هر سال با بازگشایی مدارس و فرارسیدن زمستان، انواع بیماری‌ها به‌ویژه برای کودکان دبستانی از راه میرسد. سردشدن هوا و تجمّع تعداد زیادی از دانش‌آموزان در محیط مدرسه، زمینه را برای فعّالیّت انواعی از جانداران ذرّه‌بینی که در اثر هوای سرد و عدم رعایت بهداشت به سرعت تکثیر مییابند، فراهم میکند.
بسیاری از والدین از این‌که فرزندان آن‌ها به‌ویژه در سال‌های اوّلیّه‌ی مدرسه به‌طور مرتّب بیمار می‌‌شوند، ابراز نگرانی میکنند؛ اگرچه برای تکامل سیستــم ایمنی، لازم است کودک با انواع میکروب‌ها برخورد داشته باشد تا سیستم ایمنی‌اش بتواند آن‌ها را شناسایی کرده، به‌تدریج در برابر آن‌ها مقاوم گردد؛ اما از طرف دیگر، بسیاری از بیماری‌ها باعث به‌تأخیرافتادن رشد استعدادها و قابلیّت‌های جسمی و روحی دانش‌آموزان میشود و گاه به ناتوانی و بی‌استعدادی آنان منجر میگردد. در این میان، بیماری‌های واگیردار شایع در مدارس، به دلیل آن‌که به سرعت در میان دانش‌آموزان و از آن‌جا به خانواده‌های‌شان منتقل میگردد، خیلی‌زود می‌تواند به شکل اپیدمی‌‌های مرگبار و گسترده‌ای درآید که بخش عظیمی از بودجه و نیروی کار کشور را به خدمت می‌‌گیرد؛ لذا آگاهی خانواده‌ها، به‌ویژه مادران، از انواع این بیماری‌ها، نقش به‌سزایی در کاهش تعداد ابتلا به آن‌ها خواهد داشت.
در حال حاضر، شایع‌ترین بیماری‌های واگیردار در سنین مدرسه عبارتند از: بیماری‌های سرماخوردگی، آنفولانزا، گلودرد چرکی، آبله‌مرغان، شپش سر، انگل‌های روده‌ای، بیماری‌های اسهالی، هپاتیت ویروسی، سرخجه، گال، کچلی و عفونت‌های ادراری که بسته به آب و هوا و منطقهی جغرافیایی ممکن است از میزان شیوع متفاوتی برخوردار باشد؛ بنابراین، آن‌چه که بیش‌تر درباره‌ی این‌گونه بیماری‌ها در مدارس، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. مسـری‌بودن آن‌ها و پس از آن، رعایت‌کردن بهداشت از سوی تک‌تک خانواده‌هاست.
سرماخوردگی، عفونت حاد قسمت‌های فوقانیِ مجاری تنفسی است که با انواع مختلفی از ویروس‌ها می‌تواند پدیدار شود. کودکان زیر پنج‌سال، بیش از همه به این بیماری مبتلا می‌‌شوند و ممکن است به‌طور متوسط، سالانه شش تا هفت‌بار سرما بخورند. این میزان در ده تا 15 درصد کودکان به دوازده‌بار نیز میرسد. خستگی مفرط، مکان‌های شلوغ و بهداشت نامناسب از جمله دیگر عواملِ زمینه‌ساز عفونت هستند.
کودکان بزرگ‌تر از سه‌سال و بالغین، کم‌تر تب میکنند. اگر ترشح‌های چرکی از بینی باشد و علایم بیش از ده‌روز طول بکشد، ممکن است سینوزیت ایجاد شده باشد. علایم سینوزیت حاد در کودکان بزرگ‌تر و بالغین، شامل: درد صورت و دندان، سردرد و تب است. گاهی در کودکان کم سن‌وسال‌تر ممکن است این علایم نباشد یا با علایمی چون: ترشح پشت حلق همراه با سرفه، صاف‌کردن سینه و بوی بد دهان همراه باشد.
بیماری دیگری که از نظر علایم بسیار شبیه به سرماخوردگی است، آنفولانزا است که با دقّت زیاد شاید بتوان این دو بیماری را از هم جدا کرد. برای مثال، تب و درد ماهیچه‌ای، اغلب نشانه‌ی آنفولانزا و آبریزش بینی، احتقان و سرفه، حاکی از ویروس سرماخوردگی است. از طرف دیگر، نشانه‌های سرماخوردگی و آلرژی نیز می‌تواند مشابه باشد. عطسه‌های پیاپی و پشتِ سر هم، اغلب نشانه‌ی آلرژی است. سرماخوردگی اغلب بین هفت تا ده‌روز طول می‌کشد و علایمی مثل گلودرد، تب، بی‌اشتهایی و به‌ویژه سابقه‌ی تماس با کودکان سرماخورده را دارد؛ اما آلرژی بسته به نوع عامل حساسیت‌زا و تماس کودک با آن می‌تواند حاد، فصلی، دایمی یا دوره‌ای باشد. گاهی با آسم، احتقان بینی، حمله‌های عطسه، ترشح‌های رقیق و زیاد بینی، خارش بینی و چشم‌ها، گوش، کام و اشک‌ریزی همراه است. ترشح‌های پشتِ بینی ممکن است باعث تلاش‌های مکرر برای صاف‌کردن گلو یا سرفه‌های شبانه یا خشونت صدا شود. اغلب در این کودکان، ورم اطراف چشم‌ها به همراه ورم پلک‌ها یا التهاب ملتحمه دیده میشود.
