به مناسبت روز جهانی آب
«آب کمیاب می‌شود» این بخشی از پیامی است که دبیرکل سازمان ملل متحد به‌مناسبت 22 مارس، برای روشن ساختن افکار عمومی از وضعیت وخیمی که پیش روی دنیا قرار دارد مطرح و در ذهن خود رؤیای تأمین آب سالم برای کل جمعیت دنیا را دست‌نیافتنی تداعی می‌کند؛ چراکه کمبود ذخایر آب هرروز جدی‌تر می‌شود، زنگ خطر آلودگی آب‌ها به‌صدا درآمده و نبردی سرسختانه شکل گرفته است تا تنها یک گروه، برنده‌ی اصلی استفاده از اندک منابع محدود موجود در کره‌ی زمین باشند. این نبرد اکنون به حدی جدی است که برخی معتقدند تعداد افرادی که در سال‌های آینده به‌دلیل استفاده از آب ناسالم از بین می‌روند، بیش از تلفات جنگ یا سایر خشونت‌ها خواهد بود.
به‌همین دلیل، سازمان ملل متحد روز جهانی آب را که مصادف با 22 مارس یا دوم فروردین ماه است نخستین بار در سال 1992 به‌طور رسمی مطرح کرد. در این کنفرانس از تمام کشورها خواسته شد، تا این روز را به‌عنوان روز ترویج و آگاه‌سازی مردم در مورد آب اختصاص دهند و از طریق پخش و اشاعه‌ی نشریه‌ها و برگزاری کنفرانس‌ها، سمینارها و نمایشگاه‌ها در گرامی‌داشت آن بکوشند.
بحران آب در جهان
با وجودی که سطح وسیعی از کره‌ی زمین را آب فراگرفته است؛ اما تنها 5/2% از منابع آب جهان، آب شیرین بوده و 5/97% باقی مانده را دریاها و دریاچه‌های شور تشکیل می‌دهند. قسمت اعظمی از منابع آب شیرین نیز به صورت یخ در یخچال‌ها و پوشش دائمی برف در کوه‌ها، عملاً غیرقابل مصرف است. ثابت بودن میزان منابع آب، آلودگی و کاهش بارندگی از یک طرف و افزایش مصرف به‌دلیل افزایش جمعیت و تنوع نیازهای آبی از طرف دیگر، جهان را با بحران جدی آب مواجه کرده است؛ به‌طوری که سالانه دو میلیون کودک بی‌گناه در جهان از بی‌آبی تلف می‌شوند. جمعیت جهان سه‌برابر شده؛ ولی مصرف آب شش‌برابر شده است.
بیش از یک میلیارد نفر در دنیا تنها روزانه با کم‌تر از شش لیتر آب زندگی را می‌گذرانند و سالانه بیش از چهار میلیون نفر در جهان، بر اثر عوارض ناشی از مصرف آب آلوده، می‌میرند. بحران آب، شاید در هیچ جای دیگری به‌اندازه‌ی خاورمیانه ابعاد سیاسی و امنیتی نیافته است. براساس آمار فائو در حالی که این منطقه 14% از مساحت کره‌ی زمین را به‌خود اختصاص داده، تنها 2% از منابع آب را در اختیار دارد.
بحران آب در ایران
میزان بارش سالانه در ایران حدود یک‌سوم میانگین بارش جهانى گزارش شده؛ به‌گونه‌ای که سبب شده است تا 84% از مساحت کشور در منطقه‌ی نیمه‌خشک، خشک و بیابانی قرار گرفته و تنها 16% از آن جزء مناطق نیمه‌مرطوب و مرطوب باشد. با این وجود، علی‌رغم آن‌که طبق برنامه‌ی توسعه، متوسط سرانه‌ی مصرف استاندارد در شبانه‌روز باید معادل150 لیتر باشد، ولی متأسفانه 300 لیتر است. مصرف سرانه در بخش خانگی در دنیا به‌طور متوسط 45 متر مکعب است؛ ولی در ایران این رقم نزدیک به دو برابر است.
نقش زنان در مدیریت مصرف بهینه آب
خانواده در جامعه، دارای نقش‌های مختلفی از جمله اجتماعی کردن کودکان است. به‌دلیل تماس مداوم کودکان پس از تولد با خانواده و برای مدتی طولانی، خانواده در شکل‌گیری باورها، ارزشها، نگرشها، هنجارها و عادتهای کودک نقش اصلی را بر عهده دارد. در این میان، مادر از ارکان اصلی تربیت و عامل مهم شکل‌گیری شخصیت رفتاری فرزندان است. شیوه‌های رفتاری فرزندان، انعکاسی از نوع تربیت مادران آن‌هاست؛ از این‌رو، بسیاری از دختران و پسران رفتارهای فردی و اجتماعی، اقتصادی و اخلاقی را از والدین، به‌خصوص از مادران خود می‌آموزند و در موقع لزوم آن‌ها را به‌کار می‌گیرند. یک مادر خوب و فهمیده می‌تواند در خانه، الگوی صحیحی برای مصرف داشته باشد و از مصارف غیرضروری پرهیز کند.
