سیری در پوشاک زنان ایران زمین
این شماره: زیورهای زنان و دختران ترکمن
زیوردوستی در نزد زنان، فقط ویژه‌ی مردم، منطقه و قومی خاص نیست؛ بلکه از سالیان دور، در پوشاک زنانِ اقوام ایرانی نمایان بوده و هم‌چنان طراوت و تازگی خود را حفظ کرده و ترانهی قوم خویش را طنینانداز می کند. بانوان ترکمن، نه‌تنها از این قاعده جدا نیستند، بلکه با اشتیاق و تبحر فراوانی، پوشاک را با زیورها می آرایند و جلوهگری می کنند. این زیورها، هنگام جشن ها و مراسمهای خاص، سرتاپای زن ترکمن را می‌پوشاند، به‌طوری که استفاده از زیورها - به این اندازه و به این شکل - در هیچ‌یک از دوره های پیشین و در میان هیچ‌یک از قوم‌های ایران دیده نمیشود. ساخت جواهر و زیور، با تنوع بسیار زیاد، همیشه جزئی از زندگی مردم ترکمن و جزئی از ذات پوشاک آن ها بوده است که در این‌جا تنها به معرفی بخشی از آن‌ها میپردازیم. به‌طور کلی، زیورهای زنان ترکمن، سه گروه بزرگ هستند که هر یک را به‌طور جداگانه، شرح می‌دهیم.
زیورهایی که ویژه‌ی پوشاک هستند
تِنِه‌چیر/ تنه‌چور: زیوری است که اغلب مثلثی کوچک، در وسط آن دیده می‌شود و نقش‌های ریز هندسیِ دیگر، در اطراف آن هستند. از قاعده ی مثلث، شرابه‌هایی با زنجیر آویزان است. روی تکه‌هایی که اشکال هندسی دارند، نگین‌هایی نشانده می‌شود. بر سر این زیور، حلقه‌ای کوچک نصب می‌شود که با آن به کُت زنان - در دو طرف بالای سینه - دوخته می‌شود. «تنه‌چیر»، مثل گوشواره، جفت و هم‌شکل ساخته می‌شود که یکی در سمت راست و دیگری در سمت چپ کت نصب می‌شود.
چاپراز: نام این زیور، ترکیبی از دو کلمه‌ی چپ و راست است و دو تکه زیور متصل به یک‌دیگرند و شکل‌های مختلف دارند. این زیور در روپوش زنان ترکمن - به نام «دون»- استفاده می‌شود.
سکّه: کت زنان و دختران ترکمن در دو طرف لباس، بین «تنه‌چیر» و «چاپراز» با سکه‌های قدیمی و قلاب‌دار (حلقه) که به لباس دوخته شده، تزئین می‌شوند و اغلب روی آستین‌های کُت، ردیف‌هایی از سکه‌های قدیمی می‌دوزند.
گل یقه/ گل یاقا: گل یقه، زیوری قلاب‌مانند است که همان، گل یقه است با دو بخش. یکی، بخش اصلی که برای زینت زیر گلو و اتصال دو حلقهی یقه‌ی پیراهن به‌کار می‌رود و دیگری، بخش افشان که در هنگام راه‌رفتن، از به‌هم‌خوردن آن‌ها، صدایی دل‌نشین تولید می‌شود. مجموعه‌ای از طلا و نقره، مرصع به نگین‌های عقیق و فیروزه؛ با زنگوله‌هایی از جنس نقره، که در انتهای بخش افشان آن است. گل یقه «زیر گردن، در محل بالای چاک پیراهن، قسمت چپ و راست را به هم متصل می‌کند و در اندازههای مختلف استفاده می شود (امیدی، 1382، 193).» این زیور به شکل دایرهای زرکوب که اغلب با نگین‌هایی از فیروزه، سنگ، عقیق و با شیشه‌های رنگی تزئین می‌شود. زنان ترکمن، از این زیور، به جای دکمه‌ی یقه‌ی پیراهن، برای بستن و به هم‌رساندن قسمت چپ و راست یقه، استفاده می‌کنند.
