اخلاق یکی از ارکان اسلام است و آیین مقدس اسلام در تمام زمینه‌ها مانند مسائل اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، نظامی و... فقط با شیوه‌ی اخلاقی کامل می‌گردد. اهمیت این مطلب را می‌توان از سخن رسول اکرم h درک کرد که فرمودند: «همانا برانگیخته شدم تا مکارم اخلاق را به کمال برسانم» (طبرسی، ج 2، ص 282). ائمه‌ی معصومین f نیز نمونه‌های بارزی از اخلاق نیکو و شیوه‌ی برتر زندگی هستند که سیره و روش آن بزرگواران می‌تواند بهترین سرمشق زندگی باشد تا بتوانیم با بهره‌گیری از آن‌ها از سردرگمی و مشکلات زندگی رهایی یابیم.
اولین قدم در علم اخلاق اخلاق از مهم‌ترین امور فطری انسان‌هاست؛ زیرا نفس بدون هیچ آموزشی می‌داند ظلم و ستم زشت و عدل و عدالت زیباست. خداوند متعال در قرآن کریم فرموده است: «سوگند به نفس و آن‌که نیکویش بیافریده؛ سپس به بدی‌ها و پرهیزگاری‌هایش الهام کرده است (شمس، آیه‌ی 8 – 7).» منظور از فجور نفس، همان رذیلت‌ها و مراد از تقوی همان فضیلت‌های اخلاقی است. پس با شناخت سجایای اخلاقی، می‌توان رذایل اخلاقی را از خود دور کرده تا بتوانیم از مکارم اخلاق بهره‌مند شویم. برای رسیدن به این هدف والا چند مورد از مهم‌ترین فضایل اخلاقی را با توجه به آیات قرآن و روایات امامان معصوم f به‌طور بررسی می‌کنیم.
صبر و شکیبایی: خداوند در قرآن می‌فرماید: «کمک بجویید از صبر و نماز (بقره، آیه‌ی 45).» ابزار صبر یک فضیلت است که در تمام امور زندگی است چون شاه‌کلیدی در دست زنان قابل استفاده خواهد بود. مادران با داشتن این فضیلت اخلاقی، می‌توانند در تربیت صحیح فرزندان‌شان موفق باشند؛ هم‌چنین با رفتار شایسته با همسر و اطرافیان برخورد کرده و بهره‌های مفید آن را در مراحل زندگی شاهد باشند. صبر زنان در مقابل مشکلات خانواده را در سیره‌ی اهل بیت f جهاد در راه خدا دانسته‌اند؛ در این زمینه حضرت علی a فرموده‌اند: «بر شما است صبرکردن؛ به‌راستی که صبر از ایمان است، همانند سر در بدن (نهج‌البلاغه، کلمات قصار).» همان‌طور که بدن بدون‌سر بی‌فایده است، ایمان هم بدون صبر نتیجه‌ای نخواهد داشت.
عفو و گذشت: خداوند در قرآن می‌فرماید: «عفو کنید و از بدی‌ها بگذرید. آیا دوست ندارید خدا هم از شما بگذرد (نور، آیه‌ی 23).» عفو به معنی کنترل، مهار خشم و چشم‌پوشی از حق خود در زمان داشتن قدرت است. عفو و گذشت اگر بین اعضای خانواده به‌صورت عملی انجام شود، آسایش و آرامش بر اهل خانه سایه افکنده و به کمک هیچ ابزاری نمی‌توان این آرامش را به دست آورد که نتیجه‌ی آسایش الفت و دوستی در خانواده و از بین رفتن عداوت و دشمنی بین آنان است. از آن‌جایی که زنان می‌توانند بهترین مجری این صفت پسندیده باشند، می‌توانند در برخورد با زشتی‌ها و بدی‌ها، نه تنها آن‌ها را ندیده گرفته، بلکه بدی و زشتی را به خوبی و زیبایی پاسخ دهند. نتیجه‌ی این عفو وضوح در بین اعضای خانواده خواهد بود. پیامبر اکرم h در این زمینه فرمودند: «کسی که به خدا و روز قیامت ایمان دارد، بر عهد و پیمان وفادار است (کلینی، ج 3، ص 115).»
