لباس زنان لرستان، آمیزهای از زیبایی و زیور است
این شماره: لباس زنان لرستان
معصومه محمدی‌سیف
کارشناس ارشد جامعه‌شناسی
اعضای گروههای قومی لُرزبان، که شامل خود لُرها، بختیاری‌ها و بویراحمدی‌ها می‌شود، با اسلوب مشابهی در لباس - البته با تغییرهایی که تفاوتهای قومی و طبقه‌ی اجتماعی شخص پوشنده را نشان می‌دهند - مشخص می‌شوند. امروزه در شهرهای لرستان، بیش‌تر اهالی شهر و حتی روستاییان و عشایر هم علاقهی فراوان به پوشیدن لباس‌های مد روز دارند. بدین‌سبب، پوشاک محلی را تنها می‌توان در موزههای مردمشناسی و بر تن برخی از زنان و مردان میانسال و سال‌خورده‌ی روستایی دید. تنپوشهای محلی مردمان این دیار همانند دیگر نقاط، متأثر از شرایط اقلیمی، جغرافیایی، معیشت، باورها، اعتقادها و موقعیت اجتماعی و اقتصادی افراد است. بر همین اساس، نوع، رنگ، شکل و جنس آن‌ها متفاوت است.
سرپوش‌های زنان لرستان
سرون: دختران لرستانی حجاب و پوشش موهای سر و گیسوان خود را با چارقدهای ظریف و نازکِ گل‌دارِ ابریشمی در رنگ‌های مختلف می‌پوشاندند و به شکل ویژه‌ای، سر خود را با چند تخته از این چارقدها میبستند و دنبالهی آن‌ها را از پشت سر آویزان می‌کردند. امروزه «سربندهای زنان لرستان، بیش‌تر شامل تَرَه، گل‌ونیی، کَت و گل‌وَنی، هراتی و عرقچِن است. این نوع سربندها را - به استثنای عرقچِن که کلاهی از جنس مخمل و تکه پارچههاست - زنان سال‌خورده، برای جلوگیری از بازشدن یا لیزخوردن سَرون، روی سر میگذارند. سرونها اغلب از جنس ابریشم و به رنگهایی با زمینهی سیاه و نقوش هندسی و گیاهی به رنگ‌های قرمز، زرد، بنفش و آبی، با نواری در حاشیه است. اغلب در مراسم عروسی از سَرونهای رنگینی که گاهی بلندی آن‌ها تا پشت زانو میرسد استفاده می‌کنند و در سوگواری با سرونهای سیاه، کَت به رنگ سیاه با نوار قرمز در حاشیه‌ی آن، حضور مییابند. بستن سرون در میان نوعروسان، نشانهی زنانگی آنهاست. (فرزین و پرویز، 1390، 20).»
کَت: جلوی سرون را با قطعه‌های طلا یا نقره و مهره‌های نفیس و زیبا تزئین می‌کردند. رنگ این چارقدها را با تخت مشکی که دختران و زنان جوان از آن استفاده می‌کردند هماهنگ می‌نمودند. «سربند و روسری زنان از پارچه‌های حریر، ابریشمین، رنگین و گل‌دار به نام کَت گل‌بندی بود که آن هم با سکه‌های زرین زینت داده می‌شد و هر بانویی که میتوانست روسری و عمامهی بزرگ‌تری با سلیقهی بهتری ببندد، معروفیت بیش‌تری داشت (میر، 1387، 211).» در برخی مناطق لرستان، هنوز هم این نوع پوشش استفاده می‌شود.
تره: پارچه‌ی ابریشمی است که زنان لر به سر میبستند و به‌نام «ساوه» نیز مشهور بود. تره را زنان لر در حالت عادی میبستند و برای شرکت در مراسم و جشن و سور، نوعی از آن را به نام گل‌وَنی روی تره میبستند که به آن «تره و گل‌ونی» می‌گفتند. زنان مسن‌تر پارچه‌هایی به رنگ تیره با طرح‌های ساده و سربند سیاه و سفید را ترجیح می‌دادند. گل‌ونی‌های زنان لر، زیباییِ ویژه‌ای به سرِ زنان می‌داد؛ به‌ویژه، گره زیبایی که به دور سر پیچیده می‌شد و گوشه‌های آن در پشتِ سر، آویزان می‌شد.
تنپوشهای زنان لرستان
پیراهن زنان لر، برشی ساده، بلند، گشاد و یقه‌ی گردِ به‌هم‌آمده داشت. تنه‌ی پیراهن، برش راست داشت و گاهی نیز از زیر بغل به سوی پایین اریب میخورد و در دامن، عرض آن افزایش مییافت. «پیراهن زنان، اغلب بلند، آستیندار و یقه‌بسته بود و بعضی به جای دکمه، از سکه‌های زرین استفاده می‌کردند. یک نوع پالتوی مخملِ بلندِ ملیلهدوزی به نام کُلنجه و یک نوع نیم‌تنه‌ی آستین‌کوتاه به نام «بال‌کُل» و «جلیقه» که همه از مخمل و یراق و با سکه و پول رایج مملکت منگوله‌دوزی شده بود، زنان را پوشش می‌داد (میر، 1387، 211).»