بِقو/ بیقا: بقو، حلقه ی بزرگ طوق‌‌مانندی است که یک‌طرف آن با گیره یا لوله، باز و بسته می‌شود و در قسمت جلوی گردن استفاده می‌شود. روی آن طلاکاری و با نگین‌هایی تزئین می‌شود و به برخی از آن‌ها، شرابه‌هایی وصل شده است. طوق، گردن‌بند یا سینه ریزِ نقرهایِ درشتی است که دارای آویزها، زنگوله ها و سنگ های قیمتی زیبایی است. این وسیله در زبان فارسی، گَردنی نیز خوانده می‌شود و مرکب از دو بخش است. بخش اصلی که از گردن آویخته می‌شود و به نگین‌های عقیق مرصع است. بخش زنجیری که به صورت افشان و به انتهای بخش اصلی، وصل است. این بخش نیز مرصع به نگین‌هایی از جنس عقیق است؛ به‌علاوه، در انتهای هر یک از زنجیرها، زنگوله‌هایی از جنس نقره دیده می‌شود که هنگام راه‌رفتن، صدا ایجاد می‌کند.
طومار: طومار، آویز گردن با زیوری استوانه‌ای و توخالی از جنس نقره است که مثلثی‌شکل، شرابه‌ها، زنگولهها و گلولههای کوچک - به نام «دوومه» - در چند ردیف، از قسمت پایینی آن، با زنجیر آویزان است. «طومار با بندی پارچه‌ای یا نخی به نام «الجه یوپ» یا با بند مهرهداری چون دانههای تسبیح به نام «هونجی» یا با تکه‌های هندسی کوچک به هم وصل‌شده یا با کمک زنجیر، بر گردن انداخته می‌شود. البته گاه نیز روی لباس در قسمت پهلوها دوخته شده و گاه با کمک بند از روی شانهی دختران جوان آویخته می‌شود (معطوفی، 1383، 2339).» لازم به ذکر است که در بخش استوانه‌ای طومار که باز و بسته می‌شود و دارای درپوش است، انواع دعا و طلسم نیز گذاشته می‌شود. گویا پیک‌ها در گذشته نیز از طومارها، برای انتقال یادداشت‌های سِرّی خان‌ها و سلطان‌ها استفاده می‌کرده‌اند!
بازوبند یا قول‌باغ: این زیور به دو شکل است. یکی دایره‌ای‌شکل با تک‌نگینی در وسط، دیگری مربعی است که دو شاخ قوچِ نقره‌ای بر آن لحیم شده است. اغلب این زیور را با شرابه‌هایی تزئین می‌کنند. بازوبند به بازوی کت زنان و دختران دوخته می‌شود.
گُون جیک: «زنان ترکمن، هنگام شرکت در جشن‌ها و میهمانی‌ها، دو تکه پارچه‌ی مستطیل را - که روی آن زیوری بلند دوخته شده - به طرفین نیم‌تنه نصب می‌کنند. زنان کم‌درآمد از تکه‌های پول‌دوزی شده استفاده می‌کنند (امیدی، 1382، 193).»
آچاربا: از آن‌جا که خانم ها کلید را به حمایل خود میآویختند هر نوع گردن‌بند و حمایل را به این نام (آچاربا) می گویند. اغلب از شانهی چپ به پهلوی راست به‌شکل مایل بسته می شد.
دُواجِق: دُواجق را از گذشته برای دفع چشم‌زخم، به لباس کودکان می آویختند. این زیور، متشکل از کیسهای پارچه ای یا چرمی است که به آن آویزهایی با مهره ی فیروزهایرنگ، صدف دریایی و ناخن حیوان شکاری ـ باز ـ متصل است. البته علاوه بر کودکان، زنان کهن‌سال نیز کیسههای پارچه ای را ـ که ماهرانه دستدوزی شده و درون آن دعا برای سلامتی بود ـ با بند به گردن می آویزند، یا با سنجاق به لباس وصل می کنند.
