لباس زنان لرستان، آمیزهای از زیبایی و زیور است

این شماره: لباس زنان لرستان

معصومه محمدی‌سیف

کارشناس ارشد جامعه‌شناسی

اعضای گروههای قومی لُرزبان، که شامل خود لُرها، بختیاری‌ها و بویراحمدی‌ها می‏شود، با اسلوب مشابهی در لباس - البته با تغییرهایی که تفاوتهای قومی و طبقه‌ی اجتماعی شخص پوشنده را نشان می‏دهند - مشخص میشوند. امروزه در شهرهای لرستان، بیش‌تر اهالی شهر و حتی روستاییان و عشایر هم علاقه‏ی فراوان به پوشیدن لباس‎های مد روز دارند. بدین‌سبب، پوشاک محلی را تنها می‏توان در موزه‏های مردم‎شناسی و بر تن برخی از زنان و مردان میان‏سال و سال‌خورده‌ی روستایی دید. تن‏پوش‏های محلی مردمان این دیار همانند دیگر نقاط، متأثر از شرایط اقلیمی، جغرافیایی، معیشت، باورها، اعتقادها و موقعیت اجتماعی و اقتصادی افراد است. بر همین اساس، نوع، رنگ، شکل و جنس آن‎ها متفاوت است.

سرپوش‌های زنان لرستان

سرون: دختران لرستانی حجاب و پوشش موهای سر و گیسوان خود را با چارقدهای ظریف و نازکِ گل‌دارِ ابریشمی در رنگ‌های مختلف می‌پوشاندند و به شکل ویژه‌ای، سر خود را با چند تخته از این چارقدها می‌بستند و دنباله‎ی آن‌ها را از پشت سر آویزان می‌کردند. امروزه «سربند‌های زنان لرستان، بیش‌تر شامل تَرَه، گل‌ونیی، کَت و گل‎‌وَنی، هراتی و عرق‏چِن است. این نوع سربندها را - به استثنای عرق‎چِن که کلاهی از جنس مخمل و تکه پارچه‏هاست - زنان سال‌خورده، برای جلوگیری از بازشدن یا لیزخوردن سَرون، روی سر می‏گذارند. سرون‎ها اغلب از جنس ابریشم و به رنگ‏هایی با زمینه‎ی سیاه و نقوش هندسی و گیاهی به رنگ‎های قرمز، زرد، بنفش و آبی، با نواری در حاشیه است. اغلب در مراسم عروسی از سَرون‎های رنگینی که گاهی بلندی آن‏ها تا پشت زانو می‏رسد استفاده می‏کنند و در سوگواری با سرون‎های سیاه، کَت به رنگ سیاه با نوار قرمز در حاشیه‏ی آن، حضور می‏یابند. بستن سرون در میان نوعروسان، نشانه‎ی زنانگی آن‎هاست. (فرزین و پرویز، 1390، 20).»

کَت: جلوی سرون را با قطعه‌های طلا یا نقره و مهره‌های نفیس و زیبا تزئین می‌کردند. رنگ این چارقدها را با تخت مشکی که دختران و زنان جوان از آن استفاده می‌کردند هماهنگ می‌نمودند. «سربند و روسری زنان از پارچههای حریر، ابریشمین، رنگین و گل‌دار به نام کَت گل‌بندی بود که آن هم با سکه‌های زرین زینت داده می‏شد و هر بانویی که می‏توانست روسری و عمامه‏ی بزرگ‌تری با سلیقهی بهتری ببندد، معروفیت بیش‌تری داشت (میر، 1387، 211).» در برخی مناطق لرستان، هنوز هم این نوع پوشش استفاده می‏شود.