شایع‌ترین عارضه‌ی سرماخوردگی، عفونت گوش میانی و نیز عفونت سینوس‌ها و بیماری حاصل از آن به نام «سینوزیت باکتریایی» است؛ بنابراین اگر آبریزش بینی ادامه داشت، سرفه‌ی روزانه‌ی پایدار و بدون بهبودی، بیش‌تر از ده تا چهارده روز طول بکشد یا اگر علایم شدیدتر درگیری سینوس‌ها، مانند تب بالای 5/38 درجه، درد یا تورم صورت باشد، باید دوباره به پزشک مراجعه کرد؛ چراکه ممکن است ابتلای به سینوزیت مطرح باشد.
درمان: از آن‌جا که بسیاری از علایم اوّلیّه‌ی بیماری‌ها درست شبیه سرماخوردگی است، (مانند برخی از بیماری‌های ویروسی هم‌چون سرخک، آبله مرغان و سرخجه) تشخـیص بیماری را باید به عهده‌ی پزشک گذاشت تا با وجود سایر بیماری‌ها، درمانِ سریع و به‌موقع انجام شود. برای سرماخوردگی هیچ‌گونه درمان خاصی نیست؛ بلکه هدف اصلی، کاهش شدّت علایم و تخفیف نشانه‌های بیماری است. استراحت کافی، مصرف مایع‌های گرم و آب‌میوه‌های تازه و رژیم غذایی مناسب، به شکل منقسم (تعداد وعده‌های بیش‌تر با حجم کم در هر وعده) توصیه میشود. باید از گرم‌شدن بیش از حد و لرزیدن بیمار جلوگیری کرد. هوای منزل، بسیارخشک و بسیارگرم نباشد و لباس بیمار، بسیارکم و بسیارزیاد نباشد. قرص‌ها و شربت‌های سرماخوردگی چون آنتی‌هیستامین‌ها، دکونژستان‌ها و ترکیب‌های آن‌ها را دارند، به دلیل عوارض و بی‌فایده‌بودن، برای کودکان زیر شش‌سال توصیه نمی‌شود. در موارد ابتلا به سرماخوردگی بدون عارضه، تب خفیف اغلب دیده میشود و نیازی به تب‌برها نیست؛ هرچند استامینوفن می‌تواند علایم گلودرد را در کودکان، تخفیف دهد.
باید توجه داشت که در عفونت‌های تنفسی فوقانی، از دادن آسپرین به کودکان خودداری شود؛ زیرا اگر علت آن ویروس آنفولانزا باشد، شانس ابتلا به «سندرم رای» افزایش می‌یابد. استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها در سرماخوردگی، هیچ‌وقت بی‌عارضه نیست. از داروهای ضدباکتری نیز تنها باید زمانی استفاده کرد که سینوزیت، عفونت گوش یا دیگر عفونت‌ها پدید آمده باشد.
در طول مدّت بیماری، باید از نوشیدن قهوه، چای پررنگ و نوشابه‌های کولا که حاوی کافئین هستند خودداری کرد؛ زیرا این نوشیدنی‌ها به علّت داشتن کافئین، آب زیادی را از بدن دفع کرده و در نهایت، بدن بیمار، دچار کم‌آبی میشود. هم‌چنین از قرارگرفتن کودک در معرض گردوغبار و دود سیگار به شدّت پرهیز شود؛ زیرا این عوامل باعث تحریک بیش‌تر مجاری هوایی شده و سرفه‌های بیمار را تشدید میکند. هم‌چنین خطر ابتلای کودک به ذات‌الریه را افزایش می‌دهد.
رژیم غذایی: کمی کره یا روغن بیش‌تر به غذای کودک اضافه کنید تا بتواند انرژی ازدست‌رفته‌ی او را جبران کند. تعداد دفعه‌های تغذیه‌ی کودک را به‌دلیل کاهش اشتهای کودک، افزایش دهید و غذاهای شُل، مثل: سوپ، آش و فرنی که احتیاج به جویدن ندارد، به او بدهید. استفاه از مایع‌های فراوان، نظیر: آب، شیر، آب میوه و چای کم‌رنگ باعث میشود ترشّح‌های سینه رقیق‌تر شده و بیمار، سریع‌تر بهبود یابد.
