گفت‌وگو با دکتر بتول نامجو، دکترای حرفه‌ای پزشکی عمومی و کارشناس وزارت بهداشت
نسرین دمیرچی
بهداشت، تأمین، حفظ و بالابردن سطح سلامتی است و سلامتی، وجود آسایش کاملِ جسمی، روانی و اجتماعی است. سلامت، یک مسئله‌ی چندبُعدی است؛ لذا اقدام برای ارتقای آن، باید به تمام جوانب سلامتِ فردی، جسمی، روانی، معنوی و سلامت کلی جامعه توجه داشته باشد؛ بهویژه باید به سلامت زنان ـ که پایه‌های اصلی خانواده و محور اساسی سلامت، رشد، پویایی و اعتلای خانواده و جامعه هستند ـ نگاه ویژه‌ای داشت و به‌دلیل نقش حساس زن و موقعیت و جایگاه بسیار بااهمیت او در سلامت و سازندگی خانواده و جامعه، مراقبت و توجه به نیازهای جسمی، روانی، اجتماعی، عاطفی و معنوی او نیز از اهمیت خاصی برخوردار است و دقت بیش‌تری می‌طلبد.
از همین رو، با دکتر «بتول نامجو» فرزند و خواهر شهید و عضو کمیته‌ی سلامت شورای فرهنگی و اجتماعی زنان، درباره‌ی بهداشت باروری گفت‌وگویی داشتیم.
* دلیل اهمیت بهداشت و سلامت زنان در چیست؟
همه‌ی گروه‌های زنان، نیازمند حمایت جدی برای ارتقای همه‌جانبه‌ی کیفیت زندگی و سلامت هستند. درباره‌ی نقش و اهمیت سلامت زنان، به دو نکته‌ی مهم باید اشاره کرد: اول، ارتباط سلامت زنان با سلامت خانواده و جامعه و دوم، اهمیت سلامت زنان.
گفتن این نکته نیز ضروری است که زنان چه ارائه‌کننده‌ی خدمات بهداشتی و چه گیرندگان خدمت باشند، باید در برنامه‌ریزی‌ها در نظر گرفته شوند و از وظایف اصلی دولت، فراهم‌کردن این شرایط است. بررسی‌ها نشان داده است که بیماری و مرگ‌ومیر مادر، بر سلامت اعضای خانواده، آثار نامطلوبی به جا می‌گذارد و ناتوانی و رفتارهای آن‌ها، می‌تواند بر همه‌ی ابعاد سلامت خانواده اثر بگذارد.
* سلامت و بهداشت باروری به چه معناست؟
بهداشت باروری، یکی از ضرورت و پیش‌نیازهای رسیدن به توسعه‌ی پایدار در جوامع کنونی است. براساس تعریف سازمان بهداشت جهانی، بهداشت باروری عبارت است از سلامت جسمی، روانی و رفاه اجتماعی که مرتبط با سیستم تولید مثل و روند کارکرد آن است.
این مقوله با ارائه‌ی طیف وسیعی از خدمات بهداشتی، سلامت درتمام طول زندگی (از تولد تا مرگ) را در برگرفته و هدف آن کمک به افراد و خانواده‌ها در زمینه‌ی بهبود وضعیت بهداشتی، توان‌مندسازی زنان، افزایش امکان دست‌رسی به مراقبت‌های بهداشتی، سلامت مادر و نوزاد، تشخیص و درمان نازایی، آموزش در زمینه‌ی سلامت باروری، سلامت دوران یائسگی، بهداشت سال‌مندان و به‌طور کلی، ارتقای سطح سلامتِ تمام زنان و مردان با شرایط متفاوت (سن، مذهب و...) است.
مسئولان بهداشتی باید به تولید مثل و باروری ـ که اصل بقای بشر و حقی برای زن است ـ توجه کنند و بر همین اساس، سلامت، باروری و زایمان، از مهم‌ترین موضوع‌ها هستند. حق مادرشدن، با توجه به تفاوت‌های فردی و موقعیت و شرایط جغرافیایی، نژادی، تغذیه و آداب و رسوم اهمیت ویژه‌ای دارد؛ بنابراین، تعیین محدوده‌ی سنی برای ازدواج و بارداری، مغایر با حقوق مادری و تشکیل خانواده است.