تره: پارچه‌ی ابریشمی است که زنان لر به سر می‌‌بستند و به‌نام «ساوه» نیز مشهور بود. تره را زنان لر در حالت عادی می‌‌بستند و برای شرکت در مراسم و جشن و سور، نوعی از آن را به نام گل‌وَنی روی تره می‌‌بستند که به آن «تره و گل‌ونی» می‌گفتند. زنان مسن‌تر پارچه‌هایی به رنگ تیره با طرح‌های ساده و سربند سیاه و سفید را ترجیح می‌دادند. گل‌ونی‌های زنان لر، زیباییِ ویژه‌ای به سرِ زنان می‌داد؛ به‌ویژه، گره زیبایی که به دور سر پیچیده می‌شد و گوشه‌های آن در پشتِ سر، آویزان می‌شد.

تن‎پوش‌های زنان لرستان

پیراهن زنان لر، برشی ساده، بلند، گشاد و یقه‌ی گردِ به‌هم‌آمده داشت. تنه‌ی پیراهن، برش راست داشت و گاهی نیز از زیر بغل به سوی پایین اریب می‏‌خورد و در دامن، عرض آن افزایش می‌‏یافت. «پیراهن زنان، اغلب بلند، آستین‏دار و یقه‌بسته بود و بعضی به جای دکمه، از سکههای زرین استفاده می‏کردند. یک نوع پالتوی مخملِ بلندِ ملیله‏دوزی به نام کُلنجه و یک نوع نیم‏تنه‌ی آستین‌کوتاه به نام «بال‌کُل» و «جلیقه» که همه از مخمل و یراق و با سکه و پول رایج مملکت منگوله‌دوزی شده بود، زنان را پوشش می‌داد (میر، 1387، 211).»

بال‌کُل: بال به معنی آستین و کُل به معنی کوتاه است. در مجموع، بال‌کل، لباس آستین‌کوتاه مخملی است که اغلب روی پیراهن می‌پوشیدند و اندازه‌ی آن تا سرِ زانو و آستین‌هایش نیز تا زیرِ آرنج بیش‌تر نبود. سرآستین‌ها و حاشیه‌ی جلوی آن را کرمَک‌دوزی می‌کردند. این لباس، بدون دکمه و جلو باز بود و در برخی مناطق لرستان، بال‌کل به نام سَرداری نیز شهرت داشت.

سرداری: پوششی است بلند تا پشت‌ِپا که جلوی آن بدون دکمه است با آستینی تا آرنج و اغلب از مخمل با رنگ‌های مشکی، سبز و قرمز تهیه می‌شد. دوره‌های آستین و دامن آن به پهنای دو تا سه انگشت یراق‌دوزی و نواردوزی شده بود.

یال: شامل کت مخملی است که نوعروسان و زنان جوان لرستانی، اغلب هنگام مراسم شادی، چون عروسی‌ها از مخمل قرمز دوخته و به تن می‌کنند. بانوان و زنان مسن، اغلب رنگ مشکی و سرمه‌ای آن را به تن می‌کنند.

جلیقه: جلیقه‌ی لرستانی نیز پوشاکی است که دکمه نداشته و بخش جلوی آن همیشه باز است. هم‌چنین در قسمت جلوی جلیقه، یراق‌دوزی یا سکه‌دوزی زیادی شده و برش و ساختمان آن، در میان تمام ایل‌ها یکی است. «همه‏ی این لباس‎ها از پارچههای مرغوبِ مخمل با سکه، مهره و یراق تزئین می‏شد. به جز جلیزقه، کت و یل که دارای جیب و جیب‎نمای یراق‌دوزی شده در طرفین بود. هیچ‌یک از این روپوش‏ها جیب نداشته و با استفاده از یراق، طرح‎های هندسی و گیاهی آن‏‎ها را تزئین می‏کردند (فرزین و پرویز، 1390، 21).»

