واکاوی محاسن و معایب اینترنت، همراه گفت‌وگویی با جعفر شاهرخی، کارشناس ارشد ارتباطات اجتماعی
چگونه وارد فضای مجازی شده‌ایم؟
در عصر مجازی، بیش‌تر امور زندگی انسان به شکل مجازی انجام می‌شود. دفتر کار مجازی، تجارت مجازی، تفریح‌های مجازی، سفرهای مجازی و موارد مشابه آن، نمونه‌هایی هستند که در فضای سه‌بُعدی، شرایط مناسبی را برای خانواده فراهم می‌کنند. آیا آسیب‌شناسی عصر مجازی، سؤال بعدی مسئولان تربیتی عصر مجازی نخواهد بود؟ در عصر مجازی، تغییرهای اساسی در رفتار بشر پدید خواهد آمد و برخی از صفت‌های ناپسند - که به دلایل مختلف، گریبان‌گیر زندگی امروز دنیاست - به دلیل عینی و قانون‌مند‌بودن همه‌ی امور اجرایی، از جامعه رخت خواهد بست و همه‌ی کارها قابل‌رؤیت و پی‌گیری خواهد بود. مردم در جهان مجازی، شناخت بهتری از جهان و فلسفه‌ی وجودی انسان خواهند داشت و به نحو بهتری، تربیت خواهند شد و با توجه به این‌که از نظر تئوری در عصر مزبور، مشکل‌های معیشتی و تهیه‌ی ابزار کار حل شده، دانش و اطلاعات در سطح گسترده‌ای، در همه‌ی زمینه‌ها در دسترس مردم است. توجه به مسایل روحی، روانی، معنوی و گرایش به مذهب افزایش خواهد یافت و تحول اساسی در زندگی انسانی - با توجه به دست‌آوردهای فن‌آوری اطلاعات - میسر و امکان‌پذیر خواهد بود.
آموزش خانواده، رکن توسعه
مؤثرترین رکن توسعه‌ی خانواده در شهر الکترونیک، آموزش است. فناوری اطلاعات، شرایطی پدید می‌آورد که امکان آموزش هر چیز به هر کس، در هر جا و هر زمان فراهم شود. با توسعه‌ی آموزش الکترونیکی و آموزش مجازی، فرصت‌های جدیدی برای خانواده پدید می‌آید تا بتواند ضمن حفظ فرهنگ بومی، از تجربه‌های مفید دیگران هم به‌خوبی استفاده کند. این نوع سیستم آموزشی، مزایای زیادی دارد که بعضی از آن‌ها عبارت‌اند از:
ـ آموزش هر کس در هر جا و هر زمان، فارغ از هرگونه محدودیت نژادی، سن و امثال آن؛
ـ کاهش هزینه‌های فیزیکی ساختمان در ارتباط با آموزش؛
ـ دسترسی آنی به منابع و اطلاعات در هر زمان؛
ـ فراهم‌بودن منابع آموزشیِ برخط به شکل یک‌نواخت و یک‌پارچه، با شرایطی متناسب‌تر از شیوه‌ی آموزشی سنتی؛
ـ دسترسی به تجربه‌های دیگران در آموزش و امکان ذخیره‌سازی آن؛
ـ انتخاب متن مورد علاقه، براساس امکان‌ها و توان‌مندی‌های فرد؛
ـ به‌روز‌شدن کلیه‌ی متون آموزشی و درسی و سادگی روند آن؛
ـ امکان ارزیابی و اندازه‌گیری آموزش خلاق.
سواد اینترنتی، فرصت‌ها و معضل‌ها
کامپیوتر و اینترنت، هم نیاز به نوع خاصی از سواد و مهارت دارد و هم الگوهای فرهنگی و رفتاری ویژه‌ای در پی دارد. مهم‌ترین مسئله‌ی اینترنت، از نظر فرهنگی، عدم‌تطابق محتوای ارائه‌شده با الگوهای فرهنگی و هنجارهای رفتاری جوامع مختلف است. فن‌آوری اینترنت، برای بیش‌ترین سرعت و کم‌ترین کنترل، طراحی شده است؛ لذا اعمال کنترل‌های اخلاقی در آن دشوار است. حجم بالای محتوای مستهجن تجاری و مجانی در اینترنت، یکی از معضل‌های اخلاقی و خانوادگی است. مشکل فرهنگی دیگر اینترنت، غلبه‌ی زبان انگلیسی و فقدان منابع غنی به زبان‌های دیگر است؛ در نتیجه، سلطه‌ی زبان انگلیسی بر زبان‌های دیگر با اینترنت تقویت می‌شود.
