حفظ یک رژیم غذایی سالم برای همه‌ی افراد مهم است؛ اما برای افراد مبتلا به دیابت مهم‌تر. برنامه‌ی غذایی مبتلایان به دیابت نوع دو و پیروی از نوع مناسب آن، برای فردی که در تلاش است تا قندخونش را تحت کنترل درآورد، می‌تواند تفاوت‌هایی را به‌وجود آورد. به‌راستی برنامه‌ی غذایی مناسب، پیروی از کدام رژیم غذایی است؟ چه مقدار و از کدام گروه غذایی باید استفاده کرد؟ علاوه بر مراجعه به متخصص تغذیه، این مقاله می‌تواند پاسخی به سؤالات شما در رابطه با دیابت و تغذیه باشد.
کربو هیدرات‌ها و فیبرها در برنامه‌ی غذایی فرد مبتلا به دیابت نوع دو کربوهیدرات‌ها، یکی از مهم‌ترین گروه مواد در یک رژیم غذایی برای مبتلایان به دیابت نوع دو هستند. آن‌ها سوخت بدن را به شکل قند (گلوکز) فراهم می‌کنند. گلوکز، قندی است که منبع اولیه‌ی انرژی برای همه‌ی سلول‌های بدن است. کربوهیدرات‌ها به دو شکل ساده و مرکب، تقسیم‌بندی می‌شوند: کربوهیدرات‌های ساده، قندهایی هستند، مانند گلوکز (قندخون یا قندانگور)، ساکاروز (شکر خوراکی)، لاکتوز (قندشیر)، و فروکتوز (شیرین‌ترین قند طبیعی است که در بسیاری از میوه‌ها و عسل وجود دارد. البته برخی از قندهای مصنوعی از فروکتوز هم شیرین‌ترند.)
کربوهیدرات‌های ساده، مزه‌ی شیرینی غذاها را ایجاد می‌کنند. این قندها پس از مصرف، مستقیماً به شکل گلوکز، وارد جریان خون می‌شوند. گلوکز انرژی فوری برای بدن فراهم می‌کند و از طریق خون به قسمت‌های مختلف بدن می‌رسد؛ به‌طور کلی، قند ساده را می‌توان به میزان زیاد در مواد غذایی طبیعی مثل انواع میوه، سبزی، شیر و محصولات لبنی یافت. علاوه بر مواد بیان‌شده، عسل، شیره‌ی ذرت و شیره‌ی افرا منابعی از قندهای ساده هستند. کربوهیدرات‌های مرکب، نشاسته‌ها هستند. تجزیه‌ی این کربوهیدرات‌ها به شکل ابتدایی و ساده‌ترشان زمان بیش‌تری می‌برد و به همین علت، هضم آن‌ها نیز بیش‌تر طول می‌کشد. روند تجزیه‌ی این کربوهیدرات‌ها، کندتر است و برای تبدیل به زمان بیش‌تری نیاز دارند؛ به همین خاطر در مدت زمان طولانی، انرژی مداوم در اختیار بدن قرار می‌دهند. در نتیجه، برخلاف کربوهیدرات‌های ساده که بلافاصله در بدن تجزیه می‌شوند، انرژی فوری در اختیار بدن قرار می‌دهند و موجب بالارفتن ذخیره‌ی چربی در بدن می‌شوند و فرد خیلی سریع دوباره احساس گرسنگی می‌کند، کربوهیدرات‌های مرکب، به مدت طولانی فرد را سیر نگه می‌دارند و انرژی لازم را به مرور، فراهم می‌کنند. کربوهیدرات‌های مرکب، به میزان فراوان در غذاهایی مثل نان، ماکارونی، غلات کامل، میوه‌ها، سبزی‌های نشاسته‌ای (سیب‌زمینی)، ذرت، انواع لوبیا و حبوبات، آجیل‌ها، دانه‌ها و لبنیات یافت می‌شوند. وقتی که فردی کربوهیدرات مصرف می‌کند، بدن آن را به قندهای ساده تجزیه می‌کند. این قندها جذب جریان خون می‌شوند. وقتی که سطح قندخون بالا رفت، لوزالمعده هورمونی به نام انسولین آزاد می‌کند. کار انسولین این است که گلوکز را از خون بگیرد و به سلول‌های بدن برساند. گلوکز منبعی از انرژی در سلول‌هاست. کربوهیدرات موجود در بعضی از غذاها باعث می‌شوند که سطح قندخون خیلی سریع بالابرود. برنامه‌ریزی تعداد دفعات مصرف کربوهیدرات‌ها با برنامه‌ریزی دقیق در مورد تعداد دفعات و مقدار مصرف کربوهیدرات‌ها، می‌توان مقدار قندخون را کنترل کرد. یک واحد کربوهیدرات