کلنجه: کلنجه، نیم‌تنه‌ی رکابی، بی‌‎دکمه و آستینی بود که از پارچه‌ی مخمل - به رنگ‌های روشن و اغلب قرمز و زرد - دوخته می‌شد. زنان لر، حاشیه‌های جلوی کلنجه را نیز با نوار و یراق‌های رنگی کرمک‌دوزی می‌کنند و جلوی سینه‌ی آن را تا پایین، با سکه‌های نقره‌ای گوشه‌دار زینت می‌دهند.

کُت: نیم‌تنه را می‌پوشانَد، نواردوزی ندارد و با دکمه در جلو بسته می‌شود.

کِراس: جُومَه یا کراس، تن‌پوش اصلی زنان لُر شناخته می‌شد که شامل پیراهن بلندی از پارچه‌های گل‌دار و رنگی بود. اندازه و بلندی آن تا روی پا ‌بود و آستین‌های بلند و گشاد داشت. بریدگی کمِ یقه‌ی آن، با پولک و اغلب با یک سکه‌ی کوچکِ نقره‌ای بسته می‌شد. پیراهن زنان لُر برشی ساده، بلند و گشاد، با طرح‌های گل‌دار و رنگ‌های الوان داشت. «اصلی‎ترین تن‏پوش‎های زنانه، پیراهنی آستین‏دار با برشی ساده در طرفین بود که در اصطلاح آن را «جُومه تیزر بالادار» می‌گفتند. یقه‏ی آن گرد است و تا حد سینه با دکمه یا گژک (خرمهره) و سکه در قسمت جلوی گردن بسته می‌شود. برای راحتی در زیر بغل، مرغکی لوزی‌شکل (سیچه) اضافه می‏کنند. جنس و دوخت پیراهن بستگی به نوع استفاده‌ی آن دارد. چنان‌چه برای حضور در مهمانی و جشن باشد، آن را از جنس مرغوب و گران‌قیمت مانند مخمل کرپ، شال، زرین و ساتن گل‏دار تهیه می‏کنند و با یراق‎دوزی، سرآستین‏ها و یقه را می‏دوزند. جلیزقه (جلیقه)، یَل (کی)، خِفتو (کت دخترانه)، سرداری، کُلنجه، قَوَ (کت بچه‌گانه) از دیگر تن‌پوش‏هایی است که پیش از این، جزء لباس‌ها و جهاز آن بود (فرزین و پرویز، 1390، 21).»

شاوال: شلوار یا پاپوش به زبان محلی لرستان «شاوال» خوانده می‎شد که شامل زیرجامه‌ای لیفه‌دار یا کمری‌دار به مدل شلوارهای کردی، از پارچه‌های رنگی بود. شلوار زنان لُر، از نظر ترکیب و جنس پارچه، دو قسمتی و دو رنگی بود. اغلب از دمِ‌پا تا حدود بالای زانو، پارچه‌ی ساده با نقش‌بندی و نواردوزی و قسمت بالاتر آن به رنگ دیگر و گل‌دار ‌بود. شلوار زنان لر، برش متفاوتی داشت. قسمت بالای آن گشاد، پهن، دارای لیفه و کمر بود و دو ساق آن مایل به بیرون و قسمت پهن آن در پایین شلوار دوخته می‏‌شد. دو ساق در بخش بالای خود به فاصله‏ای از هم‌دیگر قرار می‏‌گرفتند و این فاصله، به منزله‌ی میان ساقی است. «تنبان (پاپوش) از پارچهی نخیِ نرم دوخته میشد. در قسمت مچِ پا، سوزن‌دوزی، ملیله‏دوزی و منگوله‌دار بود و آن‌قدر تنگ و چسبیده بود که به زحمت پا را از آن رد می‌کردند. پاپوشهای زنانه نیز دارای جیفه و بند پاپوش بود. زنان اعیان و اشراف به جای اجناس نخی، از پارچه‏های مخمل و ابریشم استفاده می‏کردند که در قسمت مچِ پا، نخ‏های حریر آویزان بود و گاه‏گاهی با اضافه‌کردن سکه‏های طلا و نقره زینت می‏دادند و منگوله‏وار، آویزان می‏کردند (میر، 1387، 211).»