بال‌کُل: بال به معنی آستین و کُل به معنی کوتاه است. در مجموع، بال‌کل، لباس آستین‌کوتاه مخملی است که اغلب روی پیراهن می‌پوشیدند و اندازه‌ی آن تا سرِ زانو و آستین‌هایش نیز تا زیرِ آرنج بیش‌تر نبود. سرآستین‌ها و حاشیه‌ی جلوی آن را کرمَک‌دوزی می‌کردند. این لباس، بدون دکمه و جلو باز بود و در برخی مناطق لرستان، بال‌کل به نام سَرداری نیز شهرت داشت.
سرداری: پوششی است بلند تا پشت‌ِپا که جلوی آن بدون دکمه است با آستینی تا آرنج و اغلب از مخمل با رنگ‌های مشکی، سبز و قرمز تهیه می‌شد. دوره‌های آستین و دامن آن به پهنای دو تا سه انگشت یراق‌دوزی و نواردوزی شده بود.
یال: شامل کت مخملی است که نوعروسان و زنان جوان لرستانی، اغلب هنگام مراسم شادی، چون عروسی‌ها از مخمل قرمز دوخته و به تن می‌کنند. بانوان و زنان مسن، اغلب رنگ مشکی و سرمه‌ای آن را به تن می‌کنند.
جلیقه: جلیقه‌ی لرستانی نیز پوشاکی است که دکمه نداشته و بخش جلوی آن همیشه باز است. هم‌چنین در قسمت جلوی جلیقه، یراق‌دوزی یا سکه‌دوزی زیادی شده و برش و ساختمان آن، در میان تمام ایل‌ها یکی است. «همه‌ی این لباس‌ها از پارچه‌های مرغوبِ مخمل با سکه، مهره و یراق تزئین می‌شد. به جز جلیزقه، کت و یل که دارای جیب و جیبنمای یراق‌دوزی شده در طرفین بود. هیچ‌یک از این روپوشها جیب نداشته و با استفاده از یراق، طرح‌های هندسی و گیاهی آن‌ها را تزئین می‌کردند (فرزین و پرویز، 1390، 21).»
کلنجه: کلنجه، نیم‌تنه‌ی رکابی، بیدکمه و آستینی بود که از پارچه‌ی مخمل - به رنگ‌های روشن و اغلب قرمز و زرد - دوخته می‌شد. زنان لر، حاشیه‌های جلوی کلنجه را نیز با نوار و یراق‌های رنگی کرمک‌دوزی می‌کنند و جلوی سینه‌ی آن را تا پایین، با سکه‌های نقره‌ای گوشه‌دار زینت می‌دهند.
کُت: نیم‌تنه را می‌پوشانَد، نواردوزی ندارد و با دکمه در جلو بسته می‌شود.
کِراس: جُومَه یا کراس، تن‌پوش اصلی زنان لُر شناخته می‌شد که شامل پیراهن بلندی از پارچه‌های گل‌دار و رنگی بود. اندازه و بلندی آن تا روی پا بود و آستین‌های بلند و گشاد داشت. بریدگی کمِ یقه‌ی آن، با پولک و اغلب با یک سکه‌ی کوچکِ نقره‌ای بسته می‌شد. پیراهن زنان لُر برشی ساده، بلند و گشاد، با طرح‌های گل‌دار و رنگ‌های الوان داشت. «اصلیترین تنپوشهای زنانه، پیراهنی آستیندار با برشی ساده در طرفین بود که در اصطلاح آن را «جُومه تیزر بالادار» می‌گفتند. یقه‌ی آن گرد است و تا حد سینه با دکمه یا گژک (خرمهره) و سکه در قسمت جلوی گردن بسته می‌شود. برای راحتی در زیر بغل، مرغکی لوزی‌شکل (سیچه) اضافه می‌کنند. جنس و دوخت پیراهن بستگی به نوع استفاده‌ی آن دارد. چنان‌چه برای حضور در مهمانی و جشن باشد، آن را از جنس مرغوب و گران‌قیمت مانند مخمل کرپ، شال، زرین و ساتن گل‌دار تهیه می‌کنند و با یراق‌دوزی، سرآستین‌ها و یقه را میدوزند. جلیزقه (جلیقه)، یَل (کی)، خِفتو (کت دخترانه)، سرداری، کُلنجه، قَوَ (کت بچه‌گانه) از دیگر تنپوشهایی است که پیش از این، جزء لباس‌ها و جهاز آن بود (فرزین و پرویز، 1390، 21).»
