نگاهی به پدیدهی جنگ نرم در ایران امروز
مریم محمّدی
طلبه‌ی رشته‌ی معارف
مقدمه‌ای بر عملیات جنگ روانی
با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، عملیات روانی دشمن در کنار جنگ نظامی بر امت اسلامی تحمیل شد. با پایان‌یافتن جنگ تحمیلی، جنگ نرم و عملیات روانی علیه جمهوری اسلامی ایران از سر گرفته‌شد و تاکنون، هم‌چنان نفوذ فکری و تبلیغی کشورهای قدرت‌مند و استعمارگر جهان، در کشور ایران، ادامه داشته است. جنگ نرم، اقدام‌هایی است که از طرف بیگانگان برای دگرگونی در هویت فرهنگی و الگوهای رفتاری قابل‌قبول یک نظام انجام میگیرد که در بیش‌تر مواقع، این دگرگونی با هدف انهدام و نابودی فرهنگ یک کشور است. جنگ نرم، از دیرباز در کنار درگیری‌های نظامی و به‌کارگیری سلاح‌های نظامی، همواره موضوع عملیات و اثرگذاری روانی بر کشور یا دولتِ مدنظر بوده است. امروزه، جنگ نرم را نوعی جدید از نبرد تعریف می‌کنند که بیش‌تر در حوزه‌ی رسانه اتفاق می‌افتد؛ زیرا با گسترش رسانه‌ها و پیچیدگی و سرعت فضای تبادل اطلاعات، جنگ نرم به پدیده‌ای بدل شده که یک کشور - بی‌آن‌که به جنگ نظامی با کشور دیگر بپردازد - می‌تواند آن را دچار فروپاشی کند و بر ذهن مردم آن جامعه اثر بگذارد. برای مقابله با این پدیده، شناخت بهتر ابزارهای جنگ نرم، اهمیت فراوانی دارد که در این‌جا به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.
ابزارهای جنگ نرم
ماهواره و رسانه‌ها: ماهواره یک ارسال‌کننده‌ی تصویریِ بدون‌مرز است که مدتهاست با تهاجمی وسیع، گسترده و همه‌جانبه به آسمان کشورهای جهان سوم، فعالیتش را آغاز کرده است. در این بین، کشورهای اسلامی به دلیل فرهنگ و اعتقاد ایده‌آل خودشان از آسیب‌پذیری بیش‌تری برخوردارند. این فرهنگ جامعه است که هویت آن را شکل داده و آن را از جوامع دیگر، متمایز می‌سازد. با تغییر فرهنگ، می‌توان به‌راحتی هویت یک جامعه را تغییر داد. «فرهنگ اسلامی- ایرانی ما آن‌قدر پرمحتواست که برای همه‌ی انسان‌ها الگو و اسوه دارد؛ ولی به دلیل کم‌کاری و ناآگاهی به حقیقت، از ارائهی یک الگوی اسلامی- ایرانی که خود ما قبول داشته باشیم، ناموفق بودهایم... در کمبود نمونه‌ها و الگوهاست که متأسفانه این خلأ با الگوهای وارداتی، الگوهای مطرود سینمایی، خوانندگان یا رقاصه‌ها برای نسل جوان و نوجوان جامعه پر می‌شود (فیروزی،1389، 125)؛» از این‌رو، غرب با تجهیز خود به ابزارهای پیش‌رفته‌ی ارتباطات، مثل: ماهواره و روش‌های بدیع تبلیغات، به‌راحتی دهکده‌ی جهانی را از هر نظر، زیر پوشش نشر آرا و اندیشهها، عقاید، فرهنگ، آداب و رسوم و زبان قرار داده است و هر روز، دنبال اشاعه‌ی فرهنگ مصرفی خود است؛ لذا برای تأمین منافع خویش، پایانی نمی‌شناسد. «برژینیسکی (مشاور سابق امنیت ملی کاخ سفید و از طراحان و هدایت‌گران فروپاشی شوروی سابق) در کتاب معروف خود (شکست بزرگ)، تأکید می‌کند که ویژگی‌های جریان دهکده‌ی جهانی ارتباطات به آمریکا و غرب کمک کرد تا با استفاده‌ی بهینه از این بستر، رسانه‌ها را به مأموریت فروپاشی شوروی سابق بفرستد. وی که یهودی و اهل لهستان است، در بیان نقش رسانه‌ها در فرآیند فروپاشی شوروی می‌نویسد: «ما نه روی قدرت سیاسی و نه روی قدرت نظامی و اقتصادی تکیه کردیم. ما تنها از طریق فرهنگ و استفاده‌ی مؤثر از رسانه توانستیم به این هدف برسیم.»