«شلوار بانوان لُر (پاپوش) دو نوع بود؛ یکی ساده، از پارچههای ساده یا گل‌دار برای استفاده در خانه و مزرعه و دیگری شلوار مخملی با برش ویژه که قسمت بالای آن گشاد و پایین آن تا نزدیک دمِ‌پا تنگ می‏شد و در قسمت دم‌پا سنجاق داشت تا به سادگی یراق و منگوله‏‏دوزی شود. برای راحتی و گشادبودن شلوار، در قسمت فاق، مرغکی‎‌هایی اضافه می‏کردند که آن را «بچ و تیل بچ‌دار» می‏‎گفتند (فرزین و پرویز، 1390، 21).»

چارشو: زنان لر روی تمامی لباس‌های‌شان یک چادرشبِ سفید و گل‌دار می‌پوشیدند تا حجاب‌شان کامل باشد و روی لباس عروس هم می‌انداختند.

کفشهای زنانه

کفش زنان لر از جنس نخِ پنبه‏ای تابیده‌شده با کفِ چرمی بود. «رویه‎ی آن را جوراب‌باف می‏بافتند و تخت آن را آژیه‌کش‌ها که حرفهای مردانه بود، با جَریه (نوعی گیره‏ی چوبی) به شیوه‏ای ویژه تهیه می‏کردند. رویه (جوراب) را به تخت چرمی که از چند لایه‏ی چرم و یک لایه‏ی مقوا در وسط بود با درفش و سوزن (دلو) می‌دوختند و در معرض فروش می‏گذاشتند. کفش‌های چرمی بُت (نیم‌پوتین)، قزن قفلی، همدانی و گالش‌های پلاستیکی، از دیگر کفش‌هایی بود که استفاده می‌شد (فرزین و پرویز، 1390، 21).»

 آژیه/ آجیده: گیوه‌ای ویژه که رویه‌ی آن را زنان می‌چیدند و زیره‌ی آن را که چند لایه چرم خالص و آج‌دار بود، هنرمندانی به‌نام آژیه‌کَش، آماده و پرداخته می‌کردند. آژیه، از جمله سوغات بسیار مشهور و مرغوب ویژه‌ی لرستان بوده و بیش‌تر «به جای کفش، از آجیده (آژیده) که رویهای بافتنی از الیاف پشمی و زیرهی چرمی چندلایه، قلاب‏دوزی با نخ پشمی بود و گاهی از گیوه که آن ‌هم رویهای بافتنی و زیره‌ای با تکه‌های پارچه‌ی به‌هم‌کوبیده‌شده و سروته چرمی داشت، استفاده میکردند. کفش را اورسی می‏گفتند و بعضیها آن را از شهرهای دیگر تهیه می‏کردند و به ندرت استفاده می‏شد. در شصت ـ هفتاد سال قبل، سرّاجهای این شهر، کفش می‏دوختند و کسانی که طالب کفش بودند، به این سراجها مراجعه می‏کردند و سفارش می‌دادند که به اندازهی پای‌شان کفش دوخته شود و چون تعداد کفاشان کم بود، ماهها در نوبت بودند و به انتظار یک جفت کفش (اُرسی) حوصله می‌کردند (میر، 1387، 212).» رویه‌ی آژیه از نظر بافت به دو نوعِ زنانه و مردانه تقسیم شده بود که نوع زنانه‌ی آن را نوعروسان، بیش‌تر استفاده می‎‏کردند.

