گفت‌وگو با دکتر معصومه ابتکار، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست
فاطمه شریف
«معصومه ابتکار» نامی آشناست. وی به‌خاطر فعالیت و سخن‌گویی در گروه دانشجویان پیرو خط امام، در جریان تسخیر سفارت آمریکا در تهران، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در دولت‌های هفتم، هشتم و یازدهم شناخته شده است. او درباره‌ی این دو مقطع مهم زندگی‌اش، دو کتاب به نام‌های «تسخیر» و «خوشه‌های شهریور» را نوشته و خاطره‌هایش را ثبت کرده است. وی که تحصیل دانشگاهی‌اش را در رشته‌ی ایمنی‌شناسی در دانشگاه تربیت مدرس به پایان برده، اکنون دانش‌یار همین دانشگاه است.
در کارنامه‌ی فعالیت‌های «ابتکار»، مدیرمسئولی فصل‌نامه‌ی «فرزانه»، ویژه‌ی مطالعات و تحقیقات مسائل زنان و یک دوره‌ی شش‌ساله، نمایندگی مردم در شورای اسلامی شهر تهران مشاهده می‌شود. وی هم‌چنین حضوری مؤثر در عرصه‌های بین‌المللی داشته است. در سال 1385 از طرف برنامه‌ی محیط زیست ملل متحد، عنوان «قهرمان زمین» را به‌خاطر تلاش‌هایش در مسیر پایداری توسعه، به خود اختصاص داد. در سال‌نامه‌ی چهره‌های متنفذ مسلمان در فهرست پانصد چهره با نفوذ جهان اسلام در بخش سیاسی، نام ایشان قرار گرفت. در سال 1392 از طرف بنیاد جهانی انرژی و اخیراً از سوی بنیاد غیردولتی مینروا در ایتالیا، چهره‌ای شاخص و موفق شناخته شد.
در بررسی سوابق خانم دکتر، «محیط زیست» و «زنان» جایگاه خاصی داشته است. با تکیه بر همین دو محور و رسیدن به بهداشت مطلوب در محیط و خانواده، با رئیس سازمان حفاظت محیط زیست گفت‌وگویی داشتیم که می‌خوانید.
* این روزها مباحث مربوط به محیط زیست، با زندگی روزمره‌ی شهروندان عجین شده است؛ از موضوع سوخت و انرژی گرفته، تا آب و آلودگی هوا و پس‌ماند. آن‌چه ما با روش زندگی خود بر سر محیط اطراف‌مان می‌آوریم، دوباره به خودِ ما بازمی‌گردد. هر سال، بیش از پیش با مشکلی به نام کم‌آبی مواجه می‌شویم و آب‌های زیرزمینی، با کاهش و حتی خطر مسمومیت مواجه هستند. چگونه می‌توان جلوی مصرف دو برابری آب را در ایران - در مقایسه با دیگر کشورها- گرفت؟
با موضوع مهم و خوبی شروع کردید. بنا بر پیش‌بینی‌های بین‌المللی، ایران جزء کشورهایی است که در سه دهه‌ی آینده، بیش‌ترین خشک‌سالی را خواهد داشت. این در حالی است که نه‌تنها در سال‌های اخیر، برنامه‌ریزی برای مقابله با این خشک‌سالی انجام نشد، بلکه در هیچ جای ایران آب به‌درستی مصرف نمی‌شود؛ مثلاً بخش کشاورزی که ٩٣درصد آب کشور را مصرف‌می‌کند، باید حداقل سی‌درصدِ این مقدار را همراه با افزایش راندمان، کاهش‌دهد. در بخش صنعت و امور شهری هم، همین‌طور است. باید الگوی مصرف تغییرکند و این مهم، همتی ملی می‌طلبد. دولت ـ البته برحسب مسئولیت‌هایش در یک سال اخیر ـ اقدام‌هایی را انجام داده، مانند تخصیص اعتبارِ قابل‌توجه و بلاعوض آبیاری نوین و تحت‌فشار برای کشاورزان و پرداخت ٨۵درصد اعتبارِ مورد نیاز، اصلاح الگوی آبیاری از طرف دولت و تأمین اعتبار برای کنتوردارکردن چاه‌ها در کشور. در عین‌حال، اصلاح و احیای کامل فرآیند ارزیابی زیست‌محیطیِ پروژه‌ها، به‌ویژه سدسازی در کشور و توقف روند بسیاری از طرح‌های بدون‌توجیه و احیای شوراهای حفاظت رودخانه‌ها در ستاد و استان‌ها، براساس برنامه‌ی ملی و استانیِ رفع آلودگی و اجرای دقیق مقررات. هم‌چنین تشکیل منظمِ جلسه‌های شورای‌عالی آب ـ که سال‌ها تعطیل شده بود ـ و رسیدگی به امور و سیاست‌گذاری با نگرشی متفاوت از دوره‌ی قبل برای حفظ حق‌آبه‌ی طبیعت و اصلاح الگوی مصرف؛ البته در این زمینه، به کار گسترده‌ی آموزشی از طریق رسانه‌ی ملی، رسانه‌های مستقل، آموزش و پرورش و دانشگاه‌ها نیاز است که باید دنبال شود.