برابر 15 گرم از آن است؛ بنابراین با داشتن یک برنامه برای مصرف کربوهیدرات‌ها قبل از غذای اصلی و مقدار انسولین دریافتی، می‌توان آن را تنظیم کرد. این برنامه را همه‌ی افراد می‌توانند استفاده کنند و تنها مختص مبتلایان به دیابت نیست. اگر مقدار کربوهیدرات مصرفی‌تان بیش‌تر از حدی باشد که انسولین داخل بدن بتواند آن را به سلول‌ها برساند، موجب می‌شود سطح گلوکز خون افزایش یابد. اگر شما به مقدار خیلی‌کم کربوهیدرات مصرف کنید، در آن صورت، قندخون بیش از حد پایین می‌آید. این نوسان را می‌توان با دانستن مقدار دریافت روزانه‌ی کربوهیدرات کنترل کرد. برای افراد بالغ مقدار مصرف، شامل سه یا چهار واحد کربوهیدرات در هر وعده‌ی غذایی و یک تا دو واحد میان‌وعده است. دیابت نوع دو چیست؟ دیابت نوع دو، می‌تواند همه‌ی افراد را در تمام سنین درگیر کند و علائم اولیه‌ی آن نامحسوس است. در واقع، یک‌سوم افراد نمی‌دانند که به دیابت نوع دو مبتلا هستند. این بیماری مزمن، توانایی بدن را در استفاده از کربوهیدرات‌های موجود در غذا برای کسب انرژی، خنثی می‌کند؛ در نتیجه موجب افزایش قندخون می‌شود. با گذشت زمان، این قند اضافی، خطرهای زیادی در پی دارد از جمله: ابتلا به بیماری‌های قلبی، از دست‌دادن بینایی، صدمه به اعصاب، ضایعه‌ی عضوی و سایر بیماری‌های جدی.
علائم هشداردهنده‌ی دیابت تشنگی: اولین علامتی که ظاهر می‌شود، تشنگی زیاد و میل فراوان به نوشیدن آب است. این نشانه، برخی اوقات با مشکلات دیگر همراه می‌شود؛ از جمله: خشکی دهان، افزایش اشتها، ادرار مکرر و کاهش وزن یا چاقی غیرعادی.
سردرد: با غیرطبیعی‌شدن سطح قندخون، علائم اضافی نیز ممکن است بروز کند؛ از جمله: سردرد، تاری دید و خستگی.
عفونت: در بسیاری از موارد، دیابت نوع دو تا زمانی که سلامتی فرد را تهدید نکند و او مجبور به آزمایش قندخون نشود، شناخته نمی‌شود. در این افراد، پرچم قرمز مشکل عفونت‌هاست؛ از جمله: تأخیر در بهبودی بریدگی‌ها و زخم‌ها، عفونت‌های قارچی مکرر یا عفونت‌های دستگاه ادراری و خارش پوست، به‌خصوص در ناحیه‌ی کشاله‌ی ران.
اختلال عمل‌کرد جنسی: اختلال عمل‌کرد جنسی در افراد مبتلا به دیابت شایع است. دیابت می‌تواند باعث آسیب به رگ‌های خونی و پایانه‌های عصبی ناحیه‌ی تناسلی شود.
عوامل خطرساز قابل‌کنترل بعضی از عادت‌ها و شرایط پزشکی مربوط به شیوه‌ی زندگی، می‌توانند شانس ابتلا به دیابت نوع دو را افزایش دهند؛ از جمله: اضافه‌وزن، به‌ویژه در ناحیه‌ی دور کمر و شکم؛ شیوه‌ی زندگی بی‌تحرک؛ سیگار کشیدن؛ یک رژیم غذایی سرشار از گوشت قرمز، گوشت فرآوری‌شده، محصولات لبنی پرچرب و شیرینی؛ و غیرطبیعی‌بودن کلسترول خون و چربی‌ها، از جمله پایین بودن HDL که کلسترول «خوب» است (کم‌تر از 35 میلی‌گرم در دسی‌لیتر یا بالابودن سطح تری‌گلیسرید بیش از 250 میلی‌گرم در دسی‌لیتر).
عوامل خطرساز غیرقابل‌کنترل هرقدر عوامل خطر در فردی بیش‌تر باشد، احتمال ابتلای او به دیابت نوع دو افزایش می‌یابد. عواملی که خارج از کنترل هستند، شامل موارد زیرند:
نژاد و قومیت: اسپانیایی‌ها، آمریکایی‌های آفریقایی‌تبار، بومیان آمریکایی و نژاد آسیایی، بیش‌تر در معرض خطر دیابت هستند.
سابقه‌ی خانوادگی دیابت: داشتن پدر و مادر یا خواهر و برادر مبتلا به دیابت، خطر ابتلا را افزایش می‌دهد.
