قسمت دوم
عارفه خوروش
گلودرد چرکی
گلودرد یکی از بیماری‌های شایع است که عوامل آن اغلب عفونی و گاه نیز غیرعفونی است. گلودرد عفونی میتواند با بسیاری از عوامل عفونی ایجاد شود که مهم‌ترین آن‌ها نوعی باکتری به نام «استرپتوکوک گروهA» است. بسیاری از ویروس‌ها نیز این بیماری را ایجاد می‌‌‌کنند. گلودرد استرپتوکوکی قبل از دو ـ سه‌سالگی به‌طور نسبی ناشایع است؛ اما میزان بروز آن در کودکان کم‌سن‌و‌سال و سنین مدرسه افزایش مییابد.
عوامل مولّد بیماری، از طریق قطره‌های بزاق، ترشّح‌های بینی و تماس فرد با فرد منتقل میشود. دوران نهفتگی بیماری، اغلب بین دو تا پنج روز است؛ سپس التهاب ایجادشده در حلق سبب بروز گلودرد، بلع دردناک و تب میشود. شروع فارنژیت استرپتوکوکی اغلب سریع است و با گلودرد آشکار و تب متوسط تا شدید همراه است. سردرد، تهوع، استفراغ و درد شکم نیز به‌طور مکرر دیده میشود. حلق، اغلب قرمزرنگ و لوزه‌ها بزرگ شده و از یک غشای زردرنگ پوشیده میشود. زبان کوچک قرمز، رگه‌دار و متورم است. غدد لنفاویِ جلوی گردن، بزرگ شده و به هنگام لمس‌کردن، درد دارد.
گاه بیماری تنها با قرمزی حلق تظاهر یابد. برخی از کودکان نیز ممکن است علاوه بر علائم بالا، دارای علائمی شبیه به مخملک شوند. زبان در ابتدای بیماری، دارای پوششی سفیدرنگ است و سپس متورم، ملتهب و قرمز میشود.
شروع گلودرد ویروسی در مقایسه با گلودرد استرپتوکوکی، آهسته‌تر و تدریجی‌تر است و علائم آن اغلب شامل آب‌ریزش از بینی، سرفه و اسهال است. درد عضلانی و تب نیست یا بسیارخفیف است. حضور در مکانهای شلوغ و دود سیگار اغلب باعث تشدید بیماری می‌گردد.
درمان: با آن‌که بیش‌تر دوره‌های گلودرد چرکی، حتی بدون درمان ظرف چند روز بهبود مییابد، شروع سریع درمان با آنتی‌بیوتیک، باعث بهبود سریع در عرض تنها 12 تا 24 ساعت میشود؛ البته باید دوره‌ی ده‌روزه برای داروی خوراکی و سه یا چهار روز برای تزریقی رعایت شود. بهعلاوه، فایدهی اصلی درمان ضدمیکروبی، جلوگیری از تب روماتیسمی حاد است.
غرغره‌ی آب‌نمک گرم، چهار ساعت یک‌بار، برای تخفیف درد گلو مناسب است. برای کم‌شدن درد گلو، می‌توانید از شیر، آب‌میوه و چای یا سوپ و آش استفاده کنید! برای مرطوب‌کردن محیط می‌توانید از دستگاه بخور استفاده کنید. این کار سفتی و خشکی گلو را تسکین می‌بخشد. اگر تورّم غدد در ناحیه‌ی گلو و گردن است، از لوازم گرم و مرطوب برای تسکین درد غدد متورّم استفاده کنید! کودک تا 24 ساعت پس از شروع آنتی‌بیوتیک نباید به مدرسه برود، تا بیماری به دیگران سرایت نکند.
شپش‌ها حشره‌هایی بدون بال، با طول تقریبی دو تا چهار میلی‌متر و به رنگ سفید مایل به خاکستری هستند. این حشره‌ها روی مو یا لباس باقی‌مانده و به‌شکل متناوب با سوراخ‌کردن پوستِ میز‌‌بان، از وی تغذیه می‌‌‌کنند. گزش آن‌ها باعث ایجاد دانه‌های کهیری کوچک و نیز خارش میشود. شپش سر در کودکانِ اوایل سن مدرسه، بسیار شایع است. این انگل در نزدیکی پوست سر زندگی می‌کند و به تخم‌های شفاف آن که 5/0 میلی‌متر طول داشته، به‌شکل چسبیده به یک طرف ساقه و اغلب در شش میلی‌متری پوست سر دیده میشوند، رشک میگویند. از آن‌جایی که هفته‌ها تا ماه‌ها پس از عفونت، رشک‌های مرده هم‌چنان چسبیده به مو باقی می‌‌مانند، بسیاری از کودکان دارای رشک، عفونت فعال ندارند؛ از این‌رو تشخیص، تنها با دیدن شپش زنده تأیید میشود.