* درباره‌ی آب به نظر می‌رسد وزارت نیرو باید نقش‌آفرینیِ جدی‌تری داشته باشد.
بله؛ وزارت نیرو باید سخت‌گیرانه، قوانین مصرف آب را اجرا کند. قرار است مطالعه‌های اقتصادی برای تأمین اعتبارهای موردِ نیاز، برای تکمیل طرح‌های فاضلاب شهری با همکاری شهرداری‌ها و مردم دنبال شود. البته یک موضوع دیگر هم مهم است و آن این‌که برای حل این قبیل معضل‌ها، باید تلاشی برای کاهش جریان یارانه‌ی نقدی در حد نیازمندان واقعی و جاری‌شدن اعتبارها برای اشتغال، محیط زیست، آب و نیازهای اساسی انجام شود.
این‌ها بدون حمایت و همراهی مردم ممکن نیست؛ مثلاً اجرای قوانین مربوط به مصرف آب، نیازمند همراهی مردم است یا کنتوردارکردن چاه‌ها در کشور که به‌رغم تأمین اعتبارهای دولتی باز هم نیاز به جریانی اجتماعی دارد تا چاه‌های غیرمجاز کنترل شوند. مطالبه باید صرفه‌جویی در مصرف آب برای همه‌ی بخش‌ها باشد. متأسفانه به‌راحتی آب را هدرمی‌دهیم و توجه‌نمی‌کنیم که آثار هدردادن این مایه‌ی زندگی و نعمت الهی به خودمان بازمی‌گردد و طعم کفران نعمت را دیر یا زود می‌چشیم!
* گویا مصرف انرژی و سوخت در ایران، پنج‌برابر استاندارد جهانی است؛ چرا؟
یکی از دلایل مهم، نیروگاه‌هاست که حتماً باید با فن‌آوری‌های جدید و راندمان بیش‌تر فعالیت‌کنند و دولت یازدهم برای این مهم، سرمایه‌گذاری ویژه‌ای را پیش‌بینی کرده تا نیروگاه‌ها به سیکل ترکیبی بدل شوند و راندمان آن‌ها افزایش یابد. از طرفی، صنایع، مناطق یا واحدهای مسکونی از مصرف‌کنندگان مهم انرژی هستند که باید با نصب دستگاه‌های هوش‌مند و سیستم‌های ممیزی، جلوی هدررفتن و پِرت انرژی را بگیرند.
به هر حال، الگوی مصرف ما باید تغییر کند؛ مثلاً باید عادت‌کنیم که در زمستان، با لباس گرم در منزل باشیم و دمای داخلی را بین هجده تا بیست‌درجه و در تابستان حدود 23درجه نگه‌داریم. همین‌طور مصرف انرژی در وسایل مختلف خانگی و خودروها هم بیش از حد استاندارد است. این مصرف بالا، هم سبب آلودگی و هم ازدست‌رفتن منابع و سرمایه‌های کشور می‌شود. اکنون، استانداردها از طرف دولت به تولیدکنندگان وسایل خانگی و خودروسازان ابلاغ‌شده که باید اعمال شود؛ اما تا الگوی مصرف ما ایرانیان اصلاح نشود و تغییر رویه ندهیم، این مشکل‌ها ادامه خواهد یافت. در حالی‌که دیگر فضا و طبیعت، ظرفیت فشارِ بیش از این را ندارد.