سن: داشتن 45 سال و بیش‌تر، خطر ابتلا به دیابت نوع دو را افزایش می‌دهد.
عوامل خطر برای زنان داشتن دیابت حاملگی در دوران بارداری، فرد را بیش‌تر در معرض خطر ابتلا به دیابت نوع دو پس از زایمان قرار می‌دهد. زنانی که نوزادی با وزن بیش از نُه پوند به دنیا می‌آورند، نیز در معرض خطر هستند. داشتن سابقه‌ی ابتلا به سندرم تخم‌دان پلی‌کیستیک هم‌چنین می‌تواند موجب مقاومت به انسولین شده و در نهایت، به دیابت منجر شود.
عمل‌کرد انسولین چگونه است؟ در یک فرد سالم، برای تبدیل غذا به انرژی، انسولین (به شکلی کارآمد) عامل کمک‌کننده است. آنزیم‌های معده، کربوهیدرات‌های غذا را به قندها، از جمله گلوکز تجزیه می‌کنند؛ سپس، گلوکز وارد جریان خون می‌شود. این امر باعث تحریک لوزالمعده برای ترشح انسولین می‌گردد. انسولین، هورمونی است که اجازه می‌دهد تا گلوکز، وارد همه‌ی سلول‌های بدن بشود و برای سوخت استفاده شود. گلوکز اضافی نیز در کبد ذخیره می‌شود.
نواقصی در متابولیسم
در دیابت نوع دو، سلول‌ها نمی‌توانند گلوکز را به‌طور مناسب جذب کنند؛ این بدان معناست که مقدار گلوکز در خون افزایش می‌یابد. در صورتی که بدن بیش از حد انسولین تولید کند و سلول‌های عضله، کبد و چربی از آن استفاده نکنند یا پاسخ درستی به انسولین ندهند، در فرد شرایطی ایجاد می‌شود که مقاومت به انسولین گفته می‌شود. با طولانی‌شدن عدم کنترل دیابت نوع دو، لوزالمعده مقدار تولید انسولین را کاهش می‌دهد.
کنترل دیابت رژیم غذایی: خوش‌بختانه، کنترل سطح قندخون از طریق تغییر رژیم غذایی و کاهش وزن اضافی نیز می‌تواند خطر ابتلا به عوارض را کاهش دهد! افراد مبتلا به دیابت نوع دو باید به دقت بر مصرف کربوهیدرات، دریافت چربی و پروتیین، و کاهش کالری در وعده‌های غذایی خود نظارت داشته باشند. حتماً برای انتخاب یک برنامه‌ی غذایی مناسب، فرد باید برای مشاوره به یک متخصص تغذیه مراجعه کند.
ورزش: ورزش منظم، مانند تمرین‌های قدرتی یا پیاده‌روی به بدن کمک می‌کند تا از انسولین بهتر استفاده کند و در نتیجه، سطح قندخون را در افراد مبتلا به دیابت نوع دو کاهش دهد. فعالیت بدنی موجب کاهش چربی و فشارخون شده و از بروز بیماری‌های قلبی جلوگیری می‌کند. افراد مبتلا به دیابت نوع دو، باید سعی کنند در اکثر روزهای هفته به‌طور متوسط، سی دقیقه ورزش کنند.
کاهش استرس: استرس می‌تواند باعث افزایش فشارخون و قندخون شود یا ممکن است فرد، برای کنار آمدن با استرس، به خوردن مواد غذایی روی‌آورد که همگی برای مبتلایان به دیابت زیان آورند. به جای داشتن استرس و عوارض آن بهتر است تکنیک‌های تمدد اعصاب مانند تنفس عمیق، مدیتیشن و مراقبه تمرین شود.
داروی خوراکی: هنگامی که افراد مبتلا به دیابت نوع دو، نمی‌توانند قندخون‌شان را به اندازه‌ی کافی با رژیم غذایی و ورزش کنترل کنند، ممکن است به آن‌ها دارو تجویز شود. نقش برخی داروها در تحریک پانکراس، برای تولید انسولین بیش‌تراست و انواع دیگر، موجب اثربخشی بیش‌تر انسولین می‌شوند یا از هضم انواع نشاسته، جلوگیری می‌کنند. برخی از داروهای درمان دیابت نوع دو، از طرفی می‌توانند مانع شکستن انسولین نیز بشوند.
انسولین: پزشک، در اوایل درمان، ممکن است انسولین را در ترکیب با قرص تجویز کند. انسولین در افراد مبتلا به دیابت نوع دو که دچار «نقص سلول‌های بتا» شده‌اند، تجویز می‌شود. این به این معناست که سلول‌های پانکراس، دیگر در پاسخ به قندخون بالا، انسولین تولید نمی‌کنند. در این صورت، انسولین درمانی ـ تزریق یا یک پمپ انسولین ـ باید بخشی از کارهای روزمره‌ی بیمار شود.