قناعت و صرفه‌جویی: خداوند در قرآن می‌فرماید: «بخورید و بیاشامید؛ ولی اسراف نکنید. به‌درستی که خداوند اسراف‌کاران را دوست ندارد (اعراف، آیه‌ی 31).» قناعت یعنی اکتفا به قدر حاجت و ضرورت و رضایت به آن‌چه خدا روزی‌ات کرده است. مادران که نقش اصلی در خانواده دارند، باید فرزندان را با روحیه‌ی قناعت تربیت کنند و به آنان بفهمانند که نتیجه‌ی داشتن این فضیلت، عزت، اقتدار، سرافرازی و بی‌نیازی از دیگران بوده و با تقویت این صفت می‌توانند از صفات ناپسند مانند حسد، طمع، حرص، تجمل‌طلبی، چشم و هم‌چشمی و... در امان باشند. امام صادق a فرمودند: «قناعت رأس بی‌نیازی و ثروت است (ری‌شهری، ص 208).»
رازداری: قرآن می‌فرماید: «خداوند از همه‌ی اسرار مطلع است؛ ولی کسی از اسرار او آگاه نیست (جن، آیه‌ی 26).» رازداری به این معناست که اسرار خود و دیگران را درون سینه حفظ کرده و از افشای آن خودداری کنی. بهترین مصداق این صفت خداوند متعال است؛ چراکه او ستارالعیوب است، از تمامی اعمال، حالات، رفتار، عیوب و گناهان بندگانش آگاه است؛ ولی آبروی آنان را نمی‌ریزد. پس مادران باید در حفظ اسرار همسر و فرزندان‌شان دقت کامل داشته باشند؛ زیرا وقتی سخنی از دهان خارج شد، مانند تیری است که از کمان رها شده باشد، قابل برگشت و جبران نخواهد بود. امام صادق a در این باره فرموده‌اند: «به کسى که تو را امین قرار داده است خیانت مکن؛ هر چند او به تو خیانت کرده باشد و راز او را فاش مساز، اگرچه او راز تو را فاش ساخته باشد (مجلسی، ج 77، ص 208، ح 1).»
وفای به عهد: خداوند در قرآن می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! به عهد خود وفا کنید (مائده، آیه‌ی 1).» انجام این صفت پسندیده، بین اعضای خانواده باعث اعتماد و وحدت می‌شود؛ البته باید توجه داشته باشیم که این قول و قرارها در حد توان خانواده باشد؛ در غیر این صورت سبب می‌شود از شخصیت انسان کاسته و اعضای خانواده را به اجزایی پراکنده بدل کند و انسان را یک فرد غیراصولی و بی‌مبنا معرفی کند. نادیده‌گرفتن پیمان‌ها، جز خودخواهی و بی‌اعتنایی به حقوق دیگران و سبک‌شمردن شخصیت آن‌ها دلیل دیگری نمی‌تواند داشته باشد. امام علی a فرمودند: «دین ندارد کسی که بر عهد و پیمانش وفادار نیست (نهج‌البلاغه، کلمات قصار).»
صدق و راستی: خداوند در قرآن می‌فرماید: «امروز روزی است که راستی راست‌گویان، به آن‌ها سود می‌بخشد و برای آن‌هاست باغ‌هایی از بهشت که نهرهایی از زیر درختان آن جاری است و جاودانه در آن می‌مانند (مائده، آیه‌ی 119).» مفهوم صدق آن است که انسان هر کاری انجام می‌دهد، مطابق با گفتارش باشد. راست‌گویی از مهم‌ترین معیارهای شناخت مسلمان واقعی و از بارزترین فضیلت‌هاست. اگر این صفت در افراد خانواده نهادینه شود، دیگر صفات ساده‌تر می‌تواند در انسان شکل گیرد. به هر اندازهای که راستی در انسان ثابت شود، به همان اندازه برای او تزکیه‌ی نفس آسان‌تر خواهد شد و کذب، تقلب، حیله و مکر، تظاهر، خودنمایی و هواپرستی از رفتار و کردارش حذف خواهد شد. از آن‌جا که رفتار فرزندان‌مان بازخورد رفتار اولیا، به‌ویژه مادران است، باید در تقویت این صفت حمیده تلاش بیش‌تری کرد تا اعضای خانواده آن را یک اصل ثابت بپذیرند. امام صادق a فرمودند: «نجات دنیا و آخرت در راست‌گویی است (آمدی، ص 218).»