* آثار منفیِ آلاینده‌های محیطی بر سلامت خانواده‌ها، به‌ویژه زنان و کودکان چیست؟
آلاینده‌ها آثاری منفی بر ذهن، رشد، سلامتی و طول‌عمر دارند و توضیح آن در صدها کتاب هم نمی‌گنجد. آخرین تحقیق‌ها نشان می‌دهد که حتی مواجهه‌ی خفیف با آلاینده‌های معمولی، می‌تواند رشد عادی مغز را از حالت طبیعی خارج‌کند، ضریب هوشی را کاهش و احتمال خطرهای ناشی از شرایط رفتاری، مانند اختلال بیش‌فعالی را افزایش دهد. محققان، موادی مانند جیوه، آفت‌کش‌های ارگانوفسفر یا سرب را با کاهش ضریب هوشی و بیش‌فعالی مرتبط می‌دانند. قرارگرفتن در معرض سرب، سرعت یادگیری کودکان را آهسته‌تر، میزان توجه و دقت آنان را کم‌تر و درصد موفقیت‌شان در آزمون‌ها و محل کار را کاهش‌می‌دهد؛ همین طور مواد شیمیایی صنعتی، به برخی از مشکل‌های عصبی دامن‌می‌زند.
در این باره، آگاهی و تغییر در شیوه‌ی تشخیص و نظارت، به ما کمک‌می‌کند تا بتوانیم خود و خانواده‌ی‌مان را از این مواد تا حد امکان دور نگه‌داریم. از استفاده‌ی آفت‌کش‌ها در داخل و اطراف خانه اجتناب‌کنیم و درباره‌ی میوه و سبزی‌هایی که استفاده‌می‌کنیم، دقت داشته باشیم و به توصیه‌هایی که برای مقابله با آلودگی‌ها می‌شود، توجه کنیم؛ مثلاً وقتی برای کمک به سلامتی و پاکی هوا از شهروندان تقاضامی‌شود، به‌موقع خودروهای خود را برای معاینه‌ی فنی ببرند، بیش از همه مادرِ خانواده می‌تواند پی‌گیر این کار برای ماشین خودش یا همسرش باشد و بداند که دودِ بی‌توجهی به این مهم، اول از همه به چشم فرزندانش خواهد رفت.
* هوای پاک، نقش مهمی در آرامش و نشاط خانواده و جامعه دارد؛ در این‌باره بیش‌تر توضیح می‌دهید.
انسان در طول شبانه‌روز بیش‌تر از شانزده‌کیلو هوا مصرف‌می‌کند؛ بنابراین، هوا نقش بسیار مهمی در فعالیت سالمِ بدن دارد. هوای آلوده، می‌تواند عوارض متعدد جسمی و حتی روحی و روانی برای افراد داشته باشد؛ مثلاً مونواکسیدکربن می‌تواند به افزایش استرس کمک‌کند؛ در حالی که هوای پاک، حس نشاط و شادابی افراد را بیش‌تر می‌کند که در زندگی شهری، بسیار اهمیت دارد.
* زنان چه نقشی در کاهش آلودگی هوا و مصرف درست انرژی دارند و چه راه‌کارهایی را می‌توان پیشنهاد کرد؟
تا در شیوه‌های زندگیِ خود، تغییر رویه به سمت استفاده‌ی درست از منابع ندهیم، در مقابله با آلودگی‌ها یا بهره‌مندی از سرمایه‌ها و نعمت‌ها موفق نخواهیم شد. زنان، مدیریت منابع را در خانه بر عهده دارند. این منابع می‌تواند آب، برق یا سوخت باشد. هم‌چنین در موضوع پس‌ماند هم ـ که اینک گریبان‌گیر جوامع است و می‌تواند به آلودگی و ویرانی طبیعت منجرشود ـ می‌توانند با مدیریت صحیح بسیار اثرگذار باشند.