* بهترین سن باروری چه سنی است و آیا تعیین محدوده‌ی سنی برای بارداری صحیح است؟ این مسئله در دیگر کشورها چگونه تعیین می‌گردد؟
طبق تعریف علمی و از نظر فیزیولوژی، سن باروری از پانزده تا 49سال تعیین شده است؛ بنابراین، تعیین محدوده‌ی زمانی و سنی برای مادرشدن، در واقع، نوعی محروم‌کردن مادر از حق خودش است؛ برای مثال، تعیین سن بارداری بین هجده تا 35سال، زمان بسیار کمی را در اختیار مادران برای برنامه‌ریزی فرزندآوری قرار می‌دهد و با توجه به افزایش میانگین سن ازدواج و دیر بچه‌دارشدن، در نهایت می‌توانند یک یا دو فرزند به دنیا آورند.
تحقیق‌ها نشان می‌دهد: میانگین سن باروری طی سال‌های اخیر در کشورهای غربی، افزایش چشم‌گیری داشته؛ طوری‌که بین سال‌های 1980 تا 2006 میزان زایمان در زنان چهل‌ساله و بالاتر از 6/1درصد به 3درصد رسیده است. در آمریکا، میزان زایمان بین سال‌های 1996 تا 2006 در زنان چهل تا 44ساله و 37 تا 39ساله، پنجاه تا هفتاد درصد افزایش داشته است.
البته باید گفت که بالاترین قدرت باروری در زنان، در سنین بیست تا 24سالگی است؛ بنابراین، توصیه می‌شود حتی‌المقدور برنامه‌ریزی برای فرزندآوری، در این سنین باشد. تحقیق‌ها نشان داده است که ازدواج دیرهنگام، تمایل به دیر بچه‌دارشدن یا استفاده از روش‌های پیش‌گیری از حاملگی به مدت طولانی، باروری را به تعویق انداخته و حتی می‌تواند موجب ناباروری شود؛ پس علاوه بر این‌که توصیه می‌کنیم زنان پس از ازدواج، هرچه سریع‌تر اقدام به بارداری کنند، هیچ محدودیتی را هم از نظر سنی برای‌شان قائل نیستیم و تا زمانی که سیستم باروری فعال است، مادر می‌تواند با رعایت مراقبت‌های ویژه‌ی بارداری، اقدام به بارداری کند. در دیگر کشورها، از جمله فرانسه و ایتالیا هیچ‌گونه محدودیت سنی برای بارداری قائل نیستند.
حتی در بسیاری از کشورها برای حفظ نسل و نژاد خود، با کمک روش‌های IDF و... برای افرادی که امکان بارداری ندارند، شرایطی فراهم می‌آورند که در سنین بالا هم باردار شوند؛ برای مثال:
- در سال 1999 در لندن زن 66ساله، با کمک IDF صاحب فرزند پسر شد.
- در سال 2003 زن 65ساله، اولین فرزند خود را با کمک IDF به‌دنیا آورد.
- در سال 2005 زن 66ساله، با کمک IDF سه‌قلو به‌دنیا آورد.
- در سال 2006 زن 66ساله، در لس‌آنجلس فرزندی به‌دنیا آورد.
- در سال 2007 زن 66ساله‌ی اتریشی، فرزندی به‌دنیا آورد.
- در سال 2008 زن 70ساله‌ی هندی با کمک IDF دوقلو به‌دنیا آورد.
- در سال 2009 در اوکراین، زن 66ساله با کمک IDF فرزندی به‌دنیا آورد.
- در ایران یک زن 55ساله‌ی آملی و یک زن 63ساله، فرزند به‌دنیا آوردند.
این‌ها مواردی است که نشان می‌دهد که حق مادرشدن با توجه به تفاوت‌های فردی، موقعیت و شرایط جغرافیایی، نژادی، تغذیه و آداب و رسوم اهمیت ویژه‌ای دارد و محدودیت سنی برای بارداری، مغایر با حقوق بشر و مادری است.