تست قند: انجام آزمایش قندخون به فرد اجازه می‌دهد، متوجه شود که قند خونش را چگونه کنترل کند و اگر نیاز باشد برای تغییر طرح درمان، اقداماتی انجام دهد. زمان و تعداد دفعاتی که فرد آزمایش قندخون انجام می‌دهد، به موارد زیر بستگی دارد: قندخونش چگونه کنترل شده است، نوع درمان برای کنترل دیابت چیست و این‌که فرد علائم نوسان قند را دارد یا نه؟ فرد بیمار باید با پزشک خود صحبت کند و در مورد زمان و تعداد دفعات اندازه‌گیری قند با دستگاه سنجش قندخون، اطلاعاتی کسب کند.
آسیب‌هایی درازمدت آسیب رگ‌ها: اگر دیابت نوع دو درمان نشود، در طول زمان، می‌تواند صدمات بسیاری به سیستم‌های بدن وارد کند. دوسوم مبتلایان به دیابت، به علت بیماری‌های قلبی جان خود را از دست می‌دهند. ابتلا به بیماری دیابت نیز دو تا چهار برابر، خطر سکته‌ی مغزی را افزایش می‌دهد. در افراد دیابتی، احتمال ابتلا به پلاک در شریان‌ها و در نتیجه، کاهش جریان خون و افزایش خطر لخته‌شدن وجود دارد. این سخت‌شدن رگ‌ها، خطر حمله‌ی قلبی و سکته‌ی مغزی را افزایش می‌دهد.
آسیب کلیه‌ها: هر قدر مدت ابتلای فرد به دیابت طولانی‌تر باشد، به همان نسبت ریسک پیش‌رفت بیماری‌های مزمنِ کلیه نیز افزایش می‌یابد. دیابت موجب نارسایی کلیه می‌شود. با کنترل ریسک فاکتورهایی از قبیل: دیابت کنترل‌نشده و فشارخون و کلسترول بالا، می‌توان خطر پیش‌رفت این عارضه را کاهش داد. با انجام سونوگرافی سالیانه‌ی کلیه و غربال‌گری و استفاده از دارو می‌توان سرعت پیش‌رفت این نارسایی را کم کرد.
آسیب چشم: عروق خونی کوچکی که اکسیژن و مواد مغذی را به شبکیه‌ی چشم (بخش مهم چشم) می‌رسانند، به علت بالا بودن قندخون، دچار آسیب جدی می‌شوند که «رتینوپاتی دیابتی» شناخته شده است و می‌تواند موجب نابینایی پیش‌رونده و غیرقابل‌برگشت شود. این، علت اصلی موارد جدید نابینایی در افراد بین 20 و 74 سال است. در معاینه‌ی شبکیه توسط متخصص چشم، خون‌ریزی در آن کاملاً مشهود می‌شود.
آسیب عصب و دردناک‌شدن آن: در طول زمان، دیابت کنترل‌نشده و افزایش قندخون می‌تواند بر اعصاب فرد آسیب جدی وارد کند. علائم شامل موارد زیر است: احساس سوزن‌سوزن‌شدن و بی‌حسی و درد، اغلب در انگشتان دست‌وپا. آسیب‌ها برگشت‌پذیر نیستد؛ اما برخی درمان‌ها می‌توانند در کاهش درد و بی‌حسی کمک‌کننده باشند. کنترل دیابت می‌تواند از آسیب‌های بیش‌تر جلوگیری کند.
آسیب پاها: به‌دلیل آسیب‌های عصبی دیابتی، فرد هنگام زخم‌شدن پا ممکن است متوجه آن نشود و از طرفی، به علت سخت‌شدن دیواره‌ی شریان‌ها، جریان خون در پاها بسیار ضعیف می‌شود. امکان بروز زخم پا و گانگرن حتی با کوچک‌ترین خراش، افزایش می‌یابد. در موارد شدید، عفونت می‌تواند بدون کنترل مانده و به قطع عضو منجر گردد.
روش‌های پیش‌گیری از دیابت نوع دو
یکی از موارد شگفت‌آور در مورد دیابت نوع دو، این است که این بیماری با تغییر در سبک زندگی، اغلب قابل پیش‌گیری است. برای کاهش خطر، باید یک رژیم غذایی سالم داشته باشید؛ پنج روز در هفته به مدت سی دقیقه ورزش کنید؛ وزن‌تان را مرتب کنترل کنید و مواظب چاقی دور کمر و شکم‌تان باشید؛ و در مورد مرحله‌ی پیش از دیابت با پزشک مشورت کنید.
)