بازی‌های رایانه‌ای: بازی‌های رایانه‌ای یکی از کارآمدترین روش‌ها برای اثرگذاری و فرهنگ‌سازی برای اهداف ناتوی فرهنگی و طرح نظام سلطه به‌طور عام است. در همه‌ی این بازی‌ها، مبارزه‌ی آمریکایی‌ها با اسلام و کشورهای اسلامی، به‌ویژه شیعیان و کشور ایران مطرح است. در اغلب این بازی‌ها، بازیگر رایانه در حکم یک قهرمان آمریکایی، با تروریست‌هایی درگیر می‌شود که چهرهی اسلامی و به‌طور واضحتر، چهره‌های بسیجی و سربازان ایرانی دارند. نمادهایی هم که در این بازی‌ها، پایگاه‌های دشمن است، مساجد و اماکن مذهبی مسلمانان با رنگ‌های سبز و آبی است که کاشی‌ها و معرق‌کاری‌های اسلامی به شکل بسیارواضح و روشن در آن نمایان است. ماهیت این بازی‌ها، اغلب متمرکز بر مبارزه با تروریسم است. سریِ بازی‌های جدید که امروزه به‌وفور در دست کودکان و نوجوانان ایرانی مشاهده می‌شود، ماهیتی این چنینی دارد.
بی‌حجابی و بدحجابی: جهان غرب براى تحقق کامل سلطه‌‌ی خویش، به تحقیر فرهنگى کشورهاى اسلامى و تحمیل فرهنگ خودپرداخته و ترویج بى‌حجابى و فساد زنان را، یکى از کارآمدترین راه‌ها می‌داند و تجربه کرده است. بی‌تردید، تشویق زنان به عریان‌اندامی و بی‌حجابی، یکی از عواملی است که دشمنان از دیرباز، به آن توجه کرده‌اند و شامل کسانی است که به‌طور کلی به‌شکل نیمه‌عریان و با شیوه‌ای زننده در محافل و اماکن عمومی ظاهر می‌شوند و خود را در معرض دید جوانان قرار می‌دهند که این همان شیوه‌ی بدی است که اکنون دنیای غرب آن را دنبال می‌کند و خواهان گسترشش در سطح وسیعی از جهان است! «حجاب زن، یک هنجار مهم است و یکی از دست‌آوردهای مسلمانان، به‌ویژه انقلاب، همین حجاب است و دلیل آن هم، این است که اسلام روی آن تأکید دارد. بی‌حجابی، انواع لذت‌جویی‌های جنسی را به محیط خانواده و در میان جوانان و نوجوانان گسترش می‌دهد و امنیت جامعه را در معرض خطر قرار می‌دهد (یوسفوند، 1377، 49 و 50).»