* از دیدگاه اسلام، باروری چه‌قدر اهمیت دارد؟
از آن‌جا که جمعیت زیاد، می‌تواند در رشد و بقای اندیشه‌ها اثرگذار باشد، در آموزه‌های دینی و کتب مذهبی، به موضوع باروری و افزایش زاد و ولد توجه شده است. در کتاب آسمانی قرآن نیز، آیه‌هایی هست که به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم به موضوع باروری و زاد و ولد اشاره دارد تا آن‌جا که حتی در برخی از موارد، یکی از مواهب و نعمت‌های الهی دانسته شده است.
قرآن، زاد و ولد موجودها را از لطف و مرحمت خدا و نشانه‌ای از قدرت لایتناهی او می‌داند و افزایش فرزند و باروری زیاد، همراه با مال، ثروت و ملک را از نمونه‌های الطاف الهی برمی‌شمرد. از دیگر نکته‌هایی که می‌توان خواست و اثر قدرت خداوند در قرآن را درباره‌ی پدیده‌ی باروری مشاهده کرد، زاد و ولد سال‌مندان و پیران است. هرچند جوانی و تن‌درستی از عوامل مهم باروری قلمداد می‌شوند، براساس آیه‌های قرآن کریم، چنان‌چه این امر به فرمان خدا باشد، در سال‌خوردگی نیز می‌تواند محقق گردد. مانند آیه‌های 40 و 39 سوره‌ی آل‌عمران، هنگام اشاره به زکریا و همسرش.
هم‌چنین در آیه‌های زیادی به افزایش رزق و روزی و برکت با زایش فرزند، سخن گفته شده و کشتن فرزند، به‌دلیل فقر و تنگ‌دستی، بسیار نکوهش شده است. در ادله و متون دینی نیز، به تکثیر نسل و کثرت موالید، سفارش و ترغیب شده است؛ برای مثال، امام صادقa از قول پیامبر اکرمh فرمودند: «فرزندان خود را زیاد کنید تا فردا با کثرت شما، بر دیگر امم افتخار کنم.» و نیز امام باقرa از قول رسول خداh فرمودند: «من به فزونیِ جمعیت شما در روز قیامت بر امت‌ها مباهات می‌کنم.»
از مجموع احادیث، می‌توان مطلوبیت فرزند زیاد و تکثیر اولاد را استنباط کرد و ترغیب به سنگین‌کردن زمین با تسبیح تسبیح‌گویان و مباهات کردن پیامبر به دیگر امم، با کثرت جمعیت امت خویش و... اموری است که به روشنی دلالت بر مطلوبیت داشتن فرزندان زیاد دارد. نظرهای مطرح‌شده در قرآن و احادیث همگی بر رشد جمعیت، توجه خاص دارد و مسئله‌ی تکثیر نفوس را ارج‌مند می‌دانند و به افزایش جمعیت تأکید دارند.
* تغذیه چه اثری در باروری دارد؟
اثر تغذیه‌ی سالم بر بهبود وضعیت باروری مردان و زنان، غیرقابل انکار است. مطالعه‌ها نشان می‌دهد: زنانی که از یک رژیم غذایی سالم و مقوی بهره‌مند هستند که کم‌تر از بقیه‌ی زنان، دچار ناباروری می‌شوند. کمبود مواد مغذی، هرچند اندک می‌تواند احتمال اولین بارداری را کاهش دهد.
تحقیق‌ها نشان داده است: استفاده‌نکردن از مواد مغذی، یکی از دلایل مهم برای ناباروری است؛ زیرا غذای مناسب و کافی، روند متابولیسم بدن را هماهنگ می‌کند. دخترانی که در کودکی و نوجوانی تغذیه‌ای صحیح داشته‌اند، مادران سالم‌تر و موفق‌تری خواهند بود و فرزندان سالم‌تری به‌دنیا می‌آورند. در حقیقت، دوره‌ی رشد، متأثر از دوره‌ی قبل (جنینی، نوزادی، کودکی) و اثرگذار بر دوره‌ی بعد (جوانی، سن بارداری و زایمان) است. باید توجه داشت که برای حفظ قدرت باروری، باید از انواع ویتامین‌ها و مواد مغذی، به‌طور متنوع استفاده کرد. یک تغذیه‌ی سالم باید:
1- تمام نیازهای تغذیه‌ای شخص را تأمین کند.