مدیریت آب شُرب به‌خصوص زمانی که منابع آب در محدودیت قرار می‌گیرند، از اهمیت خاصی برخوردار است، در این میان، نقش زنان به‌عنوان نیمی از ظرفیت فعال جامعه و مدیران بالقوه و بالفعلِ فرهنگ‌سازی در جامعه نقش بی‌بدیلی است. آنان با کسب آگاهی‌های لازم در مورد نحوه‌ی مصرف قادر خواهند بود تا هزینه‌های یک جامعه را کنترل کنند و باعث ارتقای سطح مدیریت بهرهوری ملی شوند که این امر از طریق بهینه‌سازی مصرف در خانواده حاصل می‌گردد. مادران به فرزندان خود می‌آموزند که از منابعی که در اختیار دارند به‌طور صحیح استفاده کنند تا در آینده دچار مشکل نشوند. تحقیق‌ها نشان می‌دهد، ترویج فرهنگ مناسب در زمینهی مصرف آب توسط زنان، می‌تواند سالانه باعث صرفه‌جویی 75 هزار لیتر آب به ازای هر خانواده شود .
در سطح بین‌المللی نیز لزوم مشارکت همه‌جانبه‌ی زنان در بخش‌های مختلف جامعه، به‌خصوص فعالیت‌های زیست محیطی و مدیریت منابع آب مورد تأکید قرار گرفته است. از سال 1993 تاکنون، هرسال یک شعار جدید درباره‌ی مسائل حیاتی و حساس آن زمان برگزیده می‌شود تا فعالیت‌های جامعه بر پایه‌ی آن شعار شکل گیرد. بخش امور اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل، دهه‌ی 2005 تا 2015 را با عنوان «آب برای زندگی» معرفی کرده و بر استفاده از مشارکت زنان در فعالیت‌های توسعه‌ی مرتبط با آب متمرکز شده است.
خوش‌بختانه در قانون برنامه‌ی چهارم توسعه نیز به اهمیت و نقش زنان در مدیریت مصرف آب تاکید شده و وزارت نیرو موظف گردیده است تا با توجه به اهمیت نقش بانوان به عنوان فرهنگ‌سازان و نیمی از جمعیت جامعه، برنامه‌ی عمل مشارکت زنان در مدیریت آب را تهیه و به تصویب شورای عالی آب برساند. لذا می‌توان گفت ارتقای مدیریت مصرف آب در کشور بدون مشارکت عموم و به‌خصوص حضور مؤثر زنان میسر و امکان‌پذیر نخواهد بود.
روش‌های بهینه سازی مصرف آب
از آن‌جا که بیش از 85% آب شهری به مصارف خانگی اختصاص دارد؛ به‌نظر می‌رسد اطلاع یافتن از حجم بالای اتلاف آب در الگوی مصرف فعلی مناسب‌ترین راهکار جهت ایجاد انگیزه برای صرفه‌جویی در این نعمت خدادادی باشد:
در حال حاضر حدود 30% از کل مصارف خانگی را مصارف حمام تشکیل می‌دهد. به ازای هر یک دقیقه مصرف آب در حمام حدود چهل لیتر آب هدر می‌رود.
میزان مصرف آب در روشویی نیز دوازده لیتر در دقیقه است؛ با استفاده از ابزار آلات کاهنده می‌توان حدود چهل تا 50% از میزان مصرف آب را کاهش داد. این تجهیزات با نصب در محل‌های اصلی مصرف آب نظیر دست‌شویی، حمام و ظرف‌شویی‌ها که حدود 80% مصرف خانگی را به‌خود اختصاص می‌دهند، سبب کاهش مصرف و کاهش هزینه‌ها می‌گردد، ضمن آن که عادت به بستن شیر در حین شست‌و شو، می‌تواند در کاهش مصرف بسیار کارساز باشد.
