سیری در پوشاک زنان ایران‌زمین
(لباسه ژنیله کرماشانی چنه تاریخه قدمت دیرید)
این شماره: پوشاک زنان کُرد کرمانشاه
اشاره
لباس و نوع آن یکی از سنت هایی است که منش و موقعیت اقتصادی و حتی اجتماعی افراد و اقوام را در جامعه معرفی می‌کند. این روند در نقاط شهری و پرجمعیت، گرایش به سوی البسه ی گران‌قیمت و وارداتی است. در دوران جدید به حکم سیر زمان و تحول اوضاع اجتماعی و روابط با ملل اروپایی، تغییرات فراوانی در طرز پوشاک و البسه‌ی ایرانیان به‌وجود آمده و کم‌کم فرم و شیوه‌ی خودآرایی غربی در بین بسیاری از اقوام معمول گشته است؛ اما در میان قوم ترک و کرد، در برخی نقاط ایران هم‌چنان شاهد پوشش خاص زنانی هستیم که با تکیه بر اصالت‌های قومی خویش، هم‌چنان شیوه‌ی قدیم پوشش خود را حفظ کرده‌اند و گذشت زمان و تحولات فرهنگی و اجتماعی نتوانسته گردوغبار کهنگی را بر چهره ی آنان بنشاند. به‌خصوص در نقاط عشایری و روستایی که هنوز پای‌بند سُنت‌ها و فرهنگ های بومی‌اند، تا حدودی پوشش‌های سنتی حفظ شده و هم‌چنان تلألو و ماندگاری خود را حفظ کرده اند.
امروزه در برخی مناطق، زیبایی‌ها و پوشش‌های سنتی زنان کرد کم کم رو به فراموشی می‌گذارد و تلألو درخشان پولک‌ها و مرواریدهای سفیدفام بر لباس‌های زربافت و رنگی، جای خود را به لباس‌های صنعتی و غربی امروزی می‌دهد. سکه‌های گل‌دوزی شده روی بالاپوش زنان در گذر این روزگار و چرخش ایام رنگ باخته و گذشت زمان گردوغبار کهنگی و تیرگی بر بسیاری از سنت‌ها، نگرش‌ها و فرهنگ‌ها برجای نهاده است. سیر در انواع لباس مناطق کرد و بررسی جلوه های زیبای آن در ادوار مختلف، یکی از روش‌های دست‌یابی به ریشه‌های تمدن و فرهنگ این قوم متمدن است؛ از این‌رو، برای شناخت بهتر فرهنگ و تمدن یک جامعه، می توان به نوع پوشش آنان توجه کرده و برای این‌که عمل‌کرد اجتماعی و فرهنگی پوشاک را در هویت‌بخشی به اعضای جامعه دریابیم، لازم است تن‌پوش‌های قوم های مختلف این مرزوبوم را، بسان مجموعه‌ای از علایم فرهنگی بررسی و تحلیل کنیم.
پیشینه‌ی پوشاک زنان کرمانشاهی
پیشینه‌ی لباس‌های کردی به دوره‌ی مادها و ایران باستان بازمی‌گردد. بر کتیبه‌ها و سنگ‌نوشته های به یادگار مانده از قرن‌های گذشته، تصاویر زیادی از زنان و مردان مناطق مختلف ایران با پوشش‌های سنتی اهالی کردنشین حک شده است. در این کنده‌کاری‌ها، تصاویر زنان و مردان با پوشش کامل و شبیه لباس‌هایی که اهالی کرمانشاه و سایر مناطق کردنشین بر تن می‌کنند، قابل مشاهده است. جای خشنودی است که مردمان کرد علاقه‌ی زیادی به حفظ پوشش‌های محلی دارند؛ به همین علت، با وجود تغییرات متعددی که از قرون گذشته در فرهنگ کردهای کرمانشاه به‌وجود آمده است، پوشیدن لباس‌های سنتی کرمانشاه تقریباً مانند گذشته رونق دارد و تغییر چشم‌گیری در آن حاصل نشده است. با تأکید بر وجود حجاب در لباس‌های سنتی از زمان‌های بسیار دور در فرهنگ غنی ایران‌زمین، می‌توان گفت لباس کردی کرمانشاه، لباسی کاملأ پوشیده با رنگ‌های متنوع است.