آنفولانزا نیز نوعی بیماری حاد تنفسی است که در اثر عفونت با ویروس‌های آنفولانزا رخ می‌دهد. این بیماری، راه‌های تنفسی فوقانی و تحتانی را درگیر میکند و باعث ایجاد همه‌گیری‌هایی با شدتهای متفاوت میگردد. راه‌های انتقال بیماری و دوران نهفتگی مانند سرماخوردگی است. زمان انتقال بیماری از 24ساعت قبل از شروع علایم، تا زمان بهبودی کامل است.
بیماری آنفولانزا با بروز ناگهانی علایم عمومی، مثل: سردرد، تب، لرز، ضعف و بی‌حالی، همراه با نشانه‌های تنفسی، به‌ویژه سرفه و گلودرد مشخص میشود. در بسیاری از مواقع، بروز بیماری ناگهانی است؛ با این‌حال، ممکن است از یک بیماری تنفسی خفیف بدون تب؛ مشابه سرماخوردگی (با بروز ناگهانی یا تدریجی) تا علایم و نشانه‌های شدید، متغیر باشد.
دمای بدن در عرض 24ساعت اولیه‌ی بیماری به سرعت افزایش می‌یابد و در عرض دو تا سه روز بعد کم‌کم قطع میشود. هرچند گاهی تب ممکن است تا یک‌هفته هم طول بکشد؛ اما ادامه‌یافتن تب، بیش از پنج روز در یک آنفولانزای بدون عارضه غیرمعمول بوده و نیاز به بررسی‌های بیش‌ترِ پزشک دارد. بیماران، احساس تب‌داربودن و لرز را بیان میکنند؛ اما لرزش واقعی کم‌تر اتفاق می‌افتد. سردرد عمومی، محدود به پیشانی است که اغلب مشکل‌ساز است. دردهای پراکنده‌ی عضلانی و مفصلی نیز ممکن است رخ دهد.
بسیاری از بیماران، گلودرد یا سرفه‌ی پایدار دارند که ممکن است یک‌هفته یا بیش‌تر طول بکشد و اغلب با احساس ناراحتی در زیر جناغ سینه همراه است. علایم و نشانه‌های چشمی، شامل: درد در حین حرکت‌های چشم، ترس از نور و احساس سوزش در چشم‌هاست. در اوایل بیماری، بیمار گُرگرفته به نظر میرسد و پوستش گرم و خشک است. معاینه‌ی حلق ممکن است با وجود گلودرد شدید، طبیعی باشد، اما پرخونی و قرمزی غشاهای مخاطی حلق و بینی در برخی موارد خواهد بود. ممکن است تورم غدد گردنی نیز به‌طور خفیف دیده شود. علایم ظاهری آنفولانزا در کودکان نیز شبیه بزرگ‌سالان است؛ اما اطفال ممکن است تب شدیدتر و علایم گوارشی (تهوع، استفراغ و اسهال) بیش‌تری داشته باشند. تشنجِ ناشی از تب نیز گاهی ممکن است رخ دهد.
عوارض بیماری: عفونت آنفولانزا، حساسیت بیماران را به عفونت ثانویه‌ی باکتریایی بیش‌تر میکند. این امر سبب انتقال بیش‌تر عوامل بیماری به قسمت‌های تحتانی دستگاه تنفسی و افزایش ترشح‌های مخاطی میگردد؛ لذا پس از بهبود شرایط بیماری، پس از دو تا سه روز، بیماری تنفسی باکتریایی ثانویه با بروز مجدد تب و علایمی شامل سرفه و خلط چرکی ممکن است بروز کند که باید به سرعت با تجویز پزشک، تحت درمان با آنتی‌بیوتیک قرار گیرد.
دیگر عوارض، شامل وخیم‌شدن بیماری‌های مزمن ریوی و عود برونشیت مزمن و آسم است. سینوزیت و عفونت گوش میانی اغلب در کودکان ممکن است با آنفولانزا دیده شود. توصیه میشود برای پایین‌آوردن تب در کودکانی که علایمی شبیه آنفولانزا دارند، از ترکیب‌های آسپرین استفاده نشود.
درمان: در موارد بدون عارضه‌ی آنفولانزا، درمان با استفاده از استامینوفن و براساس علایم، برای رهایی از سردرد، درد عضلانی و تب انجام میشود. در بیش‌تر مواردی که نیاز به مداخله‌ی پزشکی است، بیمار دارای تب 38 الی 41 درجه‌ی سانتی‌گراد است. چون سرفه اغلب خود محدودشونده است، درمان با مهارکننده‌های سرفه عموماً کاربرد ندارد؛ اما ترکیب‌های حاوی کدئین را در مواردی که سرفه مشکل‌ساز است ممکن است پزشک تجویز کند. بیماران، به‌ویژه کودکان را باید به استراحت و استفاده‌ی زیاد از مایع‌ها در طی دوره‌ی حاد بیماری تشویق کرد. درمان‌های اختصاصی ضدویروسی، هم‌چنین داروهای ضدباکتری را، پزشک تجویز کرده و باید طبق دستور مصرف شود.
منبع: خوروش، عارفه(1392)؛ بیماری‌های واگیردار شایع در مدارس، تهران: سینا طب.
)