کشورهای در حال‌توسعه، معتقدند جریان آزاد اطلاعات، آن‌ها را در یک رقابت نابرابر و بی‌فایده با دولت‌های دیگر و شرکت‌های خارجی و چندملیتی قرار می‌دهد و با تهدید ثبات جامعه از نظر فرهنگی، ناامنی فزاینده‌ای بر این کشورها تحمیل می‌کند. فروریختن مرزهای فرهنگیِ کشورهای هدف، در برابر فن‌آوری‌های جدید اطلاعاتی و ارتباطی، اثرهایی شگرف بر امنیت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی این کشورها داشته است. متأسفانه به دلیل نبود ضوابط و مقررات جهانی در اینترنت، هیچ‌گونه تضمینی نیست که همه‌ی گروه‌ها برای رسیدن به اهداف انسانی فعالیت کنند! زیرا در کنار انجمن‌‌های خوبی مانند انجمن مبارزه با ایدز، مبارزه با سرطان، گروه‌های آزادی‌خواه و مدافع حقوق بشر، در مواردی حضور انجمن هم‌جنس‌بازان و گروه‌های خشن نیز دیده می‌شوند.
اینترنت و امنیت فرهنگی
امنیت فرهنگی، مهم‌ترین مؤلفه برای ساختن مفهوم جدید مردم‌سالاریِ فرهنگی است. بنا به یک تعبیر، مردم‌سالاری فرهنگی عبارت است از:
1ـ حفاظت و تشویق تنوع فرهنگی و حق دسترسی به فرهنگ، برای همه‌ی افراد داخل کشور و جهان؛
2ـ تشویق مشارکت فعال، در حیات فرهنگی جامعه؛
3ـ تواناساختن مردم برای مشارکت در تصمیم‌سازی‌هایی که بر کیفیت زندگیِ فرهنگی آنان اثرگذار است؛
4ـ تضمین دسترسی برابر و عادلانه به منابع و حمایت‌های فرهنگی.
در امنیت فرهنگی نیز باید به دو بُعد ملی و جهانی توجه کرد. نحوه‌ی نگرش به منشأ و آثار توسعه‌ی فن‌آوری و رسانه‌های نو، به‌ویژه اینترنت، یکی از عرصه‌های اصلیِ تقابل میان دو راه‌برد ثبات‌گرا و تحول‌گرا، در روی‌کردهای امنیتی ایرانِ امروز است.
آسیب‌های فن‌آوری اطلاعات در خانواده
آسیب اخلاقی: ارتباطی که از طریق اتاق‌های گفت‌وگو بین افراد مختلف برقرار می‌شود، گاهی صدمه‌های زیادی پدید می‌آورد. این اتاق‌های گفت‌وگو - که اغلب با نام‌های جعلی و مجهول امکان ارتباط در آن است - می‌تواند زمینه‌های لازم را برای ایجاد برخی از مفاسد اجتماعی پدیدآورد و تقریباً راهی هم برای جلوگیری از آن نیست. در یک اتاق گفت‌وگو، مردی شصت‌ساله می‌تواند خود را بیست‌ساله معرفی کند و به اذیت و آزار دیگران بپردازد. به جرئت می‌توان گفت که خطر اتاق‌های گفت‌وگو، به مراتب بیش‌تر از سایت‌های غیراخلاقی در اینترنت است؛ زیرا بی‌اطلاعی خانواده‌ها از این موضوع، خطرهایی را بر خانواده‌ها تحمیل می‌کند. قرارگرفتن در معرض فرهنگ‌های گوناگون، آزادی‌های زیاد در یک دورهی زمانی به‌نسبت کوتاه و امکان دسترسی به اطلاعات غیراخلاقی گوناگون از طریق اینترنت، برخی از نمونه‌های این خطرها هستند.
