میان [ در ذهن عده‌ای اشتباهی وجود دارد که خوب است آن را برطرف کنیم(گفت‌وگو با مقام معظم رهبری در دوره‌ی سوم جشنواره‌ی فیلم فجر در سال ۶۳). ایشان منظور از سینمای اسلامی را در دو مؤلفه خلاصه می‌کنند و می‌فرمایند: ما درباره‌ی اسلامی بودن یک فیلم دو چیز را می‌خواهیم؛ یکی این‌که ارزش‌هایی که آن فیلم تلقین می‌کند ارزش‌های اسلامی باشد، دوم این‌که فیلم با نمودار و نمودهای غیراسلامی همراه نباشد. گاهی می‌شود فیلمی نماز خواندن نشان می‌دهد؛ ولی بازیگران آن فیلم با رفتارشان و با وضع نامناسب نگاه‌شان یک ضدارزش اسلامی را در حقیقت متجلی می‌کنند. یعنی متن محتوا و حاشیه‌ی محتوا هر دو باید اسلامی باشد(گفت‌وگو با مقام معظم رهبری در سومین جشنواره‌ی فیلم فجر، 1363). ایشان در زمینه‌ی وضعیت هنرهای بصری مثل تئاتر و سینما در پیش از انقلاب معتقدند که اواخر دهه‌ی سی و در طول دهه‌ی چهل که تئاتر و سینمای پیش‌رو تدریجاً به گرایش‌های چپ نیز آمیخته شد، جنبه‌ی ضددینی در آن برجسته‌تر و واضح‌تر گشت، دستگاه جبار برای مقابله با رواج اسلام انقلابی هرگرایش ضددینی، هرچند چپ، را تأیید می‌کرد و متقابلاً هرپدیده‌ای را که ممکن بود از رشد عقیده و ایمان اسلامی خبر دهد، زیر فشار می‌گذاشت. در چنین اوضاعی بود که هنر، به‌ویژه هنرهای نوپا از جمله تئاتر و سینما، به‌سمت بیگانگی و نیز ستیزه‌گری با ارزش‌های دینی پیش رفت و بیش‌تر فرآورده‌ها سر ستیز با مذهب نیز داشت(پیام به دومین جشنواره‌ی تئاتر دانشجویان کشور 14/8/1365).

رهبر انقلاب معتقدند اگر جوانان معتقد ما با بهره‌گیری از سوژه ‎های بدیع و بی ‎نظیری که صحنه ‎های انقلاب و جنگ تحمیلی در اختیار آنان قرار داده و نیاز مبرمی که به هنر نمایش احساس می ‎شود، همت خود را صرف تئاتر و سینما کنند و تکنیک و محتوای آن را پیش ببرند، پس از چندی انقلاب اسلامی خواهد توانست برجسته‌ترین آثار هنری در این رشته‌ها را به‌دنیا عرضه کند و بشریت به آثار ارزش‌مندی که در واقع هدایای اندیشه‌ی الهی و اسلامی‌اند، دست یابد و در این میان پیام همین خون‌ها و حکایت پرماجرای ایثارگری‌های رزم‌آوران تاریخ‌ساز اسلام، بهترین موضوع و محتوایی است که به‌کمک هنر و ابزار و تکنیک مناسب آن، رسالت تئاتر در جمهوری اسلامی را به‌نحو شایسته‌ای به انجام می‌رساند. بارها گفته‌ام که هر پیامی، هر دعوتی، هر انقلابی، هر تمدنی و هر فرهنگی تا در قالب هنر ریخته نشود، شانس نفوذ و گسترش ندارد و ماندگار نخواهد بود و فرقی هم بین پیام‌های حق و باطل نیست(گفت‎وگو با اعضای سومین کنگره‌ی شعر و ادب دانشجویان سراسرکشور 27/9/1365).