شاوال: شلوار یا پاپوش به زبان محلی لرستان «شاوال» خوانده می‌شد که شامل زیرجامه‌ای لیفه‌دار یا کمری‌دار به مدل شلوارهای کردی، از پارچه‌های رنگی بود. شلوار زنان لُر، از نظر ترکیب و جنس پارچه، دو قسمتی و دو رنگی بود. اغلب از دمِ‌پا تا حدود بالای زانو، پارچه‌ی ساده با نقش‌بندی و نواردوزی و قسمت بالاتر آن به رنگ دیگر و گل‌دار بود. شلوار زنان لر، برش متفاوتی داشت. قسمت بالای آن گشاد، پهن، دارای لیفه و کمر بود و دو ساق آن مایل به بیرون و قسمت پهن آن در پایین شلوار دوخته می‌شد. دو ساق در بخش بالای خود به فاصلهای از هم‌دیگر قرار میگرفتند و این فاصله، به منزله‌ی میان ساقی است. «تنبان (پاپوش) از پارچه‌ی نخیِ نرم دوخته می‌شد. در قسمت مچِ پا، سوزن‌دوزی، ملیلهدوزی و منگوله‌دار بود و آن‌قدر تنگ و چسبیده بود که به زحمت پا را از آن رد می‌کردند. پاپوشهای زنانه نیز دارای جیفه و بند پاپوش بود. زنان اعیان و اشراف به جای اجناس نخی، از پارچه‌های مخمل و ابریشم استفاده می‌کردند که در قسمت مچِ پا، نخهای حریر آویزان بود و گاهگاهی با اضافه‌کردن سکه‌های طلا و نقره زینت می‌دادند و منگولهوار، آویزان می‌کردند (میر، 1387، 211).»
«شلوار بانوان لُر (پاپوش) دو نوع بود؛ یکی ساده، از پارچه‌های ساده یا گل‌دار برای استفاده در خانه و مزرعه و دیگری شلوار مخملی با برش ویژه که قسمت بالای آن گشاد و پایین آن تا نزدیک دمِ‌پا تنگ می‌شد و در قسمت دم‌پا سنجاق داشت تا به سادگی یراق و منگوله‌دوزی شود. برای راحتی و گشادبودن شلوار، در قسمت فاق، مرغکیهایی اضافه می‌کردند که آن را «بچ و تیل بچ‌دار» می‌گفتند (فرزین و پرویز، 1390، 21).»
چارشو: زنان لر روی تمامی لباس‌های‌شان یک چادرشبِ سفید و گل‌دار می‌پوشیدند تا حجاب‌شان کامل باشد و روی لباس عروس هم می‌انداختند.
کفشهای زنانه
کفش زنان لر از جنس نخِ پنبهای تابیده‌شده با کفِ چرمی بود. «رویه‌ی آن را جوراب‌باف میبافتند و تخت آن را آژیه‌کش‌ها که حرفهای مردانه بود، با جَریه (نوعی گیرهی چوبی) به شیوهای ویژه تهیه می‌کردند. رویه (جوراب) را به تخت چرمی که از چند لایهی چرم و یک لایهی مقوا در وسط بود با درفش و سوزن (دلو) می‌دوختند و در معرض فروش میگذاشتند. کفشهای چرمی بُت (نیم‌پوتین)، قزن قفلی، همدانی و گالش‌های پلاستیکی، از دیگر کفش‌هایی بود که استفاده می‌شد (فرزین و پرویز، 1390، 21).»
آژیه/ آجیده: گیوه‌ای ویژه که رویه‌ی آن را زنان می‌چیدند و زیره‌ی آن را که چند لایه چرم خالص و آج‌دار بود، هنرمندانی به‌نام آژیه‌کَش، آماده و پرداخته می‌کردند. آژیه، از جمله سوغات بسیار مشهور و مرغوب ویژه‌ی لرستان بوده و بیش‌تر «به جای کفش، از آجیده (آژیده) که رویهای بافتنی از الیاف پشمی و زیره‌ی چرمی چندلایه، قلابدوزی با نخ پشمی بود و گاهی از گیوه که آن هم رویهای بافتنی و زیره‌ای با تکه‌های پارچه‌ی به‌هم‌کوبیده‌شده و سروته چرمی داشت، استفاده می‌کردند. کفش را اورسی می‌گفتند و بعضیها آن را از شهرهای دیگر تهیه می‌کردند و به ندرت استفاده می‌شد. در شصت ـ هفتاد سال قبل، سرّاجهای این شهر، کفش می‌دوختند و کسانی که طالب کفش بودند، به این سراجها مراجعه می‌کردند و سفارش می‌دادند که به اندازه‌ی پای‌شان کفش دوخته شود و چون تعداد کفاشان کم بود، ماهها در نوبت بودند و به انتظار یک جفت کفش (اُرسی) حوصله می‌کردند (میر، 1387، 212).» رویه‌ی آژیه از نظر بافت به دو نوعِ زنانه و مردانه تقسیم شده بود که نوع زنانه‌ی آن را نوعروسان، بیش‌تر استفاده می‌کردند.