2- متعادل و متناسب با وضعیت سنی، جنسی، فیزیولوژیک و... فرد باشد.
3- باعث افزایش قدرت ایمنی در شخص شود (احساس سلامت بیش‌تر، شادابی و تحرک بیش‌تر، مقاومت در برابر بیماری‌ها، افزایش طول عمر).
* اثر تغذیه‌ی سالم بر باروری چگونه است؟
از منظر دین اسلام، غذای ناسالم، مادر بیماری‌هاست؛ بر همین اساس، تغذیه‌ی ناکافی و غیرسالم می‌تواند آثار بسیار نامطلوبی بر سیستم باروری گذاشته و حتی عاملی برای ناباروری مردان و زنان گردد. هر ماده‌ی غذایی که به بدن کالری بیهوده تحمیل کند، یک ماده‌ی غذایی ناسالم است؛ از جمله‌ی آن می‌توان به فست‌فودها، کنسروها، سوسیس، کالباس، چیپس، پفک، نوشابه‌های گازدار، مواد رنگی خوراکی‌ها و بسیاری از شیرینی‌ها و مواد قندی اشاره کرد.
کلیه‌ی غذاهای آماده از نظر آهن، کلسیم، ویتامین C، B، A و اسیدفولیک بسیار فقیرند و تقریباً در تمامی غذاهای آماده، میزان چربی، کلسترول و سدیم بالا بوده و در بیش‌تر آن‌ها، پنجاه درصد کالری از چربی تأمین می‌شود.
سوسیس و کالباس یکی از دیگر از نمونه‌های مواد غذایی مضر است که به‌راحتی آماده و مصرف می‌شود. به اعتقاد متخصصان، تغذیه به‌دلیل ضررهای این نوع مواد غذایی، اغلب کودکان و نوجوانان با مشکل کمبود آهن، روی و انواع ویتامین‌ها مواجه هستند و ریشه‌ی آن‌ها به‌طور کامل، انجام نمی‌شود.
متخصصان طب سنتی، مصرف سوسیس و کالباس و هم‌چنین مصرف پیتزا، چیپس و پفک را عاملی برای غالب‌شدن مزاج سرد و خشک در بدن می‌دانند که منجر به کاهش توانایی باروری خواهد شد. زنان باردار، برای پیش‌گیری از ابتلا به بیماری «توکسو پلاسموزلیس» (نوعی بیماری انگلی) باید از مصرف سوسیس و کالباس و هم‌چنین مواد غذایی آلوده به انگل و نیز تماس با گربه خودداری کنند؛ زیرا ابتلا به این بیماری، به سقط جنین منجر خواهد شد. علاوه بر آن، فسفات‌های موجود در سوسیس و کالباس، موجب بروز پوکی استخوان و ادویه‌ی فراوان آن باعث بروز آلرژی در افراد مستعد خواهد شد.
به‌طور کلی، عارضه‌ی مشترک تمام این مواد مضر، چاقی است. چاقی به‌دلیل این‌که عامل ایجادکننده‌ی تغییرها در هورمون‌های بدن است، می‌تواند در کاهش سن بلوغ در دختران و پسران نقش بسزایی داشته باشد؛ هم‌چنین می‌تواند روی آزادسازی تخمک و قدرت باروری اثر منفی داشته باشد.
* سبک زندگی چه اثری بر باروری می‌تواند داشته باشد؟
فرهنگ غربی با الگوسازی در پوشش، آرایش، مسکن، معماری، ازدواج و مصرف‌گرایی بر باروری اثر می‌گذارد؛ طوری‌که زوجین و خانواده‌ها به کم‌فرزندی یا عدم تمایل به بچه‌دارشدن و رفاه‌طلبی روی آورده‌اند که متأسفانه هم‌اکنون نیز شاهد تبعات منفی این مسئله در جامعه هستیم!
مقام معظم رهبری، سبک زندگی را بخش اساسی و حقیقی پیش‌رفت نوین اسلامی خواندند و از نخبگان و صاحبان اندیشه، خواستند تا به این مسئله ـ که یکی از ضرورت‌های اصلی جامعه است ـ پرداخته و ابعاد مختلف آن را تبیین کنند.