آسیب‌های پزشکی: بازی‌های کامپیوتری با داشتن صفحه‌های گرافیکی، تنوع رنگ و سرعت زیاد تعویض صفحه‌ها، اثرهای منفی روی مغز و اعصاب کودکان و حتی بزرگ‌ترها می‌گذارند و برخی اختلال‌ها را موجب می‌شوند. هم‌چنین استفاده‌ی زیاد از کامپیوتر، اثر منفی بر بینایی افراد دارد و موجب سوزش چشم‌ها می‌شود. اثرهای منفیِ دیگر عبارت‌اند از: دردهای شدید کمر، دست، گردن و سر ـ که به شکل آرتروز ظاهر شده و گاهی موجب کیست مفصلی در مچ دست می‌شود ـ افتادن سرشانه‌ها و خارج‌شدن ستون فقرات از حالت طبیعی.
آسیب فرهنگی ـ اجتماعی: اساسی‌ترین و مهم‌ترین پی‌آمدهای ناشی از توسعه‌ی فن‌آوری اطلاعات، از بُعد فرهنگی و اجتماعی انزوای بسیاری از کودکان، با رایانه و اینترنت است. کودکانی که از بدو زندگی و در دوران کودکی، به دلیل کمبود فضاهای تفریحی و آموزشی، با بازی‌های کامپیوتری در منزل مشغول می‌شوند و به مرور، نوعی انزواطلبی را پیش می‌گیرند که در نهایت، باعث منزوی‌شدن آنان در اجتماع می‌شود. حال آن‌که کودکان در دوران رشد، باید با هم‌نوعان و کودکان هم‌سن خود، بازی‌های دسته‌جمعی انجام دهند تا ارتباطات اجتماعی را فراگیرند. منزوی‌شدن کودک و بازی با افرادی که در دنیای واقعی نیستند، در آینده ممکن است اثرهای بسیار منفی و نامطلوبی در رفتارهای اجتماعی کودک ایجاد کند. قهرمانانی که در بازی‌های رایانه‌ای، ظاهر می‌شوند، با تصاویر و صحنه‌های خشونت‌آمیز همراه‌اند که اثرهای منفی فرهنگی ـ اجتماعی در پی دارند.
وظیفه‌ی خانواده در عصر ارتباطات و انفجار اطلاعات چیست؟
1ـ والدین برای این‌که بتوانند درباره‌ی محاسن و معایب رسانه‌ها، راهنمای خوب و مؤثری برای فرزندان‌شان باشند، باید در این زمینه، مطالعه و مشاوره کرده، اطلاعات و مهارت‌های خود را افزایش داده و به‌روز کنند تا توصیه‌های آنان برای فرزندان، قابل‌قبول و پذیرش و دارای دقت و اعتبار باشد.
2ـ اینترنت، به‌خودی‌خود، بد نیست؛ مهم نحوه‌ی استفاده از آن است. آیا حاضرید فرزندتان را - که شناکردن بلد نیست - در دریا رها کنید؟ پس چگونه حاضرید او را بدون مهارت و آمادگی در اقیانوس اطلاعات، تصاویر، فیلم‌ها و برنامه‌های مختلف با محتوای گوناگون فرهنگی ـ اجتماعی رها کنید؟
3ـ ورود رسانه‌ها به خانه، به معنی ورود غریبه‌ها به خانه است! هرگز برنامه‌ها و فیلم‌هایی را که متناسب با فرهنگ، سن و درک فرزندتان و ارزش‌های اخلاقی نیست - چه از طریق شبکه‌های تلویزیونی ایران و چه شبکه‌های ماهواره‌ای - با فرزندتان تماشا نکنید.
4ـ برای تماشای تلویزیون و بازی با رایانه در منزل، ضوابطی که قابلیت اجرا باشد، با نظر فرزندتان در نظر بگیرید و خود به آن عمل کنید. محدودیت‌هایی را متناسب با سن و دورهی تحصیلی فرزندتان اعمال کنید (هرگز بدون زمان‌بندی و محدودیت، پلی‌استیشن، رایانه و تلویزیون را در اختیار آن‌ها، حتی قبل از دبستان قرار ندهید تا به شکل یک عادت و اعتیاد غلط دربیاید؛ زیرا در مراحل بعدی، اصلاح و کنترل به راحتی قابل اجرا نیست).