زیورهای مربوط به سر و گردن
قُبه/ قُپه: «زیوری است که روی کلاه را می‌پوشاند و در مرکز آن، نیمکرهای هشت قسمتی است که شرابه هایی از اطراف به آن آویزان است. اغلب نگین های عقیقی دارد که روی آن، با قلم نقش‌هایی زده شده است. در مرکز نیم‌کره، استوانه ی کوچکی است که چند آویز از آن آویخته است. به قپه، زیورهایی به نام یِنگ سِه‌لِگ وصل است (امیدی، 1382، 192).» در گذشته، هنگام نامزدی دختر، در نوک توخالی قبه، پر پرندهای به نام «اوتاغه» قرار می‌دادند و از آن به بعد به آن دختر، «اوتاغه‌لی قیز» می‌گفتند.
قولاق حلقه: به معنی حلقهی گوش و در واقع، زیور گوش یا گوشواره است که یکی از بهترین وسایل زینتی آنان است. برخی از این گوشواره‌ها، آن‌قدر بزرگ و سنگین هستند که علاوه بر قرارگرفتن در سوراخِ نرمه‌ی‌گوش، آن‌ها را با بندی از بالای گوش‌ها نیز می آویزند. «این گوشواره، نیمدایرهی بزرگی است با مفتول نقره‌ای مطلا که از داخل سوراخ گوش میگذرد. روی آن را زرگران، با نقش‌های خاصی ملیله کاری می‌کنند. در قسمت محیط نیمدایره شرابه هایی به آن وصل شده است که برحسب شکل آن، به نام‌های «یلان حلقه»(سرمار)، «آیلی حلقه»(ماه و ستاره)، «قوش شونتی حلقه»(نوک پرنده) ساخته می شود (امیدی، 1382، 193).»
سن‌سوله: وسیله‌ای است برای زینت کلاه دختران که «از قطعههایی به شکل چهارگوش درست شده است که در کنار هم با ردیف‌هایی منظم، به هم وصل شده‌اند. این زیور مانند قولاق چه، به پوشش سر، وصل و از کناره های سر آویزان می شود (معطوفی، 1383، 2337).» مجموعه‌ای از طلا و نقره با نگین های عقیق است که در انتهای آویزه های افشان آن، زنگوله هایی از جنس نقره دیده می شود که موجب ایجاد صدا، هنگام بازی و راه‌رفتن است.
آسیق/ زنجیره: به خانواده‌ی گیسوبندها و آویزهای زینتیِ موهای زنانِ جوان ترکمن، آسیق گفته می‌شود. این زیور اغلب به شکل قلب بوده و در اندازه های مختلف ساخته می‌شود. در وسط آسیق، نگینی بزرگ از سنگ‌های قیمتی زرشکی یا قرمزرنگ نصب می‌شود. این آویز، از پشت با پارچه‌ای که از حلقهی بالای آسیق عبور می‌کند، به موها و گیسوان بافته شده، یا به کلاه زنان آویخته می‌شود. در بالای آسیق، حلقه ای است که بندی پارچه‌ای را از این حلقه عبور داده و با این بند، آسیق را به گیسوان خود می بندند. «نوعی گیسوبند است که از پشت، روی گیسوان بافته‌شده می آویزند. گاهی تکه‌های آن را روی یک تکهپارچهی مستطیل دولا می دوزند تا موی سر لابه لای زنجیرها گیر نکند. به این زیور اَسِق هم می‌گویند (امیدی، 1382، 192).»
اوگرمه/ توپبی: «زیوری است که روی سربند دوخته می شود و به طوایف تکه و گوکلان اختصاص دارد و بلندتر از سربند زنان یموت است. زنان گوکلان به این زیور «توپ بی» می‌گویند و روی پیشانی و دو طرف آن زیورهایی می دوزند (امیدی، 1382،192).»