شیوه‌ی زندگی خیلی مهم است، یعنی هر کسی نقشی در این مسئله دارد؛ مثلاً در کاهش ترافیک، اگر من تصمیم بگیریم از اتوبوس و مترو استفاده‌کنم، حتماً سهمی خواهم داشت. اگر تصمیم بگیرم سه کار را در یک روز انجام دهم، به جای این‌که سه‌بار ماشینم را به خیابان بیاورم، یا این‌که برای تردد کم‌تر، با دوستانم بعضی کارها را به اشتراک بگذارم، مهم است؛ حتی اگر به قانون کاری نداشته باشیم، داوطلبانه می‌توانیم برای سلامتی خودمان کارهایی انجام دهیم. چه‌طور است که برای سلامتی بچه‌ها و خانواده نذرمی‌کنیم؟ حالا نذرکنیم که ماشین خود را هر شش‌ماه برای معاینه‌ی فنی ببریم و دقت‌کنیم که خودرو مشکلی نداشته باشد و اگر داشت، آن را برطرف‌کنیم. این‌ها تصمیم‌های فردی است که می‌تواند به کاهش آلودگی هوا کمک‌کند. در همه‌ی این زمینه‌ها، اگر بانوان از حساسیت‌ها و آموزش‌های محیط زیستیِ کافی برخوردار باشند، می‌توانند ضمن آموزش خانواده و جلب مشارکت آن‌ها، رفتارهای درست را برای اصلاح الگوهای مصرف در آب و انرژی و کاهش آلودگی‌ها رواج‌دهند!
زنان همین‌طور در فعالیت‌های داوطلبانه‌ی اجتماعی و سازمان‌های مردم‌نهاد، می‌توانند نقش کلیدی ایفاکنند و جریان‌های اجتماعی را برای حفاظت از محیط زیست پیش‌ببرند. شاید حس مادری زنان و نگرانی آن‌ها برای نسل آینده در این زمینه کارساز باشد! در سفری به یکی از روستاهای اطراف دریاچه‌ی ارومیه، با فعالیت‌هایی که بانوان روستایی برای حفاظت از این دریاچه آغاز کرده‌اند، آشنا شدم. آن‌ها تأسیس سازمان‌های محلی زنان و صندوق‌های اعتبارهای خُرد را برای بهبود معیشت و احیای دریاچه‌ی ارومیه اجرا‌کرده‌اند. همین‌طور می‌بینیم که در گردهم‌آیی مهمی، مانند «اکسپو» ـ که همه‌ی کشورها برای ارائه‌ی آخرین دست‌آوردهای خود در آن شرکت‌می‌کنند و امسال در ایتالیا برگزار خواهد شد ـ به نقش زنان در کاهش تولید پس‌ماندهای غذایی و کشاورزی توجه می‌شود و محوری مهم در اکسپو 2015 می‌شود.
* بهداشت خانواده به عوامل متعددی بستگی دارد؛ ولی بهداشت محیطی هم در این میان نقش مهمی دارد. در این میان برای سلامت جسمی و روحی بانوان، چه باید کرد؟
اگر سیاست‌گذاران و خودِ مردم به شاخص‌های محیط زیست در زمینه‌هایی، مانند هوا، آب و نیز چرخه‌ی فرآورده‌های غذایی -که از مزرعه تا سلول بدن شکل‌می‌گیرد ـ توجه‌کنند، می‌توانیم از سالم‌بودن محیط و بهبود کیفیت زندگی مطمئن‌شویم. این امر، سلامت فرد را تضمین‌می‌کند؛ هم‌چنین ارتباط خوب با طبیعت و عناصر آن، مانند جنگل، درخت، فضای سبز و گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری، نشاطی در فرد ایجادمی‌کند و او را با مبدأ خلقت و طبیعت پیوندمی‌دهد. این موضوع برای یک زندگی متعادلِ فردی و اجتماعی بسیار مهم است.