پوشش کامل، رعایت حجاب و راحت بودن را دلیل ماندگاری لباس سنتی کرمانشاه می دانند. به‌طور کلی، در لباس های کرمانشاهی کم‌تر از پارچه‌هایی با رنگ تیره استفاده می‌شود و حتی در مراسم عزاداری، پوشش‌های مشکی‌رنگ مرسوم نیست و عزاداران با همان لباس‌های محلی در مراسم حاضر می‌شوند. در عروسی‌ها هم لباس‌های زیبای محلی با رنگ‌های متنوع و شاد پوشیده می‌شود. لباس عروس در طرح‌های مختلف و در رنگ‌های سفید و صورتی دوخته می‌شود. در خصوص تنوع رنگ در لباس کرمانشاهی، می‌توان از نزدیکی طرح و نقش لباس کردی کرمانشاه به گل و سبزه‌ی طبیعت یاد کرد؛ طوری که طرح‌ها و رنگ‌های آن، انعکاسی از زیبایی‌های طبیعت است؛ از این‌رو، لباس کردی زنانه‌ی کرمانشاه را نشئت گرفته از دامان طبیعت بهاری می‌دانند. در خصوص قدمت لباس کرمانشاهی می‌توان گفت قدیمی‌ترین لباس محلی کرمانشاه از جنس نمدی است که شاید قدمتی به طول چند هزار سال دارد. استفاده از پوشش نمد در گذشته به نحوه‌های مختلف بوده و این لباس محلی، قدیمی‌ترین لباس در مناطق عشایری است که در انواع «کرک»، «فرجی» و «کله‌بان» است و در گذشته بلندی و کوتاهی این لباس نشان‌دهنده‌ی جایگاه افراد در جامعه بوده است. هم‌چنین در برخی از متون، قدمت استفاده از شلوار کردی (شلوار جافی) را مربوط به دوران اشکانی دانسته‌اند و این نوع شلوار بر سنگ‌نگاره‌های مجموعه ی جهانی بیستون، حجاری شده است. به گفته ی کارشناسان صنایع دستی، گردش‌گری و میراث فرهنگی، قدمت کلاه‌نمدی نیز مربوط به قبل از دوران قاجار است که زیر آن از کلاه عرقچین استفاده می‌شود. به گفته ی کارشناسان، برخی از لباس‌های محلی و زیورآلات کرمانشاهی هم‌چون گیوه نیز به ثبت جهانی رسیده است.
پوشاک زنان کرمانشاه
در استان کرمانشاه، کردهای مناطق جنوبی به سمت مرز عراق، معمولاً از لغات و اصطلاحات خاصی برای پوشاک استفاده می کنند؛ بنابراین، لباس زنانه نه‌تنها به کراس معروف است، بلکه «کُرواس»، «شِو» و «شُوی» نیز خوانده می‌شود. کردها علاقه‌ی زیادی به حفظ پوشش‌های محلی دارند؛ گرچه مدرنیته بر پوشش لباس مردمان این منطقه نیز اثر گذاشته و تا حدودی در مرکز کرمانشاه پوشیدن این لباس محدود به مراسم شادی و جشن‌ها شده است؛ اما پوشیدن لباس سنتی در بین مردم شهرهایی هم‌چون پاوه، روانسر، ثلاث‌باباجانی و جوانرود هم‌چون گذشته رواج دارد و مردم این مناطق در مراسم رسمی و محل کار از این نوع پوشش استفاده می‌کنند.
لباس کردی زنانه شامل تن‌پوش، پاپوش و پای‌افزار است. لباسی که یک زن کرد کرمانشاهی می‌پوشد، در مناطق مختلف با توجه به موقعیت جغرافیایی از نظر دوخت‌ودوز متفاوت است. پوشاک بانوان این ناحیه شامل نه قسمت است که عبارت است از: سربند، زیرپوش، پیراهن، جلیقه، نیم‌تنه، قبا، روپوش، شلوار و کفش. لباس‌های بلند و رنگارنگ در عین زیبایی و رنگ متنوعی که دارد، پوشیده است و برای راحتی، شلواری نیز زیر لباس در نظر گرفته شده است. در این‌جا برای شناخت بهتر شرح کاملی از هر یک بیان می شود.