ماشین‌های لباس‌شویی که درب آن‌ها از جلو باز می‌شود، در هربار شست‌و‌شو حدود 75 الی 100 لیتر آب مصرف می‌کنند، در حالی که ماشین‌هایی که درب آن‌ها از بالا باز می‌شود، حدود 125 الی 210 لیتر آب مصرف می‌کند، بنابراین بهتر است در هربار استفاده، مقدار لباس‌ها به اندازه‌ی ظرفیت کامل ماشین لباس‌شویی برسد.
نشتی از یک لوله ممکن است مقدار زیادی آب را هدر دهد، حجم یک قطره آب برابر با 05/0 میلی لیتر است. با توجه به این‌که مقدار نشتی آب از شیرها به‌طور متوسط در حدود 100 قطره در دقیقه است، میزان آبی که در طول یک روز از این شیر هدر می‌رود، برابر با 2/7 لیتر و این مقدار در طول یک سال به 2628 لیتر می‌رسد؛ در حالی که با تعمیر سریع نشتی‌ها می‌توان از هدر رفت این حجم زیاد از آب جلوگیری کرد.
فلاش‌تانک‌های عادی در هربار استفاده بین سیزده الی بیست لیتر آب به‌ازای هر تخلیه مصرف می‌کنند. فلاش‌تانک‌های پرحجم و یا معیوب می‌توانند روزانه بیش از چهل تا صد لیتر آب را هدر دهند. با قرار دادن یک آجر در درون فلاش تانک می‌توان به مقدار 7/7 درصد از مصرف آب در فلاش تانک سیزده لیتری را کاهش داد.
نشتی کولرها و عدم تنظیم شناور آن‌ها و هم‌چنین در معرض آفتاب قرار گرفتن کولر و در نتیجه افزایش تبخیر نیز، سبب هدر رفت حجم قابل توجهی آب می‌شود. در حالی که در سایه قرار دادن کولر ضمن افزایش کارآیی کولر و کاهش مصرف انرژی، از هدر رفت آب ناشی از تبخیر تا اندازه‌ی زیادی جلوگیری می‌کند. مهم‌ترین فاکتور در انتخاب کولرهای آبی ظرفیت هوادهی آن‌هاست که باید متناسب با حجم فضای مورد نظر انتخاب شود.
اغلب مردم هنگام شست‌شوی خودرو علاوه بر آن‌که از آب شُرب مصرف می‌کنند، به هنگام شست‌و‌شو از انواع شوینده‌ها و به میزان زیاد نیز استفاده می‌کنند. این عمل از یک سو سبب مصرف زیاد آب شده و از سوی دیگر باعث ورود انواع مواد شوینده به منابع آب می‌گردد. استفاده از یک اسفنج و چند سطل آب برای آبکشی و یا حتی استفاده از یک اسپری آب‌پاش حاوی آب و مقدار کمی ماده‌ی شوینده و یک دستمال و یا اسفنج برای پاک کردن و خشک کردن آن، از اتلاف پنجاه تا 350 لیتر آب که در روش‌های معمول و سنتی شست‌و‌شو مصرف می‌گردد، جلوگیری می‌کند.
در بازی بچه‌ها با آب نیز، در هردقیقه به میزان 35 لیتر آب تصفیه شده تلف می‌گردد، در حالی که با استفاده از یک تشت کوچک آب می‌توان به نیاز کودکان به آب بازی پاسخ گفت.
موارد مذکور تنها نمونه‌هایی از روش‌های مصرف بهینه‌ی آب است، زنان و مادران آگاه و هوشیار در خانواده می‌توانند برای هریک از کارهای روزمره که به‌نحوی با مصرف آب سر و کار دارد، روشی برای مصرف صحیح ابداع نموده و به اعضای خانواده نیز آموزش دهند که هرکدام در جایگاه خود از بهترین و خلاقانه‌ترین روش‌هاست؛ ضمن آن‌که ما می‌توانیم به خود و اعضای خانواده‌‌ی‌مان یادآوری کنیم؛ در صورتی که با عدم استفاده‌ی صحیح از آب سبب اتلاف و هدررفت آن گردیم؛ چه بسا در مرگ میلیون‌ها کودک، بیماری میلیون‌ها نفر و پیدا شدن اختلاف و جنگ در میان ده‌ها کشور بر سر کمبود آب، شریک و سهیم باشیم!
منابع:
- نریمانی، حمیدرضا (1392)، شناسایی عوامل فرهنگی مؤثر بر مصرف بهینه‌ی آب در بین زنان شهر اصفهان، پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد مدیریت فرهنگی،دانشکده‌ی علوم تربیتی.
- ادیب، یوسف و همکاران ( 1388)، نقش زن ایرانی در اصلاح الگوی مصرف و ارائه راهکار، ماهنامه مهندسی فرهنگی، شماره 35.
)