شپشِ سر در میان همه‌ی جوامع، حتی جوامع پیش‌رفته و در تمام گروه‌های سنّی دیده میشود؛ ولی در میان کودکان، به‌ویژه دختران سنین ابتدایی شیوع بیش‌تری دارد. این عفونت به رعایت بهداشت ارتباطی ندارد و در بین کودکان دارای موهای بلند یا موهای کثیف نیز شیوع بیش‌تری ندارد.
اگر کودک شما مبتلا به شپش شد، گمان نکنید که بدترین اتّفاق عالم رخ داده است؛ مهم‌ترین نکته آن است که والدین، آرامش خود را حفظ کنند. دلیلی برای ترس و یا خجالت نیست. شپش سر، به هرحال از سر فرد دیگری به شما یا خانواده‌ی شما منتقل شده است و شکستن زنجیره‌ی انتقال، تنها با درمان مؤثّر و بررسی تمامی موارد تماس میسّر میشود؛ زیرا این امر، از بازگشت آن به سوی خود فرد هم جلوگیری می‌کند. شامپوکردن معمولی هم باعث ازبین‌رفتن یا پیش‌گیری از آن نمی‌شود.
راه‌های انتقال: مهم‌ترین راه انتقال این بیماری، سرایت از یک فرد به فرد دیگر است که میتواند از طریق تماس مستقیم با سر فرد آلوده، یا استفاده از وسایل شخصی دیگران مثل شانه، برس مو یا حوله‌های مشترک،کلاه، روسری و مقنعه انجام شود. البتّه به دلیل آن‌که این انگل در محیط خارج از سر، به دلیل قطع منبع تغذیه و نبود محیط زیست مناسب، زیاد زنده نیست؛ ابتلا در افراد یک خانواده، به دلیل تماس نزدیک آن‌ها با یک‌دیگر، به سرعت و سهولت رخ می‌دهد. ابتلای قبلی به شپش، ایمنی ایجاد نمی‌کند؛ بنابراین یک فرد ممکن است بیش از یک‌بار به این بیماری مبتلا گردد. شپش در آب زنده نمی‌ماند، به همین دلیل از طریق شنا و استخر منتقل نمی‌شود.
علائم ابتلا: وقتی شپش روی سطح پوست سر راه‌می‌رود یا از خون فرد تغذیه می‌کند، علائم اصلی بیماری، یعنی خارش شدید سر ایجاد میشود که اغلب در ناحیه‌ی پشت سر و اطراف گوش‌ها بیش‌تر است. خاراندن بیش از حد سر ممکن است سبب ایجاد خراشیدگی و زخم و سپس بیماری‌های چرکیِ پوست سر گردد که خود سبب درهم‌پیچیدن موها به یک‌دیگر یا تورم غدد لنفاوی گردن میشود. هم‌چنین ممکن است التهاب پوست، روی گردن و لاله‌ی گوش‌ها نیز مشاهده شود؛ اما با انتقال دیگر عفونت‌ها همراه نیست.
روش‌های پیش‌گیری: عمل به توصیههای زیر میتواند در کاهش موارد ابتلا مفید باشد:
1. در طول سال تحصیلی، به‌ویژه در فصول پاییز و زمستان به طور مرتّب، موهای کودک خود را وارسی کنید. رعایت‌کردن موازین بهداشتی نباید باعث غفلت و اطمینان خاطر شما از عدم ابتلا به این بیماری گردد.
شپشِ سر، با چسبیدن به قاعده‌ی مو، خود را از چشمان شما مخفی می‌کند؛ ضمن آن‌که از نور و گرما هم گریزان بوده، اغلب دور از تاج سر قرار می‌گیرد؛ لذا بیش‌تر مشاهده‌ی رشک‌های چسبیده به موهاست که شک به بیماری را برمیانگیزد؛ امّا مهم این است که بتوانید رشک را از پوسته‌ها و شوره‌های سر تشخیص دهید. رشک‌ها همیشه یک شکل و تخم‌مرغی شکل بوده، در نزدیکی پوست سر به مو چسبیـده‌اند و اغلب در گیج‌گاه‌ها، بالای گوش‌ها و پشتِ گردن دیده میشوند و برای جداکردن آن‌ها، استفاده از ناخن ضروری بوده و به‌راحتی جدا نمی‌شوند؛ در حالی که شوره‌ی سر که در واقع پوسته‌ی مرده‌ی سر است، به راحتی از مو جدا می‌گردد.