آل مالگا: «پلاک سینه‌ی دایره‌‌شکل طلااندود، ویژه‌ی زنان طایفه‌ی گوکلان است. درون قسمت مدور این زیور، مربعی طراحی می‌شود که اغلب روی محورهای آن، نُه عدد عقیق نصب می‌شود (معطوفی، 1383، 2341).»
آلاجا: «در طی دوران نامزدی، برای مشخص‌شدن دختری که نامزد شده، سکه‌های مختلفی را به رشته‌نخی به نام «آلاجا» وصل کرده و بر گردن او می آویزند (محمدی، 1388، 154).»
زیورهایی که به صورت مجزا استفاده می شود
دست‌بند بوزالیک: مجموعه‌ی طلاکاری شده و نقره‌ای با عقیق‌های قرمز، با ارتفاع پانزده سانتی‌متر است که اغلب دوقلو و به نام «جفتی» است. این وسیله دور مچ را می‌پوشاند؛ اما دو سر آن، در بخش عمودی به هم نمی‌رسد. «زیوری یک‌پارچه است. سطح داخلی آن از نقره است و سطح بیرونی آن را با طرحها و نقش های مارپیچ و شاخ قوچ به صورت معرق با تکه‌هایی از طلا و نگین های عقیق، یاقوت، فیروزه و زمرد زینت میدهند. در بعضی از قسمتها، با ملیله کاری نقشی به آن میافزایند (امیدی، 1382، 194).» این زیور، دستبندی بزرگ، پهن، سنگین، قطور و استوانه ای شکل است که زنان ازدواج کردهی ترکمن، آن را از طرف خانواده‌ی داماد هدیه گرفته و به دست می‌کنند.
خلخال بورمَه: در گذشته، زنان ترکمن برای تزئین به دور مچ پا می‌پیچیدند تا هنگام راه‌رفتن صدای آن شنیده شود. «برای کودکان از پنج‌ماهگی تا چهارسالگی، استفاده می‌شود و از حلقه ای تشکیل می‌شود که زنگوله و شرابه هایی با اشکال گوناگون و مهرههای رنگی به آن وصل شده است (امیدی، 1382، 194).»
حلقه (یوزیک): حلقه‌ای برای دختران جوان، هنگام نامزدی و پیمان زناشویی است. «نوعی از این زیور، «کولن لی یوزوک» نام دارد که شامل چهار یا پنج انگشتر با تک‌نگینی زیباست که با زنجیر به هم و به انگشتر اصلی وصل می‌شوند و گاهی نیز این انگشترها به جای اتصال به هم، با زنجیرهایی به دست‌بند متصل می‌شوند که به آن ها «بِلزیک» گفته می‌شود. انگشتر زنان ترکمن، از جنس نقره و تک‌نگین هایی بزرگ از عقیق و دیگر سنگ های قیمتی دارد. البته گاهی زنان ترکمن، نوع ظریف این انگشترها را با چند نگین کوچک و ریز استفاده می‌کنند (معطوفی، 1383، 2343).»
اوزوق: اوزوق، النگوهای ظریفی است که بیش‌تر از جنس نقره ساخته می شود. لازم به ذکر است که امروزه این النگو کم‌تر در میان زنان ترکمن کاربرد دارد.
قوشاق (زیور کمر): کمربند را در زبان ترکمنی «قوشاق» می‌گویند. «قوشاق یا یراق، کمربندی سنگین از جنس نقره است که با عقیق، فیروزههای ریز و درشت، سنگ های قیمتی و الوان، پولک های نقره‌ای، بندها و مفصل های متصل بههم و قلم‌زنی و کندهکاری تزئین می‌شود. گفتنی است که این زیور، ویژه‌ی زنان ثروت‌مند و متمول ترکمن است؛ تا جایی که نوع سنگین و توپُر آن را که عرضش گاه به ده سانتی متر نیز می‌رسد طبقه ی اشراف، خان ها، سرداران و تجار ایلات و طوایف ترکمن استفاده می‌کنند. قوشاق ها همگی با سگک یا قلاب های زیبایی به دور کمر بسته می‌شوند (محمدی، 1388، 156).» انتهای کمربند نیز با شرابه‌ها و زنگوله‌های زیبایی در لبهی پایینی مزین بودند که این شرابه‌ها، زیبایی و صلابت قوشاق را افرایش می‌داد.