خلأ فرهنگی در جامعه: یکی از مهم‌ترین ریشه‌های جنگ نرم، پیدایش خلأ فکری در جامعه است. هیچ جامعه‌ای تا آمادگی نداشته باشد از فرهنگ بیگانه اثر نمی‌پذیرد. اغلب جوامعی که دچار آشفتگی و ناآرامیاند، برای برخورد و پیوند فرهنگی آماده‌ترند. این نیز مسلم است که هیچ جامعه‌ای، از همه نظر آرام نیست. هر جامعه در هر زمان از جهاتی آرام و سامان‌مند و از جهاتی نا‌آرام و نابه‌سامان است؛ بنابراین، تهاجم فرهنگی به خودی‌خود، کارساز نیست؛ بلکه نیاز به زمینه‌ی مساعد یعنی خلأ فرهنگی و فکری دارد. در جامعه‌ی اسلامی و انقلابی امروز نیز همین قاعده حکم‌فرماست. «اگر اسلام انقلابی و انقلاب اسلامی نتواند نیازهای فکری و فرهنگی افراد جامعه، به‌ویژه نسل جوان، تحصیل‌کرده و تشنهی حقیقت و انسانیت را پاسخ دهد، میدان را برای موفقیت هجوم فکری و تبلیغی غرب و مکاتب پان باز می‌کند. عطش نسل جوان با سراب بیگانه و آ‌ب‌های متعفن و آلوده‌ی غربیان، سیراب می‌شود (فیروزی، 1389، 114)؛» از این‌رو، باید به قشر جوان - که اغلب آسیبپذیرترین قشر در برابر جنگ نرم است - توجه بیش‌تری شود و تأمین نیازهای جسمی و روحی آنان، در اولویتهای اول برنامه‌های کلان کشور باشد.
ترویج فساد، ابتذال و گسترش اسلام‌ستیزی: دشمن «برای منحرفکردن جوان از وسایلی به نام فیلم‌های مستهجن ویدیویی و سینمایی، توزیع و پخش عکس‌های سکسی، چاپ و نشر کتاب‌ها، مجله‌های ضداخلاقی، جنایی، عشقی و رمان‌های مبتذل استفاده می‌کند؛ چون جوان، نقطه‌ی اصلی هدف است یا به تعبیر دیگر، جوانان و نوجوانان اولین قربانیان این آماج سهمگین‌اند (یوسفوند، 1377، 53 و 54).» امام راحلq در وصیت‌نامه‌ی سیاسی - الهی خویش چنین می‌فرماید: «نقشه آن است که جوان را از فرهنگ، ادب و ارزش‌های خودی منصرف کنند و به سوی شرق یا غرب بکشانند و دولت‌مردان را از بین اینان، انتخاب و بر سرنوشت کشورها حاکم سازند تا به دست آن‌ها هرچه می‌خواهند انجام دهند.» رهبر معظم انقلاب نیز می‌فرماید: «دشمن از راه اشاعه‌ی فرهنگ غلط فساد و فحشا، سعی می‌کند جوان‌های ما را از دست‌مان بگیرد (سخن‌رانی مورخ 22/4/1371)؛» بنابراین، جوان با دیدن منکرهای جنایی به مرور زمان، شعله‌های شهوت و غضبش برانگیخته می‌شود و به تدریج، کانون گرم خانواده‌ی سعادت‌مندی را واژگون می‌کند. «رفته‌رفته در اجتماع رخنه‌ی بزرگی تولید می‌شود و مظاهر فساد در جامعه علنی‌تر می‌شود. فساد، قلب یک مملکت را میپوشاند و تمام فضایل و کمال‌های انسانیت را در خود غرق می‌کند و در پی آن، تمام پیوندهای اجتماعی و روابط خانوادگی و افتخارهای یک جامعه را در کام خود فرومی‌برد (یوسفوند، 1377، 55 و 56).»