2. کودکان را به‌ویژه در سال‌های ابتدایی تحصیل، زیر نظر خود حمام کنید تا از وضعیّت موهای آنان باخبر باشید و هفته‌ای دو بار آن‌ها را به حمام ببرید. به یاد داشته باشید که نظافت موهای کوتاه، به‌ویژه در دختران کوچک، به مراتب آسان‌تر است.
3. به کودک خود آموزش دهید که در مدرسه، شال و کلاه، مقنعه، گلِ‌سر، شانه و برس خود را با دیگر دانشآموزان عوض نکند.
4. با ابراز خارش سر و بی‌قراری از سوی کودک‌تان، آن را جدّی گرفته به وجود شپش در سر، مشکوک شوید.
5. با مشاهده‌ی شپش یا تخم‌های آن در سر کودک، بدون هیچ ترس و خجالتی به اولیای مدرسه خبر دهید. اعضای خانواده هم باید تا ده روز موهای یک‌دیگر را به‌طور روزانه، بررسی کنند.
درمان: درمان شامل استفاده از شامپوهای ضدشپش است که از شوینده‌های قوی هستند. اگر زخم‌های سر زیاد باشد، استفاده از این نوع شامپوها میتواند تولید عفونت کند؛ لذا بهتر است قبل از استفاده، حتماً با پزشک مشورت شود. مهم آن است که تمامی اعضای خانواده باید هم‌زمان تحت درمان قرار گیرند تا خطر عفونت مجدد، کاهش یابد.
شامپو را در حمام مصرف کنید؛ امّا حمام باید بدون بخار، رطوبت و گرما باشد؛ زیرا گرما باعث تبخیر دارو می‌گردد که بخار آن به‌شدت سمّی است. باید ابتدا شامپو به تمام موهای خشک، مالیده و کاملاً به کف سر و ساقه‌ی مو ماساژ داده شود و طبق برچسب مصرف روی شامپو، روی سر باقی بماند و سپس خوب و با دقّت به‌طوری که به چشم‌ها و دهان وارد نشود، شسته شود. تمام موها باید با این شامپوها به خوبی مرطوب شوند؛ چراکه شپشِ سر، کشته نمی‌شود مگر آن‌که در تماس مستقیم با دارو قرار گیرد.
توصیه میشود پس از هفت تا ده روز، دوباره درمان تکرار شود تا شپش‌هایی که احتمالاً در این مدّت از تخم‌های باقی‌مانده، بیرون آمده‌اند نیز پیش از بالغ‌شدن و به حرکت‌درآمدن، کشته شوند. پس از خشک‌کردن کامل موها، دو قاشق غذاخوری سرکه را در یک‌لیتر آب حل کنید؛ سپس تمام سر و موها را با این محلول خیس کنید. این عمل، باعث سست‌شدن کپسول تخم‌ها میشود. بعد از چند دقیقه با شانه‌ی دندانه‌ریز (چوبی یا فلزی) موها را خوب شانه کنید تا رشک‌های باقی‌مانده از موها جدا شوند.
ملافه‌ها، حوله‌ها، لباس‌های زیر وکلیه‌ی لباس‌هایی که تا دو روز قبل از درمان استفاده شده‌اند، باید با آب گرم شسته شده و با کمک حرارت بالا خشک شوند. درباره‌ی وسایل غیرقابل شست‌وشو باید از خشک‌شویی استفاده کرد، یا آن‌ها را به مدت دو هفته در یک کیسه‌ی پلاستیکی غیر قابل نفوذ قرار داد. برس‌ها، شانه‌ها و گل‌سرها دور انداخته شوند یا با ماده‌ی کشنده‌ی شپش برای مدت پانزده دقیقه پوشانده شوند و سپس کاملاً در آب در حال جوشیدن تمیز شوند.
کودکانی که به دلیل شپش تحت درمان قرار گرفته‌اند، باید بلافاصله پس از کامل‌شدن اولین درمانِ مؤثر، به مدرسه برگردند. برداشتن رشک‌ها با دست بعد از درمان، برای جلوگیری از انتشار لازم نیست. هیچ‌گونه شواهدی نیست که پاک‌سازی کامل موها از رشک انتقال شپش سر را کاهش دهد؛ اما چنان‌چه این کار برای بازگشت به مدرسه ضروری باشد، رشک‌ها را می‌‌توان همان‌گونه که گفته شد از موها جدا کرد. اگر خارش، زیاد و غیرقابل تحمّل باشد، پزشک داروی ضدحساسیت تجویز می‌کند!
منبع:
خوروش، عارفه (1392)؛ بیماری‌های واگیردار شایع در مدارس (با نظارت دکتر امیرمحمد آرمانیان)، تهران: سیناطب.
)