بی‌شک، یک الگوی صحیح از سبک زندگی و ترویج آن، بهویژه در مسائل فرهنگی، اجتماعی، بهداشتی و... متناسب با معیارهای اسلامی و هماهنگ با مصالح خانواده، می‌تواند در فرزندآوری زنان، با حفظ سلامتی آنان، نقش قابل توجهی داشته باشد. توجه به نوع تغذیه، شرایط روحی و روانی، نوع لباس، مصرف داروها، ورزش، مواد مخدر، تکنولوژی و آثار منفی آن بر باروری، همه و همه می‌توانند در یک باروری سالم نقش داشته باشند که به تمامی آن‌ها خواهیم پرداخت.
* شرایط روحی و روانی چه اثری می‌تواند بر باروری زنان بگذارد؟
شرایط روحی و روانی افراد، وجود استرس، بی‌خوابی و شرایط نامساعد زندگی و هم‌چنین نوع لباس، پوشش و تغذیه‌ی نامناسب، جزء سبک زندگی نیست و از آن‌جایی که استرس محیطی، موجب کاهش تخمک‌گذاری و هم‌چنین افسردگی و اضطراب خواهد شد، بر مغز زنان اثر نامطلوب می‌گذارد و در نهایت، موجب تغییر در میزان هورمون‌های اصلی بدن و در نتیجه موجب ناباروری خواهد شد.
بعضی از غذاها، باعث کاهش سطح سروتونین (ماده‌ی شیمیایی که در مغز باعث ایجاد آرامش می‌شود) در خون می‌شوند و برخی باعث کاهش سطح هورمون‌های کوریتزول و آدرنالین (هورمون‌هایی که در بدن باعث ایجاد استرس هستند) می‌شوند؛ به همین دلیل، اگر بدن از نظر شیمیایی و ترکیب‌های طبیعی خود متعادل باشد، خُلق و رفتار هم متعادل می‌شود و اگر سطح گلوکز خون (قند خون) تمام طول روز در شرایط روحی و روانی خوب ـ که آن هم حاصل یک تغذیه و خواب مناسب شبانگاهی است ـ می‌تواند به شادی و نشاط صبح‌گاهی منجر شود که خود موجب افزایش و تکثیر سلول‌های دوران بلوغ، در دختران می‌شود. این اتفاق در بدن می‌تواند، علاوه بر اثر مفید بر دوره‌ی قاعدگی و افزایش قد در دوره‌ی بلوغ، به بارداری مفید و سالم در جوانان منجر شود و در نهایت، اثر بسزایی در دوران یائسگی داشته باشد.
* ورزش و تمرین‌های بدنی چه اثری بر باروری دارد؟
ورزش و تمرین‌های بدنیِ مداوم و سبک، لازمه‌ی سلامت جسمی افراد، بهویژه بانوان است. اصولاً تحرک کافی و ورزش، نقش ویژه‌ای در کلیه‌ی مراحل بارداری، تغییرهای خاص سن بلوغ و عوارض مربوط به دوران سال‌مندی دارد. زنانی که تحرک کافی دارند، زمانی که اقدام به باردارشدن می‌کنند با مشکل‌های کم‌تری روبه‌رو می‌شوند. اضافه‌وزن، نه‌تنها روی قدرت باروری زوج‌ها، بلکه در سلامت نوزادی که در آینده متولد می‌شود اثرگذار است. در زنان چاق، ورزش در حد متعادل خوب است و می‌تواند چربیِ اضافی بدن را از بین برده و باعث تعادل در هورمون‌های جنسی گردد؛ اما ورزش بیش از حد، برای باروری مضر است و بیش از پنج‌ساعت در هفته، سبب ترشح آندروفین در بدن شده و تخمک‌گذاری را دچار مشکل می‌کند؛ اگرچه ورزش سنگین، باعث پایین‌آمدن وزن می‌گردد، می‌تواند در قاعدگی اختلال ایجاد کند؛ هم‌چنان که در زنان مبتلا به پلی‌کیستیک، افزایش فعالیت بدنی روزانه و شرکت در یک برنامه‌ی ورزشی منظم، برای درمان و پیش‌گیری از مقاومت انسولین و کمک به کاهش وزن، ضروری است.
)