نقش‌های استفاده‌شده در زیورهای ترکمن
طرحها و نقش‌های استفاده‌شده در زیورسازی ترکمن، چند دسته‌اند. ابتدا طرحهای هندسی، شامل: مثلث، دایره، لوزی و چندضلعی است و بیش‌تر زیورهای زنان ترکمن، از آن مایه میگیرد. دیگری طرح های گل و گیاه که از طرح گل به شکل دایره، بوته‌ای شکل و درخت چنار و مانند آن که به صورت قرینه ، روی شکل‌های زیورها، تکرار می‌شوند. دیگری نقش زیبای حیوان‌ها و پرندگان، مار و شاخ قوچ است که در بین ترکمن ها بسیار دیده شده و بر زیورهای آنان، جلوه‌ی بسیار زیبایی دارد. شکل دیگر، تصویر انسان، به شکل نمایی کلی، صورتک، قلب های قرینه و تکرار است و جایگاه والایی دارد. شکل وسایل زندگی از نمونههای دیگر است، مانند: تیروکمان، لنگر کشتی و دوتار. هلال ماه و ستاره نیز از جمله نقش‌های ارزش‌مند است که در زیورسازی ترکمنی بسیار کاربرد دارد.
کلام آخر
از میان عشایر ایران، هیچ‌یک مانند ترکمن‌ها، هنر جواهرسازی را به کمال نرسانده‌اند. زنان ترکمن علاوه بر زیورهایی که به کلاه و روسری خود می‌آویزند، برای تزئین موها نیز زیورهایی خاص دارند. گردن‌بند، گل یقه، گوشواره، دست‌بند، تلفیقی از انگشتر و دست‌بند، تزئین‌های پیراهن، کت و نیز تزئین‌های خاص روی وسایل زنان، نظیر: شانه، انگشتانه و ابزار نخ‌ریسی از دیگر زیورهاست. تمامی زیورهای فوق را، زرگران و نقره‌کاران هنرمند ترکمن می‌ساختند. پوشاک اصیل و سنتی ترکمنی کم‌‌کم جای خود را به ساخته‌های کارخانه‌ای داده است. امروزه فقط زنان سال‌خورده‌ی ترکمن، هم‌چنان علاقه به پوشاک و زیورهای سنتی را حفظ کردهاند. صنعت و هنر زیورسازی ترکمن‌ها که در گذشته اغلب در ساخت سنجاق قفلی های مدور، پیشانی بند، نیمتاجها، دستبندهای تابدار و مسطح، گوشواره های زیبا، آویزهای مرجان، زنجیرهای نقره‌ای، گردن‌بند و گلیقه و... شهره‌ی خاص و عام بود، امروزه باید همه ی این ها و دیگر جواهرهای سنتی، خود را با کولهباری از خاطره‌های خاکخورده، از لابه لای آلبوم ها و غرفههای موزه ها و پشت ویترین عتیقه فروشی ها بیرون بکشد و برای فرزندان خویش، فقط گردوغباری از خاطره‌های کهنه برجای گذارد.
منابع:
1. امیدی، ناهید(1382)؛ دیده و دل و دست، مشهد: آستان قدس رضوی.
2. محمدی، رامونا (1388)؛ پوشاک و زیورهای مردم ترکمن، تهران: جمال هنر.
3. معطوفی، اسدالله (1383)؛ تاریخ فرهنگ و هنر ترکمان، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
)