سربند بانوان کرمانشاه
سربند، یکی از قسمت‌های مهم لباس کردی زنانه است که قدمت آن به دوران قبل از هخامنشی بازمی‌گردد و معروف‌ترین سربند در استان کرمانشاه مربوط به مناطق کلهر، سنجابی و گوران است. «سربند زنانه روی یک کلاه نیم‌کره ای قرار می گیرد (کِلاو، کُلو یا کِلو) که برای زنان جوان‌تر و دخترها حاشیه‌دوزی شده و برای زنان مسن تر از مخمل ساده است. هر دو زنجیری دارند با سکه های نقرهای که در یک طرف دوخته شده و از زیر چانه رد و در سمت دیگر قلاب می شود. خانم های مجرد، روسری توری سفید «دسمال» تا طول دو متر به سر می کنند» (اندروز، 1382، 278). سربند برای زنان مسن به رنگ‌های تیره و برای زنان جوان به رنگ‌های روشن‌تر است و بستن سربند، ابهت خاصی به زنان می‌دهد. آنان زیر سربند یک کلاه عرق‌گیر بر سر می‌بندند و با مهره‌های رنگی که معمولاً به دست‌بند و پابند زن جفت می‌شود، سربند خود را با سکه و زیورآلات به شیوه‌ی سنتی خود تزئین می‌کنند. «سربند زنان کرد این استان پرپشت است و از چندین دستمال کلاغی ریشه‌دار تشکیل می‌شود. گاه نیز بانوان کرد، به‌ویژه دختران و نوعروسان به جای سربند، از کلاهک یا عرقچین منجوق‌دوزی شده استفاده می‌کنند» (سعیدیان، 1388، 45). در واقع، پوشش سربند بانوان کرد در کرمانشاه سه نوع است که شامل «کت»، «گل‌ونی» و «سرون» می‌شود و زنان و دختران براساس سن و جایگاه، یک نوع از این سربندها را به سر می‌بندند. گل‌ونی به‌خاطر وجود رنگ‌های شاد، مخصوص دختران جوان است و خانم‌های میان‌سال از سربندهایی به رنگ تیره و قهوه‌ای استفاده می‌کنند. «زنان متأهل موهای‌شان را می بافند و آن را روی کلاه حلقه کرده، و اطراف صورت را آزاد می گذارند، یا آن‌که از پشت روی شانه ها می‌ریزند. پارچه ی مستطیل‌شکل، از ابریشم تیره را تا کرده، به‌عنوان پیشانی بند روی پیشانی قرار می دهند. دو طرف آن از پشت سر گره می‌خورد؛ سپس آن را برگردانده و مجدداً روی پیشانی گره می زنند. روی این پیشانی‌بند، دستمال سری بلند، رنگی (گُل ونی) و منگوله دار، دور سر از راست به چپ پیچیده می شود که منگوله ها گردتاگرد آن آویزان می‌گردند. در بعضی نواحی، از دستمال سر دیگری استفاده می شود که به آن «دستمال سر»، «مشکی» یا «بویمه» گویند. وقتی دختران بیرون می روند، یک شال ابریشمی سیاه و مستطیل‌شکل (ماشته) روی شانه های‌شان انداخته و آن را زیر گلو گره می زنند. در این ناحیه، شال بخش لازم لباس روزانه به‌شمار نمی رود» (اندروز، 1382، 278).
زیرپیراهن بانوان کرمانشاه
زیرپیراهن زنان کرد این منطقه، ساده و بلند است و تا پشت پا می‌رسد. جنس این زیرپیراهن معمولاً از چلوار است و برشی ساده دارد. آستین آن کاملاً ساده و یقه‌ی آن گرد است و هر دو با دکمه‌ی ساده‌ای بسته می‌شوند. آستین، برشی ساده دارد و مچ آن نیز با دکمه بسته می‌شود. یقه‌ی زیرپوش نیز با دکمه جمع می‌شود.
پیراهن بانوان کرمانشاه
پیراهن زنان کرد بلند و گشاد است و معمولاً آن را از پارچه‌ی گل‌دار تهیه می‌کنند. جنس پیراهن بانوان این ناحیه، گاهی مخمل الوان و گاهی پارچه‌هایی با جنس دل‌خواه و طرح گل‌دار است. برش این پیراهن بسیار ساده است و بلندای آن تا مچ پا می‌رسد. یقه‌ای به شکل هفت دارد. آستین آن که کاملأ ساده و راسته است و اکثرأ بدون آستین دوخته می‌شود؛ ولی اگر به آن مچ اضافه کنند، برایش دکمه‌ای برای بسته‌شدن می‌گذارند.