بینش‌های سرمایه‌داری و مادیگری: یکی از خطرناکترین عوامل جنگ نرم، رواج فرهنگ مادیگری و سرمایه‌داری است. فلسفه‌ی مادی یا ماتریالیسم، فلسفه‌ای است که منکر وجود روحیات و معنویات است و فقط وجود ماده را می‌شناسد و آفرینش دنیا و کلیه‌ی حوادث طبیعت را ناشی از حرکت‌های مکانیکی و اجزای ماده می‌داند. عواملی که در سرمایه‌داری دخیل هستند عبارت‌اند از: تجمل‌گرایی، مصرف‌گرایی، فزون‌خواهی، مال‌اندوزی، گران‌فروشی، احتکار، خالی‌کردن بازارها و انباشتن انبارها که در نتیجه‌ی این کار، افراد کم‌درآمد و آسیب‌پذیر، به‌راحتی دچار تخریب می‌شوند و روح قناعت، نوع‌دوستی، کمک به مستمندان و آسیب‌دیدگان از بین می‌رود؛ «چراکه یکی از عوامل تورم و گران‌فروشی، رواج همین فرهنگ سرمایه‌داری است؛ به‌ویژه در کشور ما که مصرف خیلی بالاست و زیاده‌روی از حد، فزون گشته است (یوسفوند، 1377، 61).» در این راستا، می‌توان در حوزه‌ی اقتصادی با ارتقای سطح رفاه عمومی، متعادل‌کردن نرخ تورم و مبارزه با فساد اقتصادی، هم‌چنین پیش‌برد طرح‌های توسعه‌ای در مناطق محروم و مرزی، ظرفیت‌های واگرایی و زمینه‌های اعتراض اجتماعی، مانند: فقر، ناامنی، تورم، بی‌کاری و... را از بین برد.
اصول و راه‌کارهای عملی در مقابله با جنگ نرم
1. آگاه‌سازی: اولین قدم در مبارزه‌ی اصولی و معقول با جنگ نرم، این است که نسل جوان را از آن‌چه که تهدیدشان می‌کند، آگاه ساخت و شرایطی را پدید آورد تا آنان با هوشیاری، آمادگی رویارویی با ابزارهای تهدید را داشته باشند. مهم‌ترین فایده‌ی آگاه‌شدن افرادی که قرار است به آنان، تهاجم و حمله شود این است که می‌توانند اسباب و لوازم لازم برای مقابله با دشمن و دفاع از خود را فراهم سازند.
2.تعمیق شناخت و باورهای دینی: خدای متعال می‌فرماید: «همانا تنها راه نجات، هدایت الهی است و ما به تسلیم در برابر خداوند عالمیان، امر شده‌ایم (انعام، آیه 71).» اساسی‌ترین روش مقاومت فرهنگی، گسترش شناخت معارف الهی و تعمیق باورهای اصیل مذهبی است؛ چون فرد خداشناس و خداباور به خودآگاهی و خودباوری می‌رسد و هیچ‌وقت مفتون، مرعوب و مقهور فرهنگ الهادی بیگانه نمی‌شود. هر انسان مسلمان در زمینه‌ی دین‌داری به سه مقوله‌ی دانش، بینش و گرایش نیاز دارد و به‌طور قطع، ضعف در هر بخش، زمینه‌ی آسیب‌پذیری او را مهیا می‌کند.
3. جلوگیری از نفوذ عوامل فرهنگی بیگانه: عناصر خودفروخته‌ی فرهنگی، مطبوعات و مجله‌های گمراه‌کننده و فیلم‌های مبتذل، نمونه‌هایی از عوامل فرهنگی دشمن هستند. پاسداری از ارزش‌های الهی، بینشی ژرف و عمیق را می‌طلبد؛ بینشی که در سایه‌ی آن، همه‌ی عوامل فرهنگی غرب را شناسایی و کنترل کنند و اگر لازم باشد، طرد و منزوی سازند. مطبوعات را باید واداشت تا در چارچوب قانون فعالیت کنند و فرصت را به سم‌پاشی عناصر بیگانه و دشمن ندهند.