حُسن ظن: خداوند در قرآن می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از بسیاری گمان‌ها بپرهیزید؛ چراکه بعضی از گمان‌ها گناه است (حجرات، آیه‌ی 12).» حسن ظن داشتن خوش‌بینی و گمان نیک درباره‌ی دیگران است و داشتن آن باعث کاهش اندوه‌ها، شکست‌ها، ناکامی‌ها و... خواهد شد. برای رسیدن به این صفت پسندیده، باید از پیش‌داوری‌ها بپرهیزیم و روابط خود را با دیگران بر اصل راستی و درستی قرار دهیم. اگر زن در خانواده صفت حُسن ظن داشته باشد، رفتار همسرش را با نزدیکانش مادرشوهر، خواهرشوهر و... بر مبنای مهربانی و محبت قرار می‌دهد و همین امر باعث از بین رفتن صفات رذیله، حسد، کینه، تکبر، تجسس و... خواهد شد؛ بچه‌ها نیز که شاهد این رفتارها هستند، می‌توانند آن را الگوی مناسب در زندگی آینده خود قرار دهند و هم‌دلی، همکاری، تعاون، اعتمادبه‌نفس و... را در یک‌دیگر ایجاد و تقویت کنند. پیامبر اکرم h فرمودند: «حُسن ظن باعث آرامش قلب و سلامت دین است (آمدی، ج 3، ص 4823).»
احترام به یک‌دیگر: خداوند در قرآن می‌فرماید: «به‌یقین فرزندان آدم را کرامت دادیم و آنان را در خشکی و دریا سوار کردیم (مائده، آیه 70).» احترام به معنی حرمت نگه داشتن حریم شخصی افراد است که دیگران نباید در آن دخالت کنند. احترام شامل جان، مال و آبروی افراد می‌شود. احترام به دیگران نشانه‌ی عظمت و بزرگی انسان‌هاست؛ البته افراد باید ارزش احترام و تکریم را در خود ایجاد کنند تا قابل احترام شوند. پدر و مادر، به‌ویژه مادران با بروز و ظهور فضایل اخلاقی به‌صورت عملی و ترک صفات ناپسند در خود، زمینه‌ی مناسبی را برای احترام از طرف دیگر اعضای خانواده به دست می‌آورند. از طرف دیگر اگر بخواهیم نزد دیگران محترم باشیم، باید خود حرمت دیگران را حفظ کنیم و حافظ شخصیت آن‌ها باشیم. امام صادق a فرمودند: «کسی که به بزرگ‌سالان احترام نگذارد و با خردسالان مهربان نباشد از ما نیست (کلینی، ج 2، ص16).»
مخلص کلام خانه‌ای که فضایل اخلاقی مانند الفت و مهربانی، گذشت و ایثار، احترام و تکریم، حسن ظن و یاد خدا و دعا و... در آن حاکم باشد، خانه پربرکت خواهد بود و موجب رضایت پروردگار عالمیان است. خیر دنیا و آخرت شامل اعضای آن خانواده می‌شود و محلی برای رفت و آمد ملائکه الهی خواهد بود که این از رسالت مادران است. داشتن خانواده‌ای سرشار از فضایل و صفات پسندیده نیز از وظایف مادران است؛ آن‌ها با ایجاد چنین کانونی، می‌توانند خانه‌ای سرشار از آسایش و آرامش ایجاد کرده و شاهد پیش‌رفت‌های معنوی فرزندان‌شان در چنین بستری باشند. منابع: - قرآن کریم. - نهج البلاغه. - آمدی، عبدالواحد (1378)؛ غرر الحکم و دررالکلم. - کلینی، جعفر بن محمد بن اسحاق (1359)؛ اصول کافی، انتشارات اسلامیه. - طبرسی، حسین بن محمد (1407)؛ مستدرک الوسائل. - محمدی‌ری‌شهری، محمد (1377)؛ میزان الحکمه، تهران: دارالحدیث. - مجلسی، محمدباقر (1404)؛ بحارالانوار، بیروت: الوفا.
)