کلنجه یا جلیقه‌ی بانوان کرمانشاه
جلیقه یا کُلُنجِه، یکی از پوشاک‌های زیبای بومی و مورد علاقه‌ی زنان کرد این استان است؛ زیرا علاوه بر رنگ، با برش و وضع تزئین خاص خود، امکان استفاده از تزئینات و زیورآلات را به بانوان می‌دهد. کُلُنجِه، نیم‌تنه‌ای است که روی پیراهن بلند می‌پوشند و در اورامان آن را «جلزقه» یا «سُخمه» یا «سوخمه» می‌نامند و از پارچه‌ی زری یا مخمل‌های الوان دوخته می‌شود و دارای آستر و گاه لفاف است. جلیقه، یکی از پوشاک زیبای بومی و مورد علاقه ی زنان کرد کرمانشاهان پوششی بی‌آستین تا ناحیه‌ی کمر است. یقه‌ی آن به شکل هفت یا سه‌گوش و گاه دارای برگردان است. بر کناره‌های آن (از بالای یقه تا گوشه‌ها و پهلوها) به پهنای حدود سه انگشت (یک برگردان ساده‌ی پنج‌سانتی)، یراق‌دوزی و نواردوزی می‌شود. زنان کرد روی این تزئینات، سکه‌ها و زیورهای زیادی نصب می‌کنند؛ به‌طور کلی، جلیقه‌ی بانوان کرد، یکی از مهم‌ترین قسمت‌های لباس است.
نیم‌تنه‌ی بانوان کرمانشاه
نیم‌تنه یا یل بانوان کرد این منطقه از لحاظ شکل اساسی، تفاوتی با یل‌های زنان دیگر نقاط ندارد. یل نیز پوششی است که قد آن نیز همانند جلیقه‌ی کوتاه است با این تفاوت که آستین دارد. جنس آن مانند جنس جلیقه، مخمل الوان یا زری مرغوب است. آستین یل ساده و گاهی لبه‌ی آن سنبوسه‌دار است؛ اما عموماً آن را بدون سنبوسه (زایده‌ی مثلثی‌شکل پایین آستین) و با یک چاک کوتاه در ناحیه‌ی مچ می‌دوزند. دو کناره‌ی جلوی یل، هنگام پوشش از هم با فاصله می‌ایستد و به‌هم نمی‌رسد و برای تزئین، معمولاً آن را چرخ‌دوزی یا گاهی نواردوزی می‌کنند. «بالاپوشی بلند، آستین دار و آستردار با نوارها یا سکه‌هایی که یقه را زینت می‌دهد در زمستان روی آن (یل یا سَلته) پوشیده می شود که «کوتِر» یا «قِوا» نام دارد. نوع دیگری از بالاپوش که احتمالاً روی اولی پوشیده می شود، از مخمل سیاه است که کمر آن تنگ بوده و روی سینه، زیر یقه های برگشته دکمه می شود و به آن «کَوا»، «زبون»، «زَوون» یا کمرچین می‌گویند» (اندروز، 1382، 278).
قبای بانوان کرمانشاه
قبا مانند پیراهن تمام‌قد و بلند است و تا پشت پا می‌رسد. جنس قبای از مخمل های الوان است و آستری از جنس پارچه‌های گل‌دار دارد. آستین‌های آن کاملاً ساده است؛ البته قباهایی که در فصل زمستان استفاده می‌شوند، بیش‌تر مشکی هستند. این قبا تقریباً هم‌اندازه‌ی پیراهن دوخته می‌شود. یقه‌ی آن به صورت هفت بسیار کوچک است و در قسمت جلو تا پایین دو لبه‌ی قبا به حالت منحنی، جدای از هم می‌ایستد.
روپوش بانوان کرمانشاه
این روپوش، در واقع «چادری از پارچه‌ی ابریشمی مشکی است و معمولاً آن را از درازا بر پشت و گردن می‌اندازند و دو گوشه ی بالایی‌اش را جلو آورده و روی سینه گره می زنند» (سعیدیان، 1388، 45). بلندی این پارچه دو متر است با عرض کم‌تر. با استفاده از این روپوش تمام پشت لباس پوشانده می‌شود.