4. تقویت و تبلیغ برنامه‌های رسانه‌ای داخلی: برای پرکردن خلأ وقت‌های فراغت مردم، برنامه‌هایی ترتیب داده شود که مقبول طبع سلیم آنان قرار گیرد و این امر میسر نمی‌شود؛ مگر با همکاری جامعهشناسان، روان‌شناسان و اندیشمندان. در مبارزه علیه جنگ نرم، بزرگ‌ترین رسالت را صداوسیما بر عهده دارد. پیشنهاد می‌شود از صداوسیما برای هر استان - به مقتضای مذهب و زبان رایج در محل- برنامه‌های دینی، ادبی، تاریخی، جغرافیایی، هنری، ورزشی، موسیقی و اجتماعی اجرا شود.
درباره‌ی بازی‌های رایانه‌ای، ضروری است آثاری تولید شود که از کیفیت گرافیکی بسیار بالایی برخوردار باشند و بتوانند با حجم گسترده‌ی آثار غربی رقابت کنند و اثرگذاری مناسبی داشته باشند. آگاه‌سازی جامعه، ایجاد رده‌بندی بازی‌های رایانه‌ای، فرهنگ‌سازی و استفاده‌ی بهینه و مفید از این بازی‌ها، هم‌چنین تولید و عرضه‌ی بازی‌های مروج فرهنگ و هنر اصیل اسلامی - ایرانی، از جمله راه‌کارهای مقابله با شبیخون فرهنگی و کاهش صدمه‌های مخرب ناشی از بازی‌های رایانه‌ای است. در جنگ نرم، مانند جنگ سخت، به ظاهر، کسی کشته نمی‌شود یا جایی ویران نمی‌شود، موشک‌های دشمن احساس نمی‌شود؛ در حالی که ماهواره‌ها در حکم موشک‌های دشمن در جنگ نرم هستند و هدف‌شان فقط خانواده است.
5. فعالیت در حوزه‌های فرهنگی، پژوهشی: تدوین یک برنامه‌ریزی منظم از سوی مرکز مدیریت دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه، برای بهادادن به پایان‌نامه‌ها و پروژه‌هایی که به بررسی جنگ نرم و ابعاد آن می‌پردازند و در نهایت، ایجاد یک حرکت جمعی در دانشگاه‌ها، حوزه‌های علمیه و کانون‌های مطالعاتی برای ترجمه و به نگارش درآوردن مطالبی که به زبان عربی و انگلیسی در این باره است. شایسته است با راه‌کارهای فرهنگی و پژوهشی در این حوزه و حمایت مالی از پایان‌نامه‌ها - که کارهای ارزش‌مند علمی و معرفتی هستند - به شکل کتاب و جزوه، در اختیار عموم مردم جامعه‌ی اسلامی قرار گیرد.
پایان این‌که...
بی‌تردید امروزه مسئولان کشور ما در پی آن هستند که راه‌کارهایی بیندیشند تا از تخریب و تضعیف فرهنگ خود از طریق رسانههای همگانی - که غرب آنان را هدایت می‌کند - بکاهند؛ هرچند کسی منکر این واقعیت نمیتواند باشد که در دنیای امروز، کشورها نمیتوانند دیواری به دور خود بکشند و از برخورد فرهنگ جامعه‌ی خویش با فرهنگهای بیگانه، در امان باشند؛ چراکه رسانههای همگانی جهان، همچون ماهواره‌ها و تکنولوژی اینترنت، مردم دنیا را در جریان آخرین پیشرفتها، مدها، ساختهها، هنرها و غیره قرار می‌دهند. اگر فرهنگ جامعه‌ای توان خود را از دست بدهد و اگر مردمی از فرهنگ خود گسسته شوند، قدرت درست اندیشیدن از آن‌ها سلب میگردد و در این دریای ارتباطات، غرق و به بی‌راهه رهنمون می‌شوند!
منابع
1. فیروزی، عباس (1389)؛ مبانی جنگ نرم و ریشه‌های آن در تهاجم فرهنگی، قم: شکوفه‌ی یاس.
2. یوسفوند، علی (1377)؛ تهاجم فرهنگی و راه‌های مقابله با آن، قم: دارالنشر اسلام.
)