* نقش‌آفرینی بانوان در همه‌ی عرصه‌ها، از جمله حفظ سلامت خانواده، نیازمند آگاهی و البته انگیزه است؛ چه باید کرد تا این نقش‌آفرینی، به‌طور جدی تحقق پیداکند؟
تأکید بر هویت انسانی زنان، بسیار مهم است. ابتدا باید توانایی‌های آنان را ببینیم و بعد به هویت همسری و مادری او بپردازیم. تقویت هویت انسانی در موفقیت هویت مادری و همسری، اثرگذار است. البته مادربودن، افتخاری بزرگ برای زن است که خداوند زمینه‌ی آن را فراهم‌کرده و عنایتی خاص است؛ اما این‌که هویت زنان را فقط محدود در این موقعیت ببینیم، درست نیست. اتفاقاً در این زمینه، زندگی حضرت معصومهd یک نشانه است. ایشان برای حمایت از نهضت به‌حق علی ابن موسی‌الرضاa، تلاش و فداکاری‌کردند. در ایران و در شهر قم از دنیا رفتند و اگر بگوییم اعتبار کل جامعه‌ی علمی و حوزه‌های علمیه در قم، وابسته به اعتبار شخصیت این بانوست، اغراق نکرده‌ایم؛ این در حالی است که ایشان نه ازدواج‌کردند و نه بچه‌دار شدند.
اگر زنان در جایگاه یک انسان، از آگاهی و اطلاعات فراگیر، قدرت انتخاب و هویتی استوار و مستقل برخوردار باشند، بی‌شک گام‌های بلندتری برای خانواده‌ی خود برمی‌دارند؛ به‌علاوه، باید روح زنانگی را که با فداکاری و بخشش عجین است در جامعه، تقویت کرد. «کارل گوستاو یونگ» روان‌شناس معاصر، مبحث جالبی در شناخت انسان مدرن و مادی‌گرای عصر حاضر دارد. او شخصیت انسان را به دو بخش «آنیما»، یعنی بخش زنانه‌ی شخصیت مردانه و «آنیموس»، به معنی بخش مردانه‌ی شخصیت زنانه قسمت‌کرده است و بر این اساس، نظریه‌ای دارد که آن را می‌توان به جوامع کنونی تعمیم‌داد. متأسفانه، انسانی که معادله‌های جهانی را در دست دارد و رفتارهای او وضعیت صلح و توسعه‌ی پایدار را تعیین می‌کند، در واقع «آنیما» را ـ که از عواطف و حس‌های معنوی نشئت گرفته و به عمق مسائل توجه دارد ـ به فراموشی سپرده است! «آنیما» خلاقیت، رنگ و عمق زندگی را پدیدمی‌آورد که جهان ماشین‌زده‌ی امروز، از آن بی‌بهره است و تعادل میان آنیما و آنیموس در روان انسان، رفتار و شخصیتِ پایدار را ضمانت‌می‌کند.
اکنون خصوصیت‌های آنیمایی در دوایر سیاسی و مدیریتی دنیا، خصوصیت‌هایی غیرقابل‌قبول است. زنان اندکی هم که به این دوایر راه‌می‌یابند، باید آنیمای خود را انکارکنند و مردان انگشت‌شماری هم که چنین ویژگی‌ای را از خود نشان‌دهند، به خاطر رفتار غیرمتعارف، به حاشیه رانده‌می‌شوند. وقتی آنیما نفی‌می‌شود، عامل حیات‌بخش عواطف و روح زندگی ازدست‌می‌رود. در چنین وضعیتی است که جنایت‌های علیه بشریت و طبیعت، امری عادی و قابل‌توجیه تلقی‌می‌شود و تلاش‌ها نه برای بازدارندگی، بلکه برای انکار این واقعیت‌ها انجام‌می‌شود. خوش‌بختانه در ایران، زمینه‌ی بهره‌مندی از روح زنانه، به‌خاطر جایگاهی که زن در اعتقادهای دینی اصیلِ ما دارد فراهم‌تر است! باید از این ظرفیت، برای نجات محیط زیست بهره‌جست و روح فداکاری، بخشندگی و پاکی را ترویج کرد.
* ایجاد پویش مادران مسلمان برای صلح را هم، در سال گذشته با همین انگیزه طرح‌کردید؟
دلایل مختلفی داشت و مهم‌ترینش، همین بود. به نظر می‌رسد سیاست کاملاً حساب‌شده‌ای برای تشدید مناقشه‌های فرقه‌ای، به‌ویژه شیعه و سنی، در حال وقوع است. این مسئله قبلاً در هند و پاکستان دیده‌می‌شد؛ اما الآن در عراق، سوریه و بحرین هم دیده‌می‌شود و متأسفانه برادرکشی و اشاعه‌ی نفرت، پدیده‌ی خطرناک رایجی شده است!