شلوار بانوان کرمانشاه
شلواری که در قوزک دکمه می شود، به شِوال جافی و لباس‌های زیر کوتاه‌تر «ژِر ـ شوال» و «شُوال ـ کُل» مشهور است. شلوار بانوان این منطقه نیز کاملاً شبیه شلوارهای رایج دیگر مناطق کردنشین کشورمان است. جافی شلواری مانند شلوار مردان است. این شلوار را زنان کرد، به‌ویژه زنان روستایی هنگام کار می‌پوشند. در سایر مواقع، زنان شلواری گشاد از جنس حریر به پا می‌کنند. این شلوار دو ساقه و یک میان‌ساق پهن چهارگوش دارد. کمر آن و دمپای ساق‌ها لیفه ای است و با بندی، در حدود مچ پا جمع می‌شود. از لیفه‌ی کمر به پایین، به پهنای بیست سانتی‌متر پارچه‌ای به شلوار دوخته می‌شود که آن را سفید انتخاب می‌کنند و ساق‌ها از پارچه‌های ساتن و گاه گل‌دار تهیه می‌شود.
کفش بانوان کرمانشاه
امروزه بانوان کرد به کفش‌های شهری گرایش پیدا کرده‌اند؛ ولی پاپوش معمول و بومی زنان کرمانشاهان، همان کفش دست‌باف رنگین است که به گیوه‌ی کرمانشاهی مشهور است. رویه‌ی این گیوه که حالت تزئینی دارد، توسط بانوان بافته می‌شود و تخت آن توسط «تخت‌کش» آماده می‌شود و گیوه‌دوز، رویه و تخت کفش را به هم وصل می‌کند. نخ رویه عموماً از پشم و رایج ترین آن سفید یا شیری است. گیوه‌های کرمانشاهی در رنگ‌های مختلف موجود است و می‌توان آن را با رنگ لباس کردی هماهنگ کرد. تقریباً حدود پنجاه نوع گیوه در این شهر یافت می‌شود که در عین راحتی، زیبایی خاصی هم دارند.
زینت‌آلات زنان کرمانشاه
زینت‌آلات زنان در این شهر، معمولاً عبارت است از گوشواره، سینه‌ریز، گلوبند، دست‌بند، سرکیس، کرمک یا حلیله‌ی طلا که به مچ پا بسته می شود.
کلام آخر
لباس زنان کرمانشاهی، نمونه‌ی ارزش‌مندی از لباس زنان ایرانی است. قدمت، پوشیدگی و تنوع آن در رنگ، سه ویژگی ارزش‌مند لباس زنان این منطقه است که سبب ماندگاری و تمایز آن شده. لازم به ذکر است لباس کرمانشاهی، تنها لباس تماماً دست‌دوز در غرب کشور است و با استفاده از پشم ریسیده دوخته می‌شود. به اعتقاد نگارنده، باید در تلاش برای اعتلای فرهنگ ایرانی، لباس مناطق مختلف ایران، هم‌چون اقوام ترک و کرد که نمادی از هویت ملی، قومی و فرهنگی کشور است گام برداشته و پوشش‌های سنتی این اقوام را نسل به نسل، حفظ و آن را زنده نگه داریم. رنگ‌های زیبای قرمز، نارنجی و زرد گیوه ها، چین‌چین دامن لباس‌های زنان کرد و آراستگی بالاپوش و تزئین آن به انواع منجوق، ملیله و گلدوزی‌های زیبا و زربافت، ابهت و زیبایی آنان را چندین برابر می‌کند؛ زیبایی هایی که یادگار گذشته است و نباید به تاراج برود و دست‌های‌مان به‌سوی پوشاکی باز شود که طرحی از تمدن و فرهنگ ایرانی در آن نیست؛ پوشاکی که همواره طرح درماندگی می دهد و بوی غربت و بیگانگی. لباس سنتی اقوام ترک و کرد را احیا کنیم؛ چراکه نماد ملی و نشان فرهنگی این مرز و بوم است.
منابع
1. پ. ا. اندروز (1382)؛ لباس کردی کرمانشاه، ترجمه‌ی پیمان متین، تهران: امیرکبیر.
2. سعیدیان، عبدالحسین (1388)؛ دایرةالمعارف سرزمین و مردم ایران، جلد سوم، تهران: آرام.
)