مقام معظم رهبری در دیدار با هنرمندان بیان کردند که فیلم و سینما، وسیله‌ای بلیغ و تبیین‌کننده‌ای رسا برای ارائه‌ی برترین حقایق عالم؛ یعنی حقیقت دین به‌شمار می‌رود و برای این منظور، دست‌اندرکاران امور سینمایی باید بر توانایی‌های خود بیفزایند(دیدار هنرمندان و دست‌اندرکاران امور فرهنگی و هنری در 3/11/1373).

ایشان با تأکید بر لزوم تقویت ارزش‌های دینی و ملی در آثار سینمایی و توجه اصحاب سینما به برجستگی‌ها و زیبایی‌های تلاش ملت ایران در سه دهه‌ی گذشته، به‌ویژه دوران دفاع مقدس افزودند: در زمینه‌ی دفاع مقدس حرف برای گفتن و سوژه برای به‌تصویر کشیدن بسیار زیاد است که باید این نکات برجسته، استخراج و با زبان هنر و سینما برای نسل امروز روایت شود. مقام معظم رهبری مسئولان فرهنگی و سینماگران را نیز مخاطب قرار می دهد و به آنان گوشزد می‌کند که اهمیت فراوان این هنر و کارآمدی و تأثیرگذاری عمیق آن، مسئولیت سینماگران و تمامی دستگاه‌ها و رده‌های مدیریتی مؤثر در این هنر را کاملاً سنگین می‌کند. اگر یک کارگردان با نیت خدایی فیلمی را ارائه دهد که موجب تقویت ایمان، افزایش انضباط اجتماعی و احساس مسئولیت شود، اجر الهی را نیز کسب خواهد کرد. بدون تردید با شکوفا شدن استعدادها و فعال‌تر شدن دستگاه‌های پشتیبانی‌کننده، می‌توانیم در زمینه‌ی کارهای سینمایی و هنرهای نمایشی به سطح برجسته‌ای در دنیا برسیم.

ایشان در میان هنرها نگاهی خاص و ویژه به‌هنر- صنعت سینما دارند. از نظر ایشان هنر سینما بلاشک یک هنر برتر است؛ یک روایت‌گر کاملاً مسلط، که هیچ روایت‌گری تاکنون در بین این شیوه‌های هنری روایت یک واقعیت و یک حقیقت، تا امروز به این کارآمدی نیامده و یک هنر پیچیده و پیش‌رفته و متعالی(دیدار با کارگردانان سینما در 23/3/1385).

نگاه خاص مقام معظم رهبری به هنرهای بصری مثل تئاتر و به‌خصوص سینما از پراهمیت بودن این پدیده‌ها برای جامعه‌ی انقلابی ما نشان دارد. چراکه به‌واسطه‌ی این ابزارها می‌توان مفاهیم و معانی متعالی و الهی را به‌مخاطبان تشنه‌ی‌ این معنا انتقال داده و از این روزنه‌، هنر متعالی را در خدمت تعالی نفس انسان بگیریم. سینما به‌عنوان هنری فراگیر، نقش مهمی در انتقال پیام‌ها و ارزش‌های والای اسلامی و انسانی در جامعه دارد. سینمای انقلابی ما باید فعالیت خود را دوچندان کند، اکنون وظیفه داریم سینما را در مسیری قرار دهیم که بتواند به‌درستی پیام انقلاب را به‌جهانیان ارائه دهد که این امر بدون محتوابخشی به تولیدات سینمایی میسر نخواهد شد. در حال حاضر، مهم‌ترین دغدغه‌ی رهبری و دلسوزان انقلاب، مبارزه و مقابله با تهاجم فرهنگی دشمن است که باید سینما را برای این مبارزه به سلاح کیفیت و محتوا و تربیت فیلم‌سازان و بازیگران متعهد و خلاق مجهز کنیم تا این روزنه نیز برای همیشه بر معاندان و بدخواهان انقلاب اسلامی بسته شود.