آثار دستی زنان لرستان
آثار دستی رایج در استان لرستان عبارت‌اند از: سیاه‌چادر، چیت، قالی و گلیم، رنگ‌رزی، جاجیم‌بافی، خراطی، ورشوسازی، قلم‌زنی، موج‌بافی، نمدمالی، گیوه‌دوزی. از مهم‌ترین این صنایع، «چیت» و «ماشته» است. چیت یکی از رایج‌ترین دست‌بافته‌های زنان عشایر لرستان بوده که در میان همه‌ی عشایر لرستان، به همین نام موسوم است. مواد اولیه‌ی لازم برای این دست‌بافته « نی»، «پشم» و «مو» است. به دلیل وفور نی در زیست‌بوم قشلاقی عشایر، این وسیله هنوز هم در منطقه‌ی گرم‌سیر بافته می‌شود و کاربرد دارد. چیت با اندکی تغییر، در میان همه‌ی عشایر کوچ‌رو لرستان، اعم از بختیاری‌ها و عشایر شمالی لرستان، تهیه و بافته می‌شود. «چیت حصاری»، حصیری‌مانند است که اطراف چادر را با آن محصور می‌کنند. «ماشته» نیز یکی از هنرهای بومی رایج در استان لرستان است که با دار ویژه‌ای به نام «جیلا» بافته می‌شود. این دست‌بافته از چهار قطعه‌ی نواری‌شکل، به عرض 50 سانتی‌متر و به طول دو متر تهیه می‌شود. سپس به شکل عرضی به هم دوخته و متصل می‌شوند و یک تخته‌ی کامل به ابعاد 2×2 درست می‌شود. ماشته، موارد استفاده‌ی متعددی دارد که مهم‌ترین آن‌ها «رخت‌خواب‌پیچ» است.
کلام آخر
پوشاک زنان لر - بنا به موقعیت اجتماعی، اقتصادی و از طرفی شرایط سنی- ویژگی‌های مشخصی دارد. این پوشاک در بین زنان جوان لُر با سربندهای زیبا از پارچه‌های الوان در رنگ‌ها و طرح‌های شاد و در بین زنان مسن‌تر با سربندی سیاه و سفید از پارچه‌هایی به رنگ تیره با طرح‌های ساده است.
امروزه دیگر بر تن هیچ زن لری «سرداری» و بر تن هیچ مرد لری «شال و ستره» نمی‌بینیم؛ بنابراین، بهتر است با فرهنگ‌سازی مناسب و آشنایی بیش‌تر نسل جوان با پیشینه‌ی تاریخی و فرهنگ پوشش هر منطقه، فرهنگ استفاده از لباس‌های محلی را بین جوانان ترویج کرد. می‌توان با توجه به نوع طرح و رنگ لباس‌های سنتی و محلی هر منطقه و طراحی لباس‌های جدید منطبق با لباس‌های محلی، جوانان را به پوشیدن این‌گونه پوشاک ترغیب کرد؛ زیرا امروزه جوانان بیش‌تر از طرح‌های نو به‌ویژه از طرحهایی با ویژگی‌های اصیل ایرانی- اسلامی استقبال می‌کنند. هر چه طراحان پوشاک، بیش‌تر به فکر الهام‌گرفتن از نمونه‌های اصیل ایرانی بوده و طرحها و نقش‌های ایرانی- اسلامی را در جامعه ترویج کنند، استقبال جوانان از پوشاک صنعتی کاسته شده، بیش‌تر به سمت لباس‌های اصیل ایرانی روی خواهند آورد؛ به این ترتیب، دیگر شاهد غربت و فراموشی پوشاک محلی لُرستان در کشور نخواهیم بود. لباس زنان لُر را احیا کنیم؛ زیرا نمادی از پوشش اصیل ایرانی است و نباید تلألو و درخشندگی خود را زیر گردوغبار گذر زمان از دست بدهد.
منابع:
1. فرزین، علیرضا و پرویز، احمد (1390)؛ خرم آباد، تهران: فرهنگ‌سرای میردشتی.
2. میر(حاجی میر)، نصرت‌الله (1387)؛ تاریخ پانصدساله‌ی لرستان، خرم‌آباد: شاپور خواست.
)