* نماد آن هم، در حال حاضر، داعش است. موضوع داعش در زمان ایجاد کمپین یا پویش مادران مسلمان برای صلح مطرح شده بود؟
خیر، هنوز مطرح نبود؛ ولی روندها حاکی از آن بود که اوضاع و درگیری‌ها رو به فزونی می‌رود. در این‌جا زنان مسلمان، وظیفه و مسئولیتی خطیر دارند. باید در برابر افرادی که به‌عمد، اختلاف‌ها را تشدیدمی‌کنند و شکاف بین شیعه و سنی را، محملی برای ایجاد ناپایداری در جوامع اسلامی و حضور بیگانگان و اضمحلال این جوامع پیش‌می‌برند، با منطق و آگاهی بایستیم. از چنین شرایطی مثل همه‌ی مناقاشه‌ها، زنان و کودکان بسیار آسیب می‌بینند و دیدیم که داعش، چگونه زنان را به بردگی برد؛ بنابراین زنان باید خودشان ابتکار عمل را به دست گیرند و در نزدیک‌کردن قلوب، نقش داشته باشند.
با همین انگیزه در رمضان 1392، طی اطلاعیه‌ای که به زبان‌های انگلیسی و عربی هم منتشر شد، از همه‌ی زنان مسلمان خواستیم تا به پویش مادران مسلمان برای صلح بپیوندند. مؤسسان در ایران، خانم حورا صدر(دختر امام موسی‌صدر)، خانم منیره گرجی، خانم اعظم طالقانی و خانم فاطمه اشرفی بودند.
* و شما؟
بله؛ از کشورهای لبنان، افغانستان و فلسطین هم خانم‌هایی به این حرکت پیوسته‌اند. فعلاً پویش، دارای یک سایت سه‌زبانه است و اخبار را دنبال‌می‌کند. باید گفت که ما مخالف خشونت‌های فرقه‌ای هستیم و می‌دانیم دست‌هایی پنهان، این خشونت‌ها را هدایت و تشدیدمی‌کنند و خیلی از سخنانی که به نام رهبران دینی زده‌می‌شود، ریشه در اعتقادهای دینیِ مسلمانان ندارد. باید گفت خشونت‌های فجیعی که رخ‌می‌دهد هیچ تناسبی با دین ما ندارد.
در بیانیه‌ای که به مناسبت اعلام موجودیت پویش منتشر شد، پرسیدیم: «چگونه است جامعه‌ای که پیامبر آن «رحمة للعالمین» نام گرفته و کتاب آسمانی‌اش بر «وَ لاَتَنَازَعُواْ فَتَفْشَلُواْ وَ تَذْهَبَ رِیحُکُمْ» صراحت دارد، در شرایط هولناکی قرارمی‌گیرد که هر روزش را اخبار عملیات انتحاری در کوچه و خیابان و مراسم عروسی و عزا پرکرده و زنان و دخترانش را به تاراج‌می‌برند. این وضعیتِ ناشی از اختلاف‌ها و خشونت‌های قومی، مذهبی و فرقه‌ای، مدت‌هاست که جامعه‌ی مسلمانان را می‌آزارد و این روی‌کرد، خلاف منویات پیامبری است که بعثت خود را تکمیل مکارم اخلاق معرفی‌کرد. ایجاد شکاف، جنگ و خشونت، توطئه‌ای است تا هم‌زمان با گسترش اسلام، القا کند که معتقدان به این دین، در تأمین آرامش و امنیت شهروندان ناکارآمد است و دینِ متحجران را، الگو و روش غالب مسلمانان معرفی‌کنند؛ بنابراین، ما مادران مسلمان اعلام‌کردیم که در این برهه‌ی سخت تاریخی، می‌خواهیم به حکم «قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُم بِوَاحِدَه أَن تَقُومُوا لِلَّهِ» و نیز تعهد انسانی و مادرانه‌ی خویش برای حرمت جان و تکریم کرامت انسان‌ها، تلاش‌کنیم و صدای واحدی برای تمام مظلومانی باشیم که بی‌گناه، جان و مال خود را در میدان منازعه‌ها می‌بازند.
* از فرصتی که به ما دادید، هم‌چنان نظرهای خوبی که ارائه کردید، متشکریم! موفق باشید.
)