5ـ برای این‌که استفاده از رسانه‌ها یک عادت زیان‌بار نشود، محیط زندگی خود و فرزندتان را متنوع کنید؛ مثلاً از طریق: کتاب‌خوانی، قصه‌گویی، نقاشی، کارهای دستی و امور هنری، رفتن به موزه‌ها، کتاب‌خانه‌ها، پارک‌ها، مساجد، تفریح و ورزش.
6ـ در خرید بازی‌های رایانه‌ای دقت کنید تا بازی‌هایی را که برای رشد ذهنی، خلاقیت، تجسم فضایی و دیگر مهارت‌های فرزندتان مفید است، با مشورت افراد خبره و مطلع انتخاب کرده و بازی‌های خشن و مبتذل را هرگز خریداری نکنید.
7ـ به خاطر داشته باشید که استفاده‌ی بیش از حد فرزندان از رسانه‌ها، سبب بروز رفتارهای پرخاش‌گرانه، خشن و انتقام‌جویانه، بی‌اعتنایی به ارزش‌های خانواده و بی‌علاقگی به درس و مسئولیت‌پذیری می‌شود.
9ـ والدین باید بدانند که رسانه‌های گروهی، نقشی فراتر از یک وسیله‌ی سرگرم‌کننده دارند. این وسایل ابزاری فرهنگ‌ساز شده‌اند و قدرت‌های مسلط جهانی، می‌کوشند با استفاده از این ابزار، زمینه‌های نفوذ فرهنگی خود را در جوامع دیگر، فراهم آورند.
دروغ‌هایی که مردم باور می‌کنند
در ادامه، با آقای «جعفر شاهرخی»، مدرس و کارشناس‌ارشد ارتباطات اجتماعی، درباره‌ی اینترنت و پی‌آمدهای آن به گفت‌وگو نشستیم.
* آقای شاهرخی! برای شروع، کمی از رسانه‌های جمعی و شبکه‌های اجتماعی بگویید.
رسانه‌های جدید برای کامل‌کردن زندگی آمده‌اند؛ اما امروز ما با این اتفاق روبه‌رو نیستیم. چه‌بسا رسانه‌های نوین، کارکرد خانواده‌ها را تغییر داده و نقش پدر، مادر و هم‌چنین کارکرد و نقش فرزند در خانواده با اس‌ام‌اس، وایبر، فیس‌بوک و... تغییر کرده است. گاه مادر، مودم را تا آشپزخانه هم برده و غافل از وظایف مادری و همسری خویش می‌شود. رسانه‌های جدیدی هم‌چون موبایل، راه‌های ارتباطیِ تازه‌ای پدید آورده و در خانواده، تغییرهایی داده‌اند. از جمله‌ی این تغییرها، می‌توان به مصرف‌گرایی بسیار، مادی‌گرایی و هم‌چنین سودآوری برای سازندگان چنین وسایلی اشاره کرد. امروزه چه‌بسا مصرف‌گرایی و خرید رسانه‌های جدید، حرف اول را می‌زند. این روزها، جوانان کتاب جدیدی برای مطالعه نمی‌خرند؛ اما در عرض دو یا سه‌ماه، گوشی سالم خود را عوض می‌کنند؛ ضمن این‌که از چنین وسیله‌ای، هر استفاده‌ای می‌شود، جز مکالمه!
* پس آسیب‌های رسانه‌های جمعی در خانواده و نقش آن در حیا و غیرت زوجین بسیار اثرگذار است؟
می‌دانید که فن‌آوری، با سرعت بیش‌تری از رشد فرهنگی در حال پیش‌رفت است. وقتی فن‌آوری و رشد فرهنگی هم‌سو نباشند، جامعه دچار واپس‌گرایی می‌شود. آلن تورن می‌گوید: «فن‌آوری، نشر پی‌آمدهای علمی و اداری ماست؛ مدرنیسم، خدا را از صدرنشینیِ جامعه خلع می‌کند.» در جامعه‌ی فعلی، این ظاهرِ بسیار ساده و فریبنده‌ی رسانه‌های اجتماعی، ماهیتش غیرمعنوی شده است؛ از این رو، گسست در خانواده شکل می‌گیرد و مردم، بدون رودررویی در جامعه، با یک کلیک، با سرتاسر دنیا مرتبط می‌شوند. در چنین جامعه‌ای، مردم دروغ را می‌شنوند و به راحتی باور می‌کنند و می‌پذیرند؛ حتی گاهی دروغ، برای‌شان خوش‌آیند هم هست! آنان از دروغ‌های چهره‌به‌چهره خسته شده‌اند و به دروغ‌های رسانه‌های جمعی، پناه برده‌اند. باید بدانید که در حال حاضر، یک‌میلیارد و دویست اس‌ام‌اس در دنیا جابه‌جا می‌شود و دومیلیاردوچهارصدهزار لایک در فیس‌بوک هست.