آثار دستی زنان لرستان

آثار دستی رایج در استان لرستان عبارت‌اند از: سیاه‌چادر، چیت، قالی و گلیم، رنگ‌رزی، جاجیم‌بافی، خراطی، ورشوسازی، قلم‌زنی، موج‌بافی، نمدمالی، گیوه‌دوزی. از مهم‎ترین این صنایع، «چیت» و «ماشته» است. چیت یکی از رایج‌ترین دست‌بافته‌های زنان عشایر لرستان بوده که در میان همه‌ی عشایر لرستان، به همین نام موسوم است. مواد اولیه‌ی لازم برای این دست‌بافته « نی»، «پشم» و «مو» است. به دلیل وفور نی در زیست‌بوم قشلاقی عشایر، این وسیله هنوز هم در منطقه‌ی گرم‌سیر بافته می‌شود و کاربرد دارد. چیت با اندکی تغییر، در میان همه‌ی عشایر کوچ‌رو لرستان، اعم از بختیاری‌ها و عشایر شمالی لرستان، تهیه و بافته می‌شود. «چیت حصاری»، حصیری‌مانند است که اطراف چادر را با آن محصور می‌کنند. «ماشته» نیز یکی از هنرهای بومی رایج در استان لرستان است که با دار ویژه‌ای به نام «جیلا» بافته می‌شود. این دست‌بافته از چهار قطعه‌ی نواری‌شکل، به عرض 50 سانتی‌متر و به طول دو متر تهیه می‌شود. سپس به شکل عرضی به هم دوخته و متصل می‌شوند و یک تخته‌ی کامل به ابعاد 2×2 درست می‌شود. ماشته، موارد استفاده‌ی متعددی دارد که مهم‌ترین آن‌ها «رخت‌خواب‌پیچ» است.

کلام آخر

پوشاک زنان لر - بنا به موقعیت اجتماعی، اقتصادی و از طرفی شرایط سنی- ویژگی‌های مشخصی دارد. این پوشاک در بین زنان جوان لُر با سربندهای زیبا از پارچه‌های الوان در رنگ‌ها و طرح‌های شاد و در بین زنان مسن‌تر با سربندی سیاه و سفید از پارچه‌هایی به رنگ تیره با طرح‌های ساده است.

امروزه دیگر بر تن هیچ زن لری «سرداری» و بر تن هیچ مرد لری «شال و ستره» نمی‌بینیم؛ بنابراین، بهتر است با فرهنگ‌سازی مناسب و آشنایی بیش‌تر نسل جوان با پیشینه‌ی تاریخی و فرهنگ پوشش هر منطقه، فرهنگ استفاده از لباس‎های محلی را بین جوانان ترویج کرد. می‌توان با توجه به نوع طرح و رنگ لباس‌های سنتی و محلی هر منطقه و طراحی لباس‌های جدید منطبق با لباس‌های محلی، جوانان را به پوشیدن این‌گونه پوشاک ترغیب کرد؛ زیرا امروزه جوانان بیش‌تر از طرح‌های نو به‌ویژه از طرح‎هایی با ویژگی‌های اصیل ایرانی- اسلامی استقبال می‏کنند. هر چه طراحان پوشاک، بیش‌تر به فکر الهام‌گرفتن از نمونه‌های اصیل ایرانی بوده و طرح‎ها و نقش‌های ایرانی- اسلامی را در جامعه ترویج کنند، استقبال جوانان از پوشاک صنعتی کاسته شده، بیش‌تر به سمت لباسهای اصیل ایرانی روی خواهند آورد؛ به این ترتیب، دیگر شاهد غربت و فراموشی پوشاک محلی لُرستان در کشور نخواهیم بود. لباس زنان لُر را احیا کنیم؛ زیرا نمادی از پوشش اصیل ایرانی است و نباید تلألو و درخشندگی خود را زیر گردوغبار گذر زمان از دست بدهد.

 

منابع:

1. فرزین، علیرضا و پرویز، احمد (1390)؛ خرم آباد، تهران: فرهنگ‌سرای میردشتی.

2. میر(حاجی میر)، نصرت‌الله (1387)؛ تاریخ پانصدساله‌ی لرستان، خرم‌آباد: شاپور خواست.