* معنویت چه‌قدر می‌تواند در رویارویی با شبکه‌های اجتماعی مفید باشد؟
شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های جمعی، به شدت در حال رشد هستند و فرهنگ استفاده از آن، جا نیفتاده است؛ این باعث ایجاد فاصله در خانواده‌ها می‌شود و تبعات آن، کمبود محبت، افسردگی و گوشه‌گیری است؛ در نتیجه، اتفاقی که نباید بیفتد می‌افتد؛ یعنی اختلال در ارتباطات اجتماعی و متعاقب آن مهارت‌های اجتماعی. این‌جاست که فرد مهارت اجتماعی را نمی‌آموزد، شخص حرف نمی‌زند؛ اما فکرش مشغول است، نبوغش از بین می‌رود و تمرکز در یادگیری نکته‌های تربیتی را از دست می‌دهد. در نهایت، بحران هویت پیش می‌آید و کم‌رنگ‌شدن معنویت خانواده، ازهمگسستگی و...؛ فردگرایی، نتیجه‌ی فن‌آوری نوین در جامعه‌ی فعلی است.
* اثر رسانه‌ها بر زنان بیش‌تر است یا مردان؟
باید گفت که اثر رسانه‌ها بر خانم‌ها کم‌تر است؛ زیرا خلقت آنان بر پایه‌ی حیاست و شرم زن بیش‌تر است. طبق آمار و ارقام، خوب است بدانید در سال 92، آمار طلاق 4/3 درصد رشد داشته و 155369 مورد رخ داده است؛ در هر ماه 12947، در شبانه‌روز 426 و در هر ساعت 18 طلاق. در استان‌های خراسان رضوی، گیلان و کردستان بیش‌ترین آمار طلاق گزارش شده است. البته یزد و سیستان هم کم‌ترین آمار را داشته‌اند.
محدوده‌ی 25سالگی، اوج استفاده از رسانه‌های نوین است. نیل پستمن می‌گوید: «فن‌آوری بدون اخلاق، چیزی است که جامعه‌ی آمریکا را نابود کرده است» و آن را سه دوره می‌داند: دوره‌ای که فرهنگ بر فن‌آوری چیره بود؛ دوره‌ای که فن‌آوری و فرهنگ رشد برابر داشتند و دوره‌ای که فن‌آوری بر فرهنگ چیره شد.
* آیا برای چنین مشکل‌هایی راه‌کاری پیشنهاد می‌کنید؟
حیا در رفتار و گفتار و تقویت باورها - چه در خانواده و چه در اجتماع - بسیار مؤثر است. هم‌چنین نهادهای آموزشی، نقش مؤثری دارند و می‌توانند کمک کنند؛ چراکه آن‌ها رسالت گوش‌زدکردن مباحث فرهنگی را دارند و در قالب‌های آموزشی، آسیب‌های فن‌آوری‌های نوین را بیان کرده و بدون تعارف در آموزش، از بیان آمار طفره نروند؛ چون نقش مثبت رسانه‌ها فراموش شده است و امروزه نگاه ایدئولوژیک نداریم؛ در نتیجه، فرهنگ و فن‌آوری با هم رشد نکرده و باعث گسست در خانواده شده است.
منابع:
1. جلالی، علی‌اکبر؛ آسیب‌شناسی فن‌آوری اطلاعات در خانواده، تهران: پژوهشکده‌ی خانواده.
2. کریمی، یوسف (1379)؛ روان‌شناسی اجتماعی